13 Март, 2025, 13 Рамазон, 1446
13 Март, 2025, 13 Рамазон, 1446
Аллоҳ таоло бизларга рамазони шариф ойида рўза тўтишни фарз айлади. Шу сабаб бизлар фарзни қандай шаклда адо этишни илмлари ва тақволари ила безалиб бутун дунёга дарс берган олимларимиздан ўргансак мақсадга муофиқ бўлади.
Парвардигор жамолини кўриш ва Раййон эшигидан кириб, абадий жаннатга мушарраф бўлиш ҳар бир банданинг орзусидир. Бунинг учун буюрилган нарсаларни бажариб, қайтарилган нарсаларни тарк қилмоғимиз керак.
Аллоҳ фарз қилган ҳар бир амалнинг вазифалари ва хусусиятлари бор. Унинг фазилатига етиш учун унга зарар етказадиган унинг фақат(рўза деган) исмини қолдирадиган амаллардан сақланишимиз керак бўлади. Бунинг учун биз Суннатга биноан рўза тутишимиз керак бўлади. Буни исмини эса олимларимиз “Суннат рўза” деб номлашган. Аллоҳ таоло ҳар бир амални Ўзи айтгандай қилмасангиз зинҳор қабул қилмаслигини қатъий айтган. Расулуллоҳ ўзлари ўрнак бўлиб қайси бир умматида Аллоҳ белгилаган амрлари бўзилса, тезлик билан у ҳақда ўзларининг муборак ҳадислари орқали қайтариқларини берганлар. Сиз рози бўлмаган амалга Аллоҳ таоло ҳам рози бўлмаслигини жуда яхши билиб олишимиз керак. Оддий илмсиз одам ҳам сиздаги қабиҳликларга рози бўлмаса, сиз яна қандай қилиб ўзингиз амалингизга буюк ажрлар олишни истайсиз? Буюк ажрларни олиш учун Аллоҳ ва унинг Расули ва Набийси бўлган Муҳаммад Мустофо соллаллоҳу алайҳи васалламнинг амалий тарзда намуна бўлган рўзаларига эътибор билан, фикр доирангизни кенгайтириб ўта масъулиятли ишга ёндашгандай ўқиб, уни қалбга сингдириб, унинг амалини бутун вужудингизда сингдириб гўё Аллоҳ уни кўзатиб турганлигини ҳис қилиб, тутмоқликдир. Бу масала юзасидан қўйидаги маълумотларга кўз юритиб чиқсак фойдадан ҳоли бўлмайди, деган умидда ушбу муъжазгина маълумотларни келтирдек.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан марфуъ ҳолатдаги ҳадис “Ҳар бир амалнинг каффороти бор рўзадан ташқари. (яъни бошқа амаллар каффорот сабабли гуноҳлар ювилиб амали қабул бўлади, лекин рўзада Аллоҳ ва унинг севикли Расули қайтарган амалларни қилиб қўйса, унинг тутган рўзаси қабул қилинмайди). Рўза мен учундир ва унинг мукофотини мен ўзим бераман дейди Аллоҳ таоло”. Худди шунга ўхшаш ривоятни Абу Довуд Таёлисий ўз муснадларида келтириб ўтган.
Шуъбадан, Шуъба эса Муҳаммад ибни Зайёддан ривоят қилади. “Аллоҳ таоло айтади: “Ҳар бир амалнинг каффороти бор рўзадан ташқари”. Қосим ибн Асбиғ Шуъбадан бошқача йўл билан ривоят қилади: “Одам боласи қилган ҳар бир амал учун каффорот бордир, фақатгина рўза бундан мустаснодир.
Хузайфа санади саҳиҳ ҳадисни ривоят қилади. “Кишининг ўз аҳли, моли ва болалари ичидаги фитналарнинг каффороти намоз, рўза, садақалардир”.
Ибн Аърабий баъзи зоҳидлардан нақл қилдики. Албатта рўза тўрт қисмга бўлинади:
Рўза банда ва Аллоҳнинг ўртасидаги сирдир уни Аллоҳ учун холис қилишлиги ва унинг буюрган амалларида унинг розилигини талаб қилиб амалда доимий бўлишликдир. Чунки Аллоҳ таоло рўзанинг мукофотини ўзи беришлигини ваъда қилди. Рўза ўз ичига нафсни синдиришликни, баданни эса нуқсонли нарсалардан сақлашликни, емоқ- ичмоқ аччиқлигига сабр қилишлик ва шаҳватни тарк қилишни ўз ичига олади. Ва энг асосийси рўзадан тақволи бўлиб чиқишликни мақсад қилинган.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ривоят қилади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай дедилар: “Ким ёлғончилигини ва ёлғон сўзга амал қилишни ташламаса, унинг таом ва ичимликдан ўзини тийишига Аллоҳ таоло муҳтож эмас” (Имом Бухорий ривояти). Шарҳ: Ушбу ҳадис рўза ҳикматларидан бири ахлоқий иллатлардан халос бўлиш эканини билдиради. Рўза ёлғон, ғазаб, ғийбат, чақимчилик, гина сақлаш каби ёмонликлардан қутулиш учун муносиб фурсатдир. Инсон табиий муҳтож бўлган еб- ичишдан ўзини тийиш ила асло эҳтиёжи бўлмаган ёлғон сўз, ғазабланиш ва чақимчилик каби ишлар билан машғул бўлса, хато қилган бўлади. Чунки рўза нафснинг истагини синдириб, уни имон тақозосига бўйсундиришга ўргатади. Ҳадисда ёлғон сўз ва ёмонликда унга тенг бўлган ғийбат, чақимчилик, ҳасад, ҳиёнат ва зулм каби иллатлар тарк қилинмас экан, Аллоҳ таоло ундай кимсанинг оч, ташна бўлишига мухтож эмаслиги таъкидланган. Рамазон ойида савобли ишлар қилган ва гуноҳ ишлардан тийилган кишига Аллоҳ таолонинг раҳмати бўлади. Ибни Ҳажар Асқалоний айтади: “Киши ёлғон гапириш, ғазаб қилиш ва сўкиниш каби ёмон иллатларни тарк қилмас экан, унинг рўзасида савоб йўқ. Ёлғон сўз ва у каби иллатлардан сақланган кишигина мукофотга эришади”.
Ибн Муънир: “Таом ва ичимликдан тийилишига Аллоҳ таоло муҳтож эмас” дегани ўшандай банданинг амаллари қабул бўлмаслигига ишорадир...”, дейди.
Рўза гўё бадандир. Унинг либоси солиҳ амаллардир. Шу боис рўзадор одам бутун вужудини рўзага қаратиши бошқалардан тазйиқ етганида ҳам “мен рўзадорман”, дея ғазабини жиловлай олиши керак.
Байзовий айтади: Рўзани Аллоҳ таоло шариъатга киритишдан мақсади нафсни еб – ичишдан тийиб қўйишмас. Балки, нафси чақирадиган ёмон иллатлардан шаҳватини синдириш ва нафси амморани нафси мутмаъиннага буйсиндиришдир. Агар сиз шу нарсани хосил қилмас экансиз, Аллоҳ таоло қилган амалингизга қабул назари билан қарамайди. Рўзадор киши ҳеч бўлмаса бир ой қилган амалларини қабулини ўйлаб катта ва кичик гуноҳларни куни бўйи қилишдан сақланиб юрса ва сабр қилса, унинг бу амалидан Аллоҳ рози бўлади. Ва ким шу ойда савоб амалларни қилиш ва гуноҳлардан сақланишни ўзига одат қилса, у киши кейинги рамазонгача яхши амалларни ўзига одат қилган ва гуноҳлардан сақланишни ўзига дастурил амал қилган бўлади.
Рўза банда ва Аллоҳнинг ўртасидаги сир бўлиб, унинг мукофотини Ўзи беришини ваъда қилди. Емаслик, ичмаслик, ҳар нарсага сабр қилиш ва шаҳватни тарк этиш билан нафсни синдириш рўзадаги тақво бўлади.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ривоят қилади: Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи васаллам: ...Рўза қалқондир (Аби Заннад: жаҳаннамдан қалқондир деган). Энди сизлардан ким Рамазонда рўза тутса,
فلا يرفث - Фаҳш сўзларни сўзламасин, ولا يصخب – баланд авозда бақирмасин.
Агар уни бирор киши сўкса ёки у билан урушмоқчи бўлса, икки марта мен рўзадорман, деб айтсин”, дедилар (Имом Бухорий ривояти).
Ибн Ҳузайма розияллоҳу анҳу ривоят қилади: Набий соллолоҳу алайҳи васаллам: “Агар сен рўзадор бўлсанг бирор кишини сўкма, агар сени бирор киши сўкса, мен рўзадорман, деб айт. Агар турган бўлсанг, ўтириб ол, ғазабинг кетади. Бошқа ривоятда ўтирганингда ҳам кетмаса таҳорат қил ва икки ракат намоз ўқи деганлар.
Рамазон рўзасининг савобини олиш усули: Ўтган олимларимиз рўзанинг савобини олиш мақсадида бир нечта Расулуллоҳнинг тавсияларини бажаришган. Улардан бири Рўзанинг савоби баланд унинг мукофоти эса беҳисоб шу сабабдан рўзадан олдин Ражаб ва Шаъбон ойи рўзаларини Рамазонга тайёргарлик сифатида ўз умматига намуна сифатида бизларга кўрсатиб берганлар. Агар олдинги икки ойда рўза тутилса Рамазондаги тўлиқ савобни беками кўст олиб чиқилади. Чунки у икки ой мобайнида нафсини ибодат амали билан чиниқтирди. Шу сабаб унинг руҳи ва жасади ибодатга тайёр бўлди. У мартлар майдонига чиқиб бемалол рўзанинг савобини тўлиқ олиб чиқиб кетишга тайёр бўлади. Расулуллоҳдай зоти шариф ўзларининг нафсларини икки ой рўзага тайёрлаганда биз ҳам бу ойга тайргарлигимиз худди шундай бўлишини назорат қилишимиз керак. Чунки тилдаги 20 хил офатдан сақланиш Аллоҳнинг валийларининг қўлидан келади халос. Бу фурсат шундай фурсатки унда фойдаланган одам бир йилга етадиган гуноҳдан сақланиш заҳирасини қўлга киритади. Қаранг! Рамазон ўзидан олдинги барча гуноҳларни йўқ қилиши билан биргаликда келаси йилгача бирор бир гуноҳ қилмаслигингизга кафил бўлади. Рўза тутилганда инсон нафсига қаттиқ қийинчилик ва оғир машаққатлар синови юкланади. Шу пайтда инсоннинг тили ишга киришади. Тил эса барча савобларни вайрон қилиб ташлайди. Айниқса бу ҳолат кишининг қўл остидаги кишиларда очиқ намоён бўлади. Очлик пайтида фарзандига бақириши ва аёлига ҳар хил нарсаларни айтиши ва озор бериши кўзатилаяпди. Бу дегани самарасиз ҳаракат деганидир. Фазилат соҳиблари бўлмиш олимлар рўзанинг қабул бўлган бўлмаганлигини олдинги ва кейинги вақт оралиғи билан улчаб кўрганлар. Агар яхшилик тарафга қараб ўзгармаган бўлса у рўзадан қўриқ чиқибди. Яъни: рўзадан насибасини олиб чиқмабди деган эканлар. Рўзанинг ичида шундай савоблар жамлаб қўйилганки хатто ўтган Пайғамбар алайҳиссаломлар ҳам буни орзусида бўлганлар. Аллоҳ таоло ҳар бир кунига бир пайғамбарининг умри давомида топган савоб амалини ҳар бир рўза тўтган уммати Муҳаммадийага беришини ваъда қилган. Қаранг! 30 кунда 30 та улуғ пайғамбарларнинг савобларини бермоқда, бу эса Аллоҳдан бизга энг катта фазлдир. Рўзадан кўзланган бир неча мақсадлар бор. Улар қўйидагилардир:
Айниқса рамазондан сўнг семириб чиқилса ундаги мақсад хосил бўлмаган бўлади. Уламолар икки нарса инсонни тез қаритади деганлар. Кўп таом истимол қилиш ва кўп аёли билан шаръий суҳбат қилиш деганлар. Бунга мисол Ҳазрати Усмон розияллоҳу анҳунинг хуш сурат бўлганлари ҳаммамизга маълум. У саҳобаи шариф бир ҳафтада бир марта аёллари билан пайшанба куни шом билан ҳуфтон оралиғида қўшилишлари маълумотлари келтирилган. Суннатга биноан таомланишда тўймасдан тухтатиш керак. Яна кам ейишнинг фазилати тиббий тарафдан ҳам исботланган. Инсонда учрайдиган кўп касалликларнинг бошида кўп таом истемоли ётади, дейилади. Бир йилда бир ой рўза тутишдан мақсад ҳам ошқозон бечорага дам беришдир. У кўп таомни ҳазм қиламан деб чарчаб кетади. Шунинг натижасида бутун танада зуриқиш оқибатида турли ҳил бедаво касалликлар келиб чиқади. Айниқса, тўқ ҳолатда ётилганда бутун тана ва бош мия ишлагани боис чарчаган ҳолда тўрилади.
Шуни айтиб ўтиш лозимки уламолар ижмосида инсон жасадини 3 кун давомида бирор бир яхшиликка қийинчиликка сабр қилган ҳолда қалбан одатлантирса, инсон жасади ҳеч қандай хато камчиликка йўл қўймасдан тўтинчи куни жасад 3 кунлик ишнинг амалининг реакцияси билан одатий равишда жасад ишга тушиб кетади. Гўё бу телефоннинг зарядига қиёс қилинади. Заряд олгандан сўнг бемалол ишлагани каби инсон жасади ҳам у тарзда ишлашда давом этади. Аслида бутун заряд оладиган мосламалар шакли инсон танаси сабабидан ўйлаб чиқилган. Демак, инсон мажбурий холатда Аллоҳнинг фарзларини Расулуллоҳнинг суннатларини ва уламолар тавсияларига 30 кунлик муддатда амал қилиб борса. Унинг маънавий заряди янаги йил шу рамазон кунигача етишини уламолар эътироф этишган. Рамазондан сўнг бу ҳолат кўзатилмаса. Демак, Аллоҳ таоло биздан истаган нарса амалга ошмаган бўлади. У эса бекорга рамазон ойида ўз нафсини қийнаб рўза тўтган киши мисоли бўлади. Олдинги забардаст олимлар Бургут мисоли илгир бўлишган. Қаерда катта ўлжа бўлса ўшани ахтариб юришган. Яъни: савоби паст амалга қарамаганлар ва унга назар ҳам қилишмаган. Аллоҳ таоло бизга шунча беҳисоб савобларни бераётган экан, биз ҳам у савобларни қандай қилиб қўлга киритишни ўйлашимиз ва амалий тарзда унга муносиблигимизни намоён қилишимиз керак бўлади.
Таом ортидан келадиган зарарлар:
Абу Сулаймон Дароний айтади, ҳар нарсанинг боши бор. Кўнгилнинг боши кўп емакдир. Ва ҳар ким кўп емак одат қилса беш нарсага мубтало бўлгай.
Биринчи, ибодат завқини топмагай;
Иккинчи, хотираси кесилади. Нима эшитса, дарҳол унутади;
Учинчи, шавқатсиз бўлади! Чунки, ўзи тўқдир, барча халқни тўқ деб билади;
Тўртинчи, тоат қилишга эринадиган бўлади;
Бешшинчи, шаҳвати ғолиб бўлади.
“Ҳар ким валийлар мартабасига восил бўлмоқ истаса, дунё ва охиратга рағбат қилмай, фақат Аллоҳ таолога қалбини бериб, ҳалол луқма есин”.
Абу Сулаймон Дароний айтади:
Абу Сулаймон Дароний айтади, менинг кунлик одатим нонни туз билан ер эдим. Бир куни кўза ичида ёғ бор экан, унга қўшиб егандим. Бир йилча унинг таъсирининг зараридан тоат завқини топмадим. Энди мен ажабландимки, ҳамиша нафс орзуларини берурсан, сенинг ҳолинг қандай бўлади?
Шубҳалик таомдан қўлни тортиш:
Авлиёлар саййиди, атқиёлар пешвоси Ҳорис Муҳосибий қачонки, бир шубҳалик таомга қўл узатадиган бўлса, қўлининг томирлари чиқар ва шундан билар эдиким, ул таом шубҳаликдир. Этлари устихонга айланса-да, вужудини шижоат ва завқ-шавқ тарк этмаган кишиларга ҳавасланиб боқишимиз керакмасмикин? Бутун китоблари ва хикматлари билан бутун дунёни тўлдирган устозларнинг ҳаммалари шу сифатларни ўзларида жам айлаган. Ҳамма фазилат очлик ортидан рух озиқаси орқали келиб чиқади. Катта олимлар ҳам хатто биздан андоза олманглар, гоҳо ожиз банда билиб-билмай нафснинг алдовига кўнади, деб, нафснинг ёмонлигидан огоҳ қилиб кетганлар. Ҳолбуки, Сахл Тустарийдек буюк зот нафсини ҳамиша хумда қама-гандай сақлаган, лекин унинг ҳар хил рангда тусланувчи алдовига юрмаган, дод-фарёдига қулоқ солмаган эди.
Ҳазрати Сахл Тустарий бир ҳикматларида айтади:
– Тавба муяссар бўлмас ул кишигаким, токи тилсиз бўлмагунича; тилсиз бўла олмас, токи хилватга кирмагунича, хилватга кира олмас, токи ҳалол емагунича; ҳалол емоқ ҳосил бўлмас, токи ҳақнинг ҳаққини адо этмагунча. У ҳам ҳосил бўлмас, то вужудини пок сақламагунича, у ҳам ҳосил бўлмагай, ҳақдан иноят етмагунича! – деб ёзган эканлар. Баданда нам ва озиқа қолмасдан туриб рухий озиқа ҳисобланган илм тингланса! Қалб кири бошдан тир бўлиб чиқиб кетади. Ҳасанул Басрий раҳматуллоҳи алайҳ айтадилар: Саҳоба Саъд ибн Абу Ваққос розияллоҳу анҳу бойлар атрофида ўралашиб юрмасди. Фарзандлари унга “Сиздан улуғлар ҳам уларнинг ҳузурига боряпти, сиз ҳам қатордан қолманг” дейишди. Ул зот: “Эй фарзандларим! Қавм бир ўликни ўраб олган бўлса, унга мен ҳам борайми?! Аллоҳга қасамки, кучим етгунича улардан қочаман”, дедилар. Фарзандлари: “Эй отажон! Унда биз очликдан ўлиб кетамиз- ку?” – дейишди. Саъд ибн Абу Ваққос розияллоҳу анҳу уларга шундай жавоб берди:
– Эй болаларим! Семиз мунофиқ ҳолда ўлишдан кўра, оч мўминлигимча рихлатга чекинишим мен учун суюклироқдир. Туфроқ, имонни эмас, гўшт ва ёғни ейишини унутдингларми!..
Аллоҳим ўзинг бизлардан қандай тарзда рўза тўтмоқлигимизни эстаган бўлсанг, Ўзинг бизларга у амалларни Ўзинг эстагандай амалга оширишимизни насиб айлагин. Ва рамазондан сўнг гўноҳлардан гўдак мисоли пок чиқишлигимизни ва муттақий бўлиб, келаси йилгача яхши амалларни мусобақа қилувчи бўлишни насиб айлагин. Ва саллоллоҳу ала Муҳаммад ва ала олиҳи ва асҳабиҳи ажмаъийн.
“Фатҳул Борий”нинг шарҳи “Саҳиҳил Бухорий” асосида
Тошкент ислом институти
“Ижтимоий фанлар” кафедраси кабинет мудири
Урол Назар Мустофо тайёрлади.
Имом Муҳаммад Зоҳид Кавсарий (1879-1952) – Усмонли давлатининг охирги давридаги етук олимларидан бири бўлиб, ўзининг чуқур илмий салоҳияти, қатъий позицияси ва маърифат йўлидаги изланишлари билан танилган. У нафақат илмий билимлари, балки сиёсий ва ижтимоий жараёнларга бўлган муносабати билан ҳам ўз даврининг етакчи мутафаккири бўлган.
Ушбу мақола Зоҳид Кавсарийнинг ҳаёти, илмий йўли, устозлари, шогирдлари, сиёсий фаолияти ва илмий меросини ёритади. Мақсадимиз – унинг шахсиятини янада чуқурроқ ўрганиш ва бугунги авлод учун ибрат намунаси сифатида тақдим этишдир.
Муҳаммад Зоҳид Кавсарий 1879 йилда Усмонли давлатининг Дузжа шаҳрига яқин ҳудудда туғилган. Унинг оиласи шеркасий (қафқозлик) бўлиб, бобоси ва отаси Дузжа яқинида жойлашган Hожи Ҳасан қишлоғини ташкил этишган. Бу қишлоқ унинг отаси Ҳасан Кавсарий номи билан аталган бўлиб, илм-маърифат маскани бўлган.
Зоҳид Кавсарий илмий анъаналарга бой оилада ўсган. Унинг отаси фақиҳ ва муҳаддис бўлиб, ўз қишлоғида "Дорул-Ҳадис" мактабини ташкил қилган эди. Шунингдек, амакиси Мусо ал-Козим ҳам шаръий билимларни ўргатган устозлардан бири бўлган. Шу тариқа Зоҳид Кавсарий ёшлигидан илмга қизиқиб ўсди ва дастлабки диний билимларини оиласидан олди.
Зоҳид Кавсарий илм йўлидаги изланишларини давом эттириш учун 14 ёшида Дузжадан Истанбулга кўчиб ўтди. Усмонли давлатидаги таълим тизими ўша даврда анъанавий тарзда олиб борилар эди: талабалар бир неча устоздан бирини танлаб, барча фанларни ўша устоздан ўрганар эдилар. Зоҳид Кавсарий Истанбулда улкан илмий салоҳиятга эга бўлган шайх Иброҳим Ҳаққий ал-Акиний ҳузурида таҳсил олди. У ўз даврининг машҳур мутакаллими ва мантиқ илми бўйича етук олими эди.
Иброҳим Ҳаққийнинг ўлимидан сўнг Зоҳид Кавсарий унинг васияти билан бошқа машҳур олим Али Зайнул-Обидин ал-Аласонийдан таълим олишни давом эттирди. Зоҳид Кавсарий бу икки устозни юксак эътироф этиб, “Агар Аллоҳнинг марҳамати ва бу икки устознинг илмий сабоқлари бўлмаганда мен бугунги даражага етмаган бўлардим,” деб ёзади.
У Истанбулдаги таҳсилини 14 йил давомида давом эттирди ва машҳур “Имтиҳонур-Руъус” (Диплом имтиҳони)ни муваффақиятли топшириб, Усмонли давлатидаги энг юксак илмий даражага эга бўлди.
1908 йилда Зоҳид Кавсарий Истанбулдаги машҳур Фатиҳ мадрасаларида ўқитувчилик фаолиятини бошлади. У ўз устозлари сингари бир талабанинг барча дарсларини битта устоздан ўрганиши усулини давом эттирди. Аммо 1909 йилда Усмонли давлатида содир бўлган сиёсий ўзгаришлар натижасида таълим тизимида ҳам катта ислоҳотлар амалга оширилди.
Зоҳид Кавсарий ўзининг чуқур билимлари ва анъанавий таълим усулига содиқлиги туфайли ислоҳотларнинг баъзиларига қарши чиқди. Ислоҳотлар таълим муддатини 15 йилдан 8 йилга қисқартиришни таклиф қилган бўлса-да, Зоҳид Кавсарий ва унинг айрим ҳамкасблари бу қарорни рад этиб, таълим муддатини 12 йилгача кўтаришга муваффақ бўлишди. Кейинчалик у араб тилини ўрганиш учун тайёрлов курсларини жорий этиб, умумий таълим муддатини 14 йилга қайтарди. Бу унинг қатъияти ва илмий анъаналарни ҳимоя қилишдаги матонатини кўрсатади.
1909 йилда султон Абдулҳамид II тахтдан туширилгач, Усмонли давлатида сиёсий вазият кескин ўзгарди. “Иттиҳод ва Тараққиёт” жамияти давлат бошқарувини қўлга олиб, кенг қамровли ислоҳотларни амалга ошира бошлади. Зоҳид Кавсарий таълим соҳасидаги ислоҳотларга қисман рози бўлган бўлса-да, давлат бошқарувидаги айрим ўзгаришларга кескин қарши чиқди. Унинг Иттиҳодчилар билан келиша олмаганлиги илмий ва сиёсий фаолиятида катта таъсир кўрсатди.
1914 йилда Биринчи Жаҳон уруши бошланганида Зоҳид Кавсарий Усмонли давлатининг урушга киришига қарши чиқди. Унинг ушбу позицияси Иттиҳодчилар томонидан қаттиқ танқид қилинди. У сиёсий босимлар кучайгани сабабли Истанбулдан Қастамонуга кўчиб, уч йил давомида ўша ерда таълим берди. 1916 йилда урушнинг салбий оқибатлари юмшагач, Истанбулга қайтди ва илмий фаолиятини давом эттирди.
Аммо сиёсий босимлар уни ҳеч қачон тарк этмади. У Усмонли давлатидаги сиёсий ўзгаришларни очиқ танқид қилиб, диний мероснинг асраб қолинишини талаб қилди. Шу сабабдан 1922 йилда янги ҳукумат томонидан ҳибсга олиш тўғрисида буйруқ чиқарилганини эшитган заҳоти Истанбулдан Александрияга ҳижрат қилди. Бу ҳижрат унинг ҳаётида бурилиш нуқтаси бўлди ва уни Мисрда янги илмий фаолият бошлашига мажбур қилди.
Зоҳид Кавсарий 1922 йил декабрь ойида Мисрнинг Искандария шаҳрига етиб борди. У ўз оиласидан узоқда ёлғизликда яшашга мажбур бўлди ва етти йил давомида оиласи билан боғланолмаган. Кейинчалик у Мисрда истиқомат қилишга қарор қилди ва Қоҳирада илмий фаолиятини давом эттирди.
Мисрда Зоҳид Кавсарий ўз илмий салоҳиятини яна-да кучайтирди. У Қоҳирадаги Dорул-Кутуб ал-Мисрийя (Миср Миллий Кутубхонаси)да таржимон сифатида ишлай бошлади ва Усмонли даврига оид ҳужжатларни араб тилига таржима қилиш билан шуғулланди. Ушбу иш унга араб дунёсидаги илмий доираларга яқиндан танилиш имкониятини берди.
Мисрда у катта эҳтиром ва ҳурматга сазовор бўлди. У кўплаб олимлар билан илмий суҳбатлар ўтказди, баҳс-мунозараларда фаол қатнашди ва Мисрнинг машҳур уламолари билан яқин алоқалар ўрнатди. Шунингдек, у кўплаб китоблар ёзиб, мақолалар эълон қилди. Унинг илмий мақолалари Миср ва бутун араб дунёсида катта қизиқиш билан кутиб олинар эди.
Зоҳид Кавсарий ўз илмий фаолияти давомида тахминан 50 га яқин асар ёзган. Бироқ Истанбулдан Мисрга кўчиш жараёнида унинг ёзган китобларининг ярми йўқолган. Шунга қарамай, 30 га яқин китоби ва мақолалари бугунги кунгача сақланиб қолган. Унинг асарлари асосан ислом ақидаси, фиқҳ, ҳадис илми, фалсафа ва мантиқ каби турли фанларга оид бўлиб, ўз даврининг етакчи асарлари сифатида қаралади.
Машҳур асарларидан баъзилари:
"Ирғомул-Марид" – бу асар нақшбандия тариқатининг улуғлари ва уларнинг илмий мероси ҳақида.
"Таҳрирул-Важиз" – ушбу асарда у ўзининг илмий манбалари ва санадларини баён қилган.
"Мақолатул-Кавсари" – унинг Мисрда ёзган мақолалари тўплами бўлиб, диний ва илмий масалаларга чуқур таҳлилий ёндашувни акс эттиради.
Шунингдек, Зоҳид Кавсарий ўз давридаги баъзи “салафий” уламоларнинг қарашларини танқид қилиб, ўша даврдаги диний ва фалсафий баҳсларда фаол иштирок этган. У ислом илмларини анъанавий манбаларга таянган ҳолда чуқур таҳлил қилиш билан бирга, замонавий даврнинг илмий талаблари ва эҳтиёжларига мос тарзда ўрганган.
Зоҳид Кавсарий ўз умрининг охирига қадар илмий изланишларини давом эттирган ва кўплаб шогирдларни тарбиялаган. Унинг энг машҳур шогирдлари орасида:
Абдулфаттоҳ Абу Ғудда – машҳур муҳаддис ва ислом илмлари тадқиқотчиси.
Муҳаммад Амин Сарож — Туркияда машҳур олим ва муҳаддис бўлиб, Зоҳид Кавсарийнинг илмий меросини давом эттирган шогирди. Шунингдек, Зоҳид Кавсарийнинг илмий таъсири Мисрдан ташқари бутун араб ва мусулмон оламига тарқалган. Унинг асарлари ҳали ҳам кўплаб мадраса ва университетларда дарслик сифатида ўқитилади.
Зоҳид Кавсарий Усмонли давлатининг инқироз даврини бошидан ўтказган ва бу сиёсий ўзгаришлар унинг ҳаёти ва илмий фаолиятига катта таъсир кўрсатган. Усмонли давлатининг Биринчи Жаҳон урушидаги мағлубияти ва султон Абдулҳамид II нинг тахтдан туширилиши натижасида давлатда катта ўзгаришлар содир бўлди. "Иттиҳод ва Тараққиёт" жамияти давлат бошқарувини қўлга олиб, янги сиёсий ва маданий ислоҳотларни амалга оширди.
Шунингдек, Зоҳид Кавсарий Шом (Сурия)га ҳам бир неча бор саёҳат қилди ва у ерда илмий изланишларини давом эттирди. У Дамашқдаги машҳур "Зоҳирия" кутубхонасида ўқиш билан машғул бўлди ва ўз илмий билимларини янада бойитди. Унинг илмга бўлган чексиз иштиёқи ва қатъиятлилиги туфайли у Миср ва Шомдаги кўплаб олимлар билан илмий мулоқотлар ўтказди ва шу билан бирга ўзининг илмий меросини кенгайтирди.
Зоҳид Кавсарий ўз давридаги баъзи “салафий” олимларнинг қарашларини танқид қилиб, диний анъаналарнинг асраб қолинишини ҳимоя қилди. У замонасидаги “салафий” ҳаракатлар ва уларнинг диний масалаларга ёндашувини қаттиқ танқид қилди. Унинг фикрича, баъзи “салафий” олимлар диний масалаларни соддалаштириш орқали исломнинг асл моҳиятини тушунмасдан ҳукм чиқаришарди.
Унинг энг машҳур танқидий асарларидан бири “Сафъат ал-Бурҳан ала Сафъат ал-ъАдван” бўлиб, у “салафий” олимлардан бири бўлган Муҳибуд-Дин ал-Хатибнинг қарашларини танқид қилади. Ушбу асар юқори даражадаги адабий услуб ва чуқур илмий таҳлил билан ёзилган бўлиб, Зоҳид Кавсарийнинг илмий салоҳиятини янада оширган.
Зоҳид Кавсарий “салафийликнинг” диний анъаналарни инкор этишини ва фақат Қуръон ва Суннатга боғланиб қолишини нотўғри деб ҳисоблади. У ислом илмий меросини, хусусан, мазабларнинг бой билимларини сақлаб қолишни ва уларни замонавий давр талаблари билан уйғунлаштиришни қўллаб-қувватлади. Шу боисдан у “салафийликнинг” айрим вакиллари билан илмий баҳс-мунозараларда фаол иштирок этди ва ўз илмий далиллари билан уларни рад этди.
Муҳаммад Зоҳид Кавсарий нафақат илмий билимлари, балки зоҳидлиги ва мол-дунёдан беҳожатлиги билан ҳам танилган эди. Унинг исми "Зоҳид" бўлиб, бу унинг ҳаётида ҳам акс этди.
У Мисрда оддий ҳаёт кечирди. Қоҳирада у жуда камтарона яшаган ва давлат томонидан берилган озгина нафақа билан қаноатланиб, ҳеч қачон ортиқча бойлик тўпламаган. У илм-фан ва таълим-тарбияга катта аҳамият бериб, ўз илмий билимларини фақат Аллоҳнинг розилигини қозониш учун ўргатган.
Зоҳид Кавсарий илмий асарларини ёзишдан молиявий манфаат кўришни рад этган. У Мисрда ўз китобларини чоп этган ноширга: “Агар мен китобларимдан фойда олсам, бу менинг Аллоҳ олдидаги мукофотимни камайтиради”, деб айтган. Шу сабабли у ўз китоблари учун ҳақ олмаган ва фақат илмни тарқатишни мақсад қилган.
Муҳаммад Зоҳид Зоҳид Кавсарий 1952 йилда Мисрнинг Қоҳира шаҳрида вафот этди. Унинг қабри машҳур имом Шофиъий мақбараси ёнида, Қоҳиранинг ал-Қарафа қабристонида жойлашган. Зоҳид Кавсарий вафотидан кейин ҳам ўзининг илмий асарлари ва мероси орқали ислом дунёсига катта таъсир кўрсатиб келмоқда. Унинг асарлари ҳанузгача кўплаб ислом илмий марказларида, мадрасаларда ва университетларда ўқитилади. Унинг илмий далиллари, таҳлиллари ва танқидий қарашлари ҳали ҳам тадқиқотчилар ва олимлар томонидан чуқур ўрганилмоқда.
Зоҳид Кавсарийнинг илми ва мероси бугунги кунда ҳам ислом илмларига қизиқувчилар учун қимматли манба бўлиб хизмат қилади. Унинг илмий далиллари замонавий масалаларга ҳам мос келувчи тарзда ўрганилиб, янги авлодлар учун ибрат намунасидир.
Муҳаммад Зоҳид Зоҳид Кавсарий ўз даврининг улуғ олими, илмий етакчиси ва диний мерос ҳимоячиси сифатида тарихда ўчмас из қолдирди. У нафақат илмий билимлари, балки қатъий позицияси, матонати ва ислом илмий анъаналарини сақлаб қолишдаги жасорати билан ҳам танилган эди. Зоҳид Кавсарий ўз ҳаёти давомида Усмонли давлатининг инқирози, янги сиёсий тузумлар ва диний мероснинг хавф остида қолган даврларида илмий фаолиятини давом эттирди ва ислом илмларининг асл моҳиятини ҳимоя қилди.
У ўз илмий фаолиятида анъанавий ислом манбаларига таянган ҳолда, замонавий даврнинг илмий талаблари ва эҳтиёжларига мос тарзда ёндашди. Унинг “салафийликка” танқидий муносабати, диний анъаналарни ҳимоя қилиши ва илмий таҳлиллари ўз даврида катта шов-шувларга сабаб бўлди. Бироқ Зоҳид Кавсарий ҳеч қачон шахсий манфаатларни кўзламади ва фақат Аллоҳнинг розилигини қозонишни мақсад қилиб қўйди.
Зоҳид Кавсарийнинг илмий мероси нафақат мусулмон дунёсида, балки бутун дунё бўйлаб илмий доиралар томонидан қадрли бўлиб келмоқда. Унинг асарлари ҳанузгача ўқитилиб, замонавий ислом илмлари тадқиқотчилари томонидан чуқур ўрганилмоқда. Устозлари, шогирдлари ва илмий изланишлари орқали у нафақат ўз даврининг, балки келажак авлодларнинг ҳам устозига айланди.
Бугунги кунда Муҳаммад Зоҳид Зоҳид Кавсарийнинг илмий асарлари ва мероси ислом оламининг турли бурчакларида ўрганилмоқда. Унинг илмий таҳлиллари, фалсафий қарашлари ва диний анъаналарни ҳимоя қилишдаги қатъиятлилиги ҳозирги даврда ҳам долзарбдир.
Зоҳид Кавсарий илм-фан йўлидаги изланишлари, қатъий позицияси ва зоҳидлиги билан нафақат мусулмон уламолари учун, балки барча замонларда илмга интилган инсонлар учун ибрат намунасидир. Унинг илмий асарлари нафақат диний масалаларни чуқур таҳлил қилишда, балки замонавий илмий изланишлар учун ҳам қимматли манба бўлиб хизмат қилмоқда.
Муҳаммад Зоҳид Зоҳид Кавсарий ҳаёти ва илмий мероси орқали нафақат ўз даврининг, балки келажак авлодларнинг ҳам ўчмас юлдузига айланди. Унинг илмий изланишлари ва диний мероси ҳали ҳам дунё илмий доираларида катта қизиқиш уйғотмоқда ва ўрганилмоқда. Шундай экан биз унга нафақат олим, балки замон ва макон чегараларини кесиб ўтган буюк мутафаккир сифатида ҳурмат кўрсатамиз.
Абдурраҳмон МАНСУР,
Имом Бухорий номидаги
Тошкент Ислом Институти талабаси
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа