25 Ноябр, 2024, 24 Жумадул аввал, 1446
25 Ноябр, 2024, 24 Жумадул аввал, 1446
Рамазон закот ва садақалар вақтидир. Рамазон кириб келган, одамлар закот беришни бошлаган бўлсада айрим кишилар парво ҳам қилмай, енгил қарамоқдалар. Закот ҳам худди намоз, рўза ва ҳаж каби Аллоҳ таоло фарз қилган, тарк қилиш улкан гуноҳ саналадиган амал эканини унутиб қўймоқдалар. Закот бераётган кишиларнинг кўпчилиги эса баъзи вақтларда закотларини ўз ўрнидан бошқа ўринга сарфламоқда.
Яна одамлар орасида “албатта садақа масжидларнинг энг яқинигадир” деган ҳужжат билан закотини яқинларига, қариндошларига тақсимлаб берадиганлари бор. Бу гап аслида мутлақ садақа борасида айтилган. Қариндошларга қилинган инфоқ қариндошлик ҳаққи учун бўлади. Уламоларимиз қариндошларига қариндошлик ҳақи ўлароқ берилиши керак бўлган мулкни закоти ҳисобидан бериб, “бир ўқ билан икки қуённи” уришликни яхши амал деб санамаганлар. Балки, яқинларига қариндошлик учун алоҳида, закотга ҳақли кишиларга закотни алоҳида инфоқ қиладиган кишиларни мақтаганлар. Уламоларимиз мақтаган амални ўзимизда мужассам қилишимиз учун закот тарқатиладиган ўринларни яхшилаб ўрганиб олмоғимиз зарур бўлади.
Аллоҳ таоло бизларга нозил қилган ҳукмларни дастлаб Қуръони карим, сўнгра суннати Набавий орқали батафсилроқ билиб оламиз. Мисол учун, Қуръони каримда намоз ҳукмлари қисқача келган. Кейин унинг миқдори, сифати, вақтлари ва ададларини Расулимиз алайҳиссалом батафсил баён қилганлар. Ҳаж ҳукмлари ҳам Қуръонда қисқача келган. Қолган шартлар, рукнлар ҳамда маносикларини Расулимиз баён қилганлар.
Бироқ, мол-мулкларнинг ҳукмини, яъни уларни қандай ва кимларга тақсимлашни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга қолдирмай, Аллоҳ таолонинг Ўзи баён қилди. Меросда бериладиган мол-мулк билан боғлиқ нарсаларнинг ҳукмини ҳам Ўзининг китобида очиқ-ойдин келтирди.
Закот фарз қилингач кўплаб саҳобаи киромлар закот беришга шошила бошладилар. Борган сари закот берадиганлар кўпая бошлади. Мунофиқларнинг қўллари эса закотга чўзилди, кўнгиллари мана шу закотларни қўлга киритиш пайига тушди. Сўнг Аллоҳ таоло Қуръони каримда мунофиқларнинг мол-дунёга, ўзлари ҳақли бўлмаган нарсага ҳирс қўйганлигини кўрсатиб берувчи оят тушуриб, уларни шарманда қилди.
Шундан сўнг Аллоҳ таоло закот сарфланадиган ўринларни ҳам бирма-бир баён қилди:
إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَاِبْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ
Албатта, садақаларни фақат фақирлар, мискинлар, унда (садақа ишида) ишловчилар, диллари ошна қилинувчи (кофир)лар, (пул тўлаб озод этилувчи) қуллар, қарздорларга ва Аллоҳ йўлида ҳамда йўловчига (мусофирга бериш) Аллоҳ (томони)дан фарз (этилди). Аллоҳ илмли ва ҳикматли зотдир (Тавба сураси,60‑оят).
Бу оят вожиб закот ҳақида нозил бўлган. Бу кўрсатилган кишиларга закот, хирож, фитр ва ушр каби садақотлар берилиши керак. Улардан "диллари ошна қилинувчилар" ва “қуллар” мансух этилган.
Бойларга фақатгина закот беришнинг ўзигина вожиб бўлмай, балки, унга ҳақли ўринни излаб топиб, адо қилиш ҳам вожиб бўлади. Закот ҳам Исломнинг улуғ рукнларидан бўлиб, Аллоҳ таоло худди намозни қоим қилишни қандай зикр қилган бўлса, закотни адо қилишни ҳам ўшандай зикр қилган. Шундай экан, закот берувчига уни берадиган кишисини тўғри танлаши вожиб. Аллоҳ таоло оятда баён қилган саккиз ўринга назар ташласак, ҳозирги кунда садақа йиғувчилар ва кўнгиллари улфат қилинадиганларни учратмаймиз, қул озод қилиш ҳам топилмайди. Саккиз гуруҳнинг бир қисми уламолардан хос фатвога муҳтож. Бу “фий сабилиллаҳ” турига кирувчи кишилардир. Закот сарфланадиган ўринлар ичида энг машҳури бўлган уч ўриндан мосини топишлиги лозим. Улар фақирлар, маскинлар ва қарздорлардир. Хўш, фақир, мискин ким ўзи, уларни қандай биламиз?
Жумҳур уламолар наздида мискин саҳиҳ қавлга кўра, ўзи ва оиласи учун “аслий ҳожати”дан кифоясини топа олмайдиган киши, фақир эса закот нисобига қодир бўлмаган ҳожатманд кишидир. Ўйлаб кўрсак, бир кишининг моли бўлмаса, бошқа бирор киши унга нафақа бермаса, бу фақир ва мискиндир. Мискин ва фақирни билиш осондир. Ҳожати аслиясига, кийимига, фарзандларининг ҳолатига қараб ким фақир, ким ҳожатманд эканини билиб олишнинг имкони бор. Ёки ўша ерлик одамлардан сўраб суриштиришлик ила фақир-камбағалларни ҳам, қарздорларни ҳам билиб олиш мумкин.
Закотни муносиб ўринга адо қилиш муҳим масала бўлгани боис ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу борада қаттиқ суриштирганлар. У зот ўз ҳузурларига ёрдам ёки закотдан беришликни сўраб келган ҳар қандай кишига тўғридан тўғри, суриштириб ўтирмасдан закотни бериб юбормаганлар. Бошқа нафл садақалардан берсалар ҳам закот борасида ниҳоятда эҳтиёт бўлганлар. Сўзимизни тўғри эканлигини Абу Довуд Зиёд ибн Ҳорис розиялллоҳу анҳудан ривоят қилинган қуйидаги ҳадиси шариф тасдиқлаб беради:
جاء عند أبي داود من حديث زياد بن الحارث الصدائي قال: أتى رجل إلى النبي صلى الله عليه وعلى آله وسلم يسأله الصدقة، فقال صلى الله عليه وعلى آله وسلم: ( إن الله تعالى لم يرض بحكم نبي ولا غيره في الصدقة حتى حكم هو بنفسه، فجزّئها ثمانية أجزاء؛ فإن كنت من تلك الأجزاء أعطيتك حقّك)
“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига бир киши келиб закотдан (унга ҳам ажратиб беришларини) сўради. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга: “Аллоҳ таоло закот борасида бирор пайғамбарнинг ҳам, ундан бошқа бирор кишининг ҳам ҳукмига рози эмаслигидан Ўзи (бу борада) ҳукм қилиб, у (закот олувчилар)ни саккизта қисм қилган. Агар сен ўша қисмлардан бўлсанг албатта, сенга ўз ҳаққингни бераман”, дедилар”.
Бошқа бир ҳадиси шарифда шундай нақл қилинади:
روى أبو داود من حديث عبيد الله بن عدي بن الخيار قال: أتى رجلان يسألان الرسول صلى الله عليه وعلى آله وسلم الصدقة، فقلّب بصره فيهما، يتحرى عليه الصلاة والسلام، وينظر في شأنهما، فرأى صلى الله عليه وعلى آله وسلم من القرائن ما يُوحي بأنهما لا يستحقان الزكاة، فقلّب بصره فيهما، فوجدهما جلدين؛ يعني قويين، فقال صلى الله عليه وعلى آله وسلم محذّراً ومنبهاً: "إن شئتما أعطيتكما، ولا حظ فيها لغني ولا قوي مكتسب".
Абу Довуд Убайдуллоҳ ибн Адий ибн Хиёр розияллоҳу анҳудан шундай деганини ривоят қилади:
“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига икки киши уларга ҳам закотдан беришларини сўраб келди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам кўзларини уларга тикиб, синчиклаб қараб чиқдилар, аҳволини ўргандилар. Уларга бошдан-оёқ диққат билан разм солгач уларда закот олишга ҳақдор эмаслик аломатларини кўрдилар. Яна бир бор улар томонга назар солиб, уларни бақувват, ишга яроқли эканини кўрдилар ва огоҳлантириб, танбеҳ бериб: “Агар хоҳласаларинг сизларга (закотдан) бераман, ҳолбуки, закотдан бой ва касб-кор қила оладиган бақувват киши учун насиба йўқдир”, дедилар”.
Закотга ҳақдорларни топиш борасида ўтган салафи солиҳ кишиларнинг қилган амаллари бизларга гўзал ўрнак бўлади.
– Солиҳларимиз ўз оила аъзоларидан бирини қишлоқга, мискин ва фақирларни билиб келиш учун жўнатардилар. Улар келиб фақирларнинг аҳли оиласини, унинг ҳовлисини кузатардилар. Улардан закотга ҳақлиларини аниқлаб кетар, сўнгра келиб уларга ўз закотларини улашардилар.
– Бошқа улуғларимиз эса қарздорлдарга закотларини бериш учун қуйидагича услубни ихтиёр этганлар. Маҳаллаларга бориб озиқ-овқат ва кундалик ҳожат учун зарур бўлган ашёларни сотадиган дўкондорлар олдига бориб, охирги ой ичида улардан қарзи бор кишилар номини сўраб билиб олишарди. Бир ой ўтгандан сўнг келиб ўша қарздорлар ўз қарзини тўлагани ёки йўқлигини аниқлаб, кимнинг қарзи кейинги ойларга ўтса, ёки қарзи яна кўпайган бўлса ўша одамларга ўз закотларини тарқатар эдилар.
– Яна бир гуруҳ кишилар эса қишлоқма-қишлоқ одамлар юбориб, уйларида беморлари бор хонадонни излаб топар, сўнг ўшаларга ўз закотларини адо этардилар. Чунки бемори бор кишилар доимо дори-дармон ва беморни табиблар ҳузурига олиб бориш ҳаражатлари устида туради.
– Бошқа бир гуруҳ солиҳларимиз эса масжид мадрасаларга бориб, у ердаги толиби илмларга ўз закотларини тарқатмоқликни афзал кўрар эдилар. Бунда улар илм ўрганишликнинг фазли, толиби илмларнинг Аллоҳ йўлидаги кишилар эканлиги ҳамда мусофир эканлигини ҳисобга олганлар.
Ота-боболаримиз, уламоларимиз ўз дини буюрган ҳукмларга қанчалик эътибор ва масъулият билан қараганликларига бир эътибор қилайлик. Уларнинг дин амрларига бўлган ўша масъулият ва эътиборлари бугунги кунимизда ҳам бўлганда эди, опа-укалар “ака-ука, опа-сигилларига закот улашадиган” “саховатпеша” акаси қачон закот беришини кутиб ўтирмас эди...
Агар ўша масъулият ва раҳмдиллик бугун ҳам бўлганда эди, дўконлардаги “қарз алоқаларни бузади”, “насияга савдо йўқ, ҳатто сизга ҳам” деган ёзувлар ҳам, ёки шу ёзувлар туфайли дўконларга киришга ийманиб, оч қолишгача рози бўлиб турган одамлар ҳам бўлмас эди...
Агар ўша масъулият ва эҳтимом бугун ҳам бўлганда эди, қарздорлиги туфайли одамлар орасига қўшилишдан иймони ва ҳаёси тўсиб турган кишилар ҳам, уларнинг уйларидаги йўқчилик туфайли юз бераётган кундалик жанжаллар ҳам келиб чиқмас эди...
Агар ўша масъулият ва синчковлик бугун ҳам бўлганда эди, беморларига дори-дармон топа олмай дорихоналар эшиги олдида беморларнинг яқинлари қаердан мўъжиза пайдо бўлар экан, деб нажот кутиб турмас эди...
Беморларни улов топа олмаганлиги боис вақтида шифохонага етказа олмаганидан афсусланиб йиғлаётган ота-оналар ҳам, бахтиқаро фарзандлар ҳам бўлмас эди...
Агар ўша масъулият ва эътибор бугун ҳам бўлганда эди, талабалар шартнома пулларини қаердан топаман деб бош қотиришмас, ёхуд кундалик сарф ҳаражатларини қоплаш учун дарсни ташлаб қўшимча иш қилишига ҳожат ҳам қолмас эди...
Аллоҳ таоло бизларга Рамазон ойи савобларига эга бўлмоғимизни насиб айласин ва барчаларимизни ота-боболаримиз сингари динимиз амрларига масъулият ҳамда эҳтимом ила қарайдиган бандаларидан қилсин!
Жалолиддин Ҳамроқулов
ТИИ “Таҳфизул Қуръон” кафедраси мудири,
“Новза” жоме масжиди имом хатиби
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг халифалиги
(халифалик даври: ҳижрий 64–73; милодий 683–692)
Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг ҳаёти
Абдуллоҳ ибн Зубайр – жаннат башорати берилган ўн кишининг бири бўлган машҳур саҳоба Зубайр ибн Аввом розияллоҳу анҳунинг ўғилларидир. Оналари – Асмо бинт Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳо.
У зот ҳижратдан кейин Мадинада биринчи туғилган бола эдилар. Шунинг учун у киши туғилганида мусулмонлар ниҳоятда хурсанд бўлган. Ўша пайтда яҳудийлар «Муҳожирларда бепуштлик тарқалган» деб даъво қилишарди. Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг туғилиши эса Мадинаи мунавварада мусулмонлар учун байрам устига байрам бўлиб кетди.
У киши улуғ саҳобадир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этганларида Абдуллоҳ ибн Зубайр тўққиз ёшда эдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ўттиз учта ҳадис ривоят қилганлар.
Абдуллоҳ ибн Зубайр Қуръон оятлари ёзилган саҳифалардан мусҳафларга нусҳа кўчиришдек масъулиятли ишни бажарган тўрт саҳобанинг биридирлар.
Усмон розияллоҳу анҳу Ҳафса онамизга одам юбориб: «Бизга саҳифаларни бериб тур, ундан мусҳафларга нусха кўчириб олайлик, кейин уларни ўзингга қайтариб берамиз», деган. Шунда Ҳафса уларни Усмонга бериб юборган. У зот Зайд ибн Собит, Абдуллоҳ ибн Зубайр, Саъид ибн Ос ва Абдурраҳмон ибн Ҳорис ибн Ҳишомларга амр қилган ва улар мусҳафларга нусха кўчиришган.
Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳу Ярмук урушида оталари билан бирга иштирок этганлар. Ҳазрати Усмон розияллоҳу анҳу қатл қилинган куни у кишини ҳимоя қилиб жанг қилганлар ва жароҳатланганлар. Шунингдек, Қустантиния ғазотида, кейинчалик Муовиянинг даврида Африкадаги фатҳларда ҳам иштирок этганлар.
Ўша пайтда Африка жамияти дейилганда Тароблусдан Танжагача чўзилган катта ерларни ўз ичига олган жамият кўзда тутиларди. Унинг подшоҳи Рум томонидан қўйилар, ўша пайтда Жиржис исмли одам подшоҳ эди. У ҳар йили Рум подшоҳига харож тўлаб турарди. Жиржис бир юз йигирма минг отлиқдан иборат лашкар тўплади. Мусулмонлар келиб, Исломни арз қилишган эди, у бош тортиб, урушни ихтиёр қилди. Жиржис жарчи юбориб, «Ким Абдуллоҳ ибн Саъдни қатл қилса, уни қизимга уйлантираман ва юз минг динор бераман!» деб жар солдирди.
Мусулмонларнинг қўмондони Абдуллоҳ ибн Зубайр эдилар. У киши Абдуллоҳ ибн Саъддан изн олиб, мусулмонлар ичида «Ким Жиржисни қатл қилса, у юз минг динор олади ва Жиржиснинг қизига уйланиб, унинг мамлакатига волий бўлади!» деб жар солдирдилар. Жиржиснинг дилига қўрқув тушди.
Аввалига жанг Жиржиснинг режаси бўйича давом этди, яъни эрталаб бошланиб, пешинда тўхтар эди. Кейин Абдуллоҳ ибн Зубайр мусулмон жангчиларни иккига бўлдилар. Бир қисми пешингача уруш қилади, иккинчиси пешиндан кейин. Ана шунда румликлар дам олишга улгуришмайди. Мусулмонлар эса дам олиб дам олиб, жангни давом эттираверадилар.
Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг ушбу режаси румликларнинг мағлубиятига асосий сабаб бўлди. Абдуллоҳ ибн Зубайр Жиржисни қатл этди.
Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳу жуда кўп ибодат қилар эдилар. Халифалар ичида чавандозлиги билан машҳур бўлганлар. Шижоатда у кишига тенг келадиган одам йўқ эди.
«Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳу намоз ўқисалар, хушуъдан қотган таёққа ўхшаб қолар эдилар. Сажда қилганларида чумчуқлар у кишини девор деб ўйлаб, устиларига қўнар эди. Бир куни Каъбанинг Ҳатийм тарафида намоз ўқиётганларида тош тушиб, кийимларининг бир томонини узиб кетганини ҳам сезмаганлар».
Ҳижратнинг 64 йили Язид ибн Муовия вафот этганида бу зот халифа бўлишлари учун байъат берилди. Мана шу даврда Миср, Ҳижоз, Яман, Хуросон, Ироқ, Шом юртларининг баъзи ерларига ҳукмдор бўлдилар.
Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳу ўзлари умавийларга қарши чиқиб, Маккага амир бўлиб турганларида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айганларидек қилиб, Каъбани қайта қурдилар. Аммо умавийларнинг лашкарбошиси золим Ҳажжож Абдуллоҳ ибн Зубайрни қатл қилиб, қурилишларини бузиб, қурайшликлар кўрганидек қилиб қайта қурди.
Абдуллоҳ ибн Зубайр ўзларининг халифалик даврларида биринчи бўлиб дирҳамни жорий этдилар. Бу дирҳамнинг бир тарафига «Муҳаммадур Расулуллоҳ», иккинчи тарафига «Амруллоҳи бил вафо вал адл» деб битилган эди.
Абдуллоҳ ибн Зубайрга байъат
Карбалода Ҳусайн розияллоҳу анҳу қатл қилинганларидан сўнг Ибн Зубайр Язидни халифаликдан олинди, деб эълон қилдилар ва одамларни ўзларига байъат қилишга чақирдилар. Мадинаи мунаввара ва Маккаи мукаррама аҳли у кишига байъат қилди. Юқорида айтиб ўтилганидек, Язид ибн Муовия Ибн Зубайрга қарши уруш қилди. Мадинаи мунавваранинг Ҳарамини бузиб, ичкарида уруш қилишга журъат этди. Маккаи мукаррама қамал қилиб турилганда, ҳижрий 64 (милодий 683) йилда Язид вафот этди. Шундан кейин Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг ишлари қарор топди. У кишига бошқа шаҳарларнинг одамлари ҳам байъат қилишди. Бану Умайяга фақат Шомнинг бир қисмигина қолди, холос.
Абдуллоҳ ибн Зубайр ана шу тарзда қонуний халифага айланди. Шунга биноан Муовия ибн Язид, Марвон ибн Ҳакам ва Абдулмалик ибн Марвонларнинг биринчи даврдаги халифаликлари ботил ҳисобланди. Улар ҳақида: «Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг замонида Шомда ҳоким бўлиб туришган», дейилади. Аҳли илмларнинг кўплари мана шунга иттифоқ қилганлар.
Ҳодисалар
Марвон ибн Ҳакамнинг фаолияти
Язиднинг ўлимидан кейин унинг ўғли Муовия халифа бўлди. Лекин у халифаликдан воз кечиб, узлатга юз тутди.
Умавийлар ҳижрий 64 йилда Марвон ибн Ҳакамга байъат қилишди. У Шомнинг барчасини ўз ҳукми остига бўйсундиришга имкон топди. Сўнг Абдуллоҳ ибн Зубайрдан Мисрни тортиб олди.
Марвон ибн Ҳакам ҳижрий 65 (милодий 684) йилда вафот этди. У ҳам ўғли Абдулмаликка аҳд олиб, уни халифа қилиб қўйгач, оламдан кўз юмди.
Мухтор Сақафий ҳаракати
(ҳижрий 64–67; милодий 683–686)
Мухтор Сақафий Ибн Зубайрнинг одамларидан эди. Лекин у Ибн Зубайрдан ажралиб, ўзбошимчалик билан иш юритиб, бош кўтарди ва Куфага жўнаб кетди. У залолатга кетиб адашган, ниҳоятда обрўталаб ва мол-мулкка ўч одам эди. У Куфага эга чиқиб олди, Мосулни буйсундирди, Маккага ҳужум қилди. Абдулмалик унга қарши уруш олиб борган эди, Сақафий уни енгди. Ҳусайн розияллоҳу анҳунинг қотилларини қатл қилди, уларни жуда қаттиқ таъқиб остита олди. Бу ишларни у шийъаларнинг розилиги учун қилди. Мухтор Сақафий Убайдуллоҳ ибн Зиёдни қатл қилди. Сўнгра Мусъаб ибн Зубайр Мухтор Сақафийни йўқ қилди. Мусъаб Абдуллоҳ ибн Зубайр ва унинг укаси томонидан Басранинг волийси этиб тайинланган эди. Бу воқеа ҳижрий 67 (милодий 686) йилда бўлиб ўтди.
Абдулмаликнинг Ироқ ва Мадинани эгаллаб олиши
Абдулмалик ўзи бош бўлиб, Мусъаб ибн Умайрга қарши уруш қилиш учун йўлга чиқди. Мусъаб енгилди ва ҳижрий 71 (милодий 690) йилда қатл қилинди. Ироқ Абдулмаликка бўйсунди. Сўнг унинг лашкари Мадинаи мунавварага келди ва у ерни ҳам ўзига бўйсундирди.
Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг қатл қилиниши ва Макканинг бўйсундирилиши
Кейин Абдулмалик ўз қўмондони Ҳажжож ибн Юсуф бошчилигида лашкарини Макка томон юборди. Ибн Зубайр Маккада ўзига истеҳком қуриб олган эди. Ҳажжож Маккаи мукаррамани қамал қилди. Каъбани манжаниқда тошга тутди. Одамлар Ибн Зубайрни ташлаб қочиб кетишди. Ибн Зубайр ўзига яқин кишилар билан беқиёс шижоат кўрсатиб, Каъбанинг олдида душманга қарши жанг қилди. Бироқ манжаниқда отилган тошлар тегиб синган Каъбанинг бўлаклари остида ҳалок бўлди. Бу ҳодиса ҳижрий 73 (милодий 692) йилда содир бўлди. Шундай қилиб, Макка ва унинг аҳолиси Абдулмаликка бўйсунди. Барча юртларга Абдулмалик қонуний халифа бўлиб олди.
Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳунинг халифалиги таҳминан тўққиз йил давом этди.
Умавийлар халифалигининг қайта тикланиши
Абдулмалик ибн Марвон
(халифалик даври:ҳижрий 73–86; милодий 692–705)
Абдулмалик ибн Марвоннинг ҳаёти ва халифалиги
Абдулмалик ибн Марвон ибн Ҳакам ибн Абу Ос ибн Умайя 16 ёшлигида Муовия уни Мадинага волий қилган эди. У халифа бўлишидан олдин ғоятда обид, зоҳид ва фақих инсон бўлиб, Мадинаи мунавваранинг уламоларидан саналарди. Абдулмалик ибн Марвон ҳижрий 41–45 йилларда Африкани фатҳ қилиш ишларида иштирок этган. Ҳижрий 65 (милодий 684) йилда отаси Марвон ибн Ҳакамнинг вафотидан кейин ишни ўз қўлига олди. Ўша вақтда Ибн Зубайр халифа бўлиб турган эди. У Ироқни Ибн Зубайрдан ажратиб олгандан сўнг уни қатл қилиб, Ҳижозни ўзига бўйсундирди. Бошқа шаҳарлар ҳам унга байъат қилди. Ҳижрий 73 (милодий 692) йилдан Абдулмалик ибн Марвон қонуний халифага айланди ва барча вазиятни ўз қўлига олди.
Бу инсон умавийлар давлатининг иккинчи асосчиси саналади. Абдулмалик ибн Марвон ишни қўлига олган пайтда Ислом олами тарқоқ ҳолатда эди. У ўзининг донолиги ва сиёсати билан юртларнинг ҳаммасини тоатга қайтишга ундади ва бу ишда муваффақиятга эришди. Барча бош кўтаришлар, исёнлар ва қўзғалонларни бостирди.
Фатҳлар
Абдулмалик ибн Марвоннинг даврида кенг ва катта фатҳлар бўлмади, чунки у хорижийларга ва Ибн Ашъасга қарши жанг билан машғул бўлди. Кейинроқ Румга қарши уруш қилишга қайтди, чунки улар Шом юртларига таҳдид солиб турган эди. Мағриб юртлари қайтадан фатҳ, қилинди. Ўша даврда Шимолий Африка майдонида энг катта ва машҳур қўмондонлардан бири Мусо ибн Нусайр бўлди. Уқбанинг ўлимидан кейин Танжа ва Сиптани фатҳ қилди.
Шарқ тарафда Мовароуннаҳр юртларида туркларга қарши урушлар бўлди. Муҳаммад Сақафий Синдни фатҳ қилди. Машриқда кенг қамровли фатҳлар бўлмади, бироқ унинг давридаги барқарорлик отаси Валиднинг пайтидагидан кўра салмоқлироқ бўлди.
Ҳодисалар Абдурраҳмон ибн Ашъас ҳаракати
(ҳижрий 81–85; милодий 700–704)
Ҳижрий 81 йилда Ҳажжож Абдурраҳмон ибн Ашъасни турк юртларини фатҳ қилиш учун юборди.
У ерда жуда кўп ғалабаларга эришган Абдурраҳмон ибн Ашъас Ҳажжожга ва Абдулмаликка итоат қилишдан бош тортди. Ҳажжожга қарши уруш олиб бориб, Ироқни бўйсундирди. Сўнг машриқ тарафда Хуросондан бошқа жойлар унга бўйсунди. Абдурраҳмон ибн Ашъас билан умавийлар орасида катта урушлар бўлди. Ниҳоят ҳижрий 82 йилда у енгилиб, қочиб кетди ва ҳижрий 85 йилда қатл қилинди.
Ҳажжож томонидан Ибн Ашъасга эргашган уламолардан кўпчилиги ҳам қатл қилинди. Уларнинг ичида тобеъинлардан бўлмиш Саъид ибн Жубайр ҳам бор эди.
Ҳажжож ибн Юсуф Сақафий
Абдулмаликнинг энг кўзга кўринган одамларидан бири бўлган бу шахс ўзининг сиёсати, доҳийлиги ва шафқатсизлиги билан машҳур бўлди. У Мусъаб ибн Зубайрга қарши уруш олиб борган, Ироқни умавийларга қўшган қўмондонлардан эди. Сўнг Абдулмалик уни Абдуллоҳ ибн Зубайрга қарши урушиш ва Ҳижозни бўйсундириш учун юборди. У Ибн Зубайрни ўлдирди ва ўша ерларга ўзи волий бўлди.
Ироқда фитналар янгитдан бошланганда (ўзи ҳар доим шундай бўлиб келган), Абдулмалик Ҳажжожни Ироққа волий қилди. Ҳажжож Ироққа қарши раҳмсиз ва шафқатсиз сиёсат олиб бориб, уни ҳам ўзига бўйсундирди. Ҳажжожнинг нуфузи Шарқнинг барча тарафларига тарқалди. Умавийлар давлати дуч келган тўсиқларни енгишда унинг хизматлари ниҳоятда катта эди. Кўриниб турибдики, Ҳажжожнинг шафқатсизлиги ўша замондаги тинчлик ва истиқлол учун хизмат қилган.
Хаворижлар
Ўша даврларда хаворижларнинг Ироқ ва Арабистон яриморолидаги фаолиятлари кучайди. Умавий қўмондонлардан Муҳаллаб ибн Абу Сафро уларнинг устидан кўп ғалабаларга эришиб, у ерларда жуда кўп аҳолини қириб битирди. Қотрий ибн Фужоъа ва Шабиб Шайбоний хаворижларнинг энг кўзга кўринган намояндаларидан эди.
Абдулмалик ибн Марвон амалга оширган энг муҳим ишлар
– Ҳижрий 76 (милодий 695) йилда исломий пул бирлиги чиқарилиб, муомалага киритилди.
– Масжидул Ақсо биноси янгиланди.
– Девон ишлари арабийлаштирилди. Бу иш ҳижрий 81–86 (милодий 700–705) йилларда амалга оширилди.
Абдулмалик ибн Марвоннинг вафоти
Абдулмалик ибн Марвон ҳижрий 86 (милодий 705) йилда вафот этди. Унинг қонуний халифалиги ўн уч йил давом этди.
Кейинги мавзулар:
Валид ибн Абдулмалик.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа