14 Август, 2025, 20 Сафар, 1447
14 Август, 2025, 20 Сафар, 1447
МОЗИЙГА НАЗАР
Буюк шахслар ҳақида тарихий далиллар билан бирга, халқ орасида турли ривоят ва афсоналар ҳам юради. Уларнинг қанчалик кўплиги ўша инсоннинг шунчалик машҳурлигидан дарак беради. Аслида, бу каби ривоятлар, афсоналар замирида ўзига хос тарихий ҳақиқат ҳам бўлади.
Бурҳониддин Марғиноний номи билан шуҳрат қозонган Абул Ҳасан Али ибн Абу Бакр ал-Фарғоний ар-Риштоний ал-Марғиноний ана шундай – фақиҳлар томонидан эътироф этилган, халқ орасида машҳур олимлардандир. Унинг насаби машҳур саҳоба Абу Бакр Сиддиқ (р.а.)га бориб тақалади. Юридик фанлар доктори А.Жузжоний ва юридик фанлар номзоди Ж.Юсупова “Бурҳониддин Марғиноний – буюк фақиҳ” асарида буни Абдулҳай Лакнавий таъкидлаганини айтган. Аллома насабининг Абу Бакр Сиддиққа бориб уланиши ҳақидаги муҳим маълумотлар Абдулҳай ибн Абдулфатҳ ал-Ҳусайний қаламига мансуб “Насабномайи Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор” (“Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор насабномаси”) асарида ҳам қайд этиб ўтилган.
Олим Фарғона диёрида туғилиб вояга етган бўлса-да, она юрти илмий салоҳиятини янада юксалтириш учун ўша даврнинг илмий марказларидан бўлган Самарқанд шаҳрида таҳсилни давом эттирди. Бу ерда у кўплаб олимлар билан учрашди, илмий мунозараларда қатнашди.
Бурҳониддин Марғиноний “Нашр ал-мазҳаб” (“Мазҳабнинг тарқалиши”), “Китоб-ат-тажнис ва-л-мазид” (“Фуқаролик ҳуқуқини тақдим этиш”), “Китоб ул-фароиз” (“Мерос ҳақида китоб”), “Мазид фи фуру' ал-ҳанафий” (“Ҳанафий мазҳабига қўшимчалар”) китобларида ижтимоий-иқтисодий муносабатлар, мулкчилик тури, шакллари (давлат ва хусусий мулкчилик), молиявий фаолият, жиноят ва жазонинг ҳуқуқий асосларини, фуқаролик ҳуқуқи назарияси ва амалиёти, қозилик муассасалари таркиби, тартиби ва жиноят ишини кўриш масалаларини батафсил ёритиб берди.
Замондошлари алломага юксак эҳтиром билан “Бурҳонуддин вал милла” – “Дин ва миллатнинг ҳужжати нисбасини берган. Таъкидлаш жоизки, тарихда камдан-кам кишиларга бундай унвон берилган.
Жалолиддин Суютий “Ал-итқон фи улум ал-қуръон” асарида Бурҳониддин Марғинонийнинг Қуръон илмида ҳам моҳирлигини айтиб ўтган.
Буюк тарихчи Шамсиддин Заҳабий алломани “Шайх ул-ҳанафийя” – “Ҳанафийлар шайхи” деб атаган ва бу билан у зотнинг ҳанафий алломалар ўртасидаги мартабасига ишора қилган. Хайриддин Зириклий эса алломани “ҳофиз, муфассир, муҳаққиқ, адиб”, деб таъриф қилган.
Улуғ фақиҳ Бурҳониддин Марғиноний ҳақида Абдулҳай Лакнавий “Ал-Фавоид ул-баҳийя фи тарожим ил-ҳанафийя” асарида бундай ёзган эди: “Бурҳониддин Марғиноний имом, фақиҳ, муҳаддис, Қуръон муфассири бўлиб, уни йод билган олим, фанларни йиғиб тартибга солувчи, закий, тадқиқотчи, художўй ва покдомон инсон, улуғ фақиҳ, адабиётчи, шоир, фан ва адабиётда унинг тенги йўқ”.
Фиқҳий-ҳуқуқий асарларнинг барчаси ўз даврида талабалар учун ўқув қўлланма сифатида хизмат қилган. Аммо Бурҳониддин Марғинонийнинг Шарқ Уйғониш давридаги энг катта хизмати “Ҳидоя” бўлиб, у даврнинг энг мураккаб ҳуқуқий масалаларини тартибга солиб берган асар эди.
Бурҳониддин Марғиноний ушбу асарни 1165-1178-йиллар оралиғида – 13 йил давомида ёзиб тугатган. Асар ихчамлиги, мукаммаллиги, ҳанафий мазҳабини бошқа суннийлик мазҳаблари билан қиёсий услубда ўрганиб, ҳар томонлама ёритгани учун ўзига хос катта назарий ва амалий аҳамият касб этганини уламолар таъкидлаган.
Маълумотларга кўра, муаллиф аввалига “Бидоят ул-мубтадий” номли катта асар ёзади. Уни Абул Ҳасан ибн Аҳмад ибн Муҳаммад Қудурийнинг “Ал-Мухтасар” (илм аҳли орасида “АлҚудурий” номи билан шуҳрат қозонган) китоби ва Муҳаммад ибн Ҳасан ашШайбонийнинг “Ал-Жоме' ас-сағир” асарига асосланиб, қисқартирилган фиқҳ китоби сифатида ёзиб, ундаги масалаларни тартибга солишда табаррук бўлсин деб, Муҳаммад ибн Ҳасан аш-Шайбоний услубидан фойдаланган эди.
Бурҳониддин Марғиноний “Бидоят ул-мубтадий” муқаддимасида бундай деб ёзади: “Ёшлик чоғларимда фиқҳ илмининг барча турларини ўз ичига қамраб олган ҳажми кичик, фойдаси кенг бир китоб бўлса, деб ўйлаб юрардим. Иттифоқан, сафар жараёнида Ал-Қудурий қаламига мансуб “Ал-мухтасар”ни энг гўзал, мўъжаз (қисқа), ажойиб китоб, деб топдим. Ўшанда замоннинг барча буюк олимлари каттакичикни “Ал-Жоме ас-сағир” китобини ўрганишга чорлар эдилар. Ўшанда ҳар иккала асарни бирлаштиришни ўз олдимга мақсад қилдим ва зарурат бўлмаса, у икки китоб чегарасидан чиқмасликка қарор қилдим ва уни “Бидоят ул-мубтадий” (“Бошловчининг бошланғич китоби”) деб атадим. Агар бу асарни шарҳлашга эришсам, уни “Кифоят ул-мунтаҳий” деб атаган бўлар эдим”.
Аллома мазкур ниятига эришиб, унга 8 жилдлик катта шарҳ ёзиб, “Кифоят ул-мунтаҳий” (“Якунловчиларни қониқтирувчи китоб”) деб атайди. Лекин муаллиф бу билан ўз олдига қўйган мақсадга эриша олмасди, негаки, саккиз жилдлик катта ҳажмли шарҳни ўқиб, унинг ичидан керакли масалаларни топиш, шундай катта китобни олиб юриш илм толиблари учун қийинчилик туғдирарди. Натижада муаллиф ўз нияти ва дўстлари маслаҳатига биноан, “Бидоят ул-мубтадий”ни қайтадан ўртача андозада шарҳлашга киришади.
573 ҳижрий, зулқаъда ойининг чоршанба куни бошланган ушбу асарни ёзиш учун ўн уч йил вақт кетди. Абдулҳай Лакнавийнинг айтишича, бу асарни аллома муттасил рўзадорлик билан ёзган. Овқат олиб келган ходимни жўнатиб, таомни шогирдларидан бири ёки бошқа бирор кишига едириб, бўш идишни қолдирар экан. Ходим таомни устознинг ўзи егандир, деб ўйлаб, идишни олиб кетар экан.
Бу ҳақда шайх Акмалиддин ҳам тўхталиб, “Аллома “Ҳидоя” асарини ёзиш муддати – ўн уч йил давомида рўзадор бўлган. Бу давр ичида бирор марта ҳам оғзини очмаган. Тақво ва парҳезларининг баракотидан китоб уламолар ўртасида мақбул бўлган”, деб айтган эди.
Бурҳониддин Марғинонийнинг “Ҳидоя” асари тўққиз асрдан буён ҳанафий мазҳаби бўйича энг муҳим ва мўътабар қўлланма сифатида барча мусулмон мамлакатлари мадрасалари ва ислом олий ўқув юртларида ўқитилмоқда. Унинг матни ва қисқартмалари устидан машҳур фақиҳлар томонидан 60 дан ортиқ шарҳ ва ҳошия ёзилган ҳамда “Ҳидоя” ҳанафий мазҳабининг тарқалиши йўлида таъсирчан омил сифатида хизмат қилиб келган.
Бурҳониддин Марғиноний “Ҳидоя” асарини ёзиш билан ҳанафий фиқҳи тараққиётига беқиёс ҳисса қўшди. Бу китобнинг ёзилиши Бурҳониддин Марғиноний нафақат фиқҳни яхши биладиган, балки унинг кенг илм соҳаларини қамраб олган қомусий олим эканидан даракдир. Чунки у мазкур асарида мусулмон оламида машҳур олимлар, хусусан, ҳанафий ва минтақада фаолият юритган фақиҳлар чиқарган фатволарни қиёсий ўрганиб, улардан ҳақиқатга яқинроқ ва амалда кўпроқ қўлланадиганларини ажратиб кўрсатиб берган.
Нодиржон АБДУЛАҲАТОВ,
тарих фанлари доктори, профессор
Манба: “Янги Ўзбекистон” газетаси 2023-йил 11-апрел, 69-сон
Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Умматимнинг шарафлилари Қуръонни (ёдлаб) олиб юрувчилар ва кечаси қоим бўлувчилардир” (Имом Табароний ривояти).
Анна розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Инсонлар ичида Аллоҳнинг хос бандалари бор”, дедилар. Улар кимлар, деб сўрашди. У зот алайҳиссалом “Қуръон аҳли – Аллоҳнинг аҳли ва хос бандаларидир”, деб жавоб бердилар (Имом Ибн Можа ривояти).
Али розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Ё Али, Қуръонни ўрганиб, уни ўргатгин. Шунда вафот қилсанг, инсонлар худди Аллоҳнинг байтини тавоф қилганлари каби фаришталар қабринг атрофини тавоф қилади” (Имом Абу Нуайм ривояти).
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Сизларнинг энг яхшиларингиз Қуръонни ўрганиб, Уни ўргатганларингиздир” (Имом Бухорий ривояти).
Абу Ҳарайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Қуръон бойликдир, ундан сўнг фақирлик йўқ, ундан бошқа бойлик ҳам йўқ” (Имом Абу Аъло, Имом Табароний ривояти).
Қуръони карим зиё, ойдинлик сочган бир нурдир. Қуръони каримни ёд олиш мусулмонлар зиммасидаги фарзи кифоядир. Яъни, бир шаҳарда Қуръони каримни ёд олмаган ҳофиз инсон бўлмаса, шаҳар халқининг барчаси гуноҳкор бўлади. Бир ёки бир неча инсоннинг Қуръонни ёд олиши билан уларнинг устидаги фарз соқит бўлади.
Кунлардан бир кун қориларнинг султони Ҳофиз Исҳоқ Мавлоно Жалолиддин Румийнинг ҳузурига келди. Мавлоно унга катта ҳурмат кўрсатиб, ўрнидан турди ва юқорига чиқиб ўтиришини илтимос қилди: “Меҳмонни қандай иззат-ҳурмат билан кутиб, уни уй тўрига ўтқазиш лозим бўлганидек, Қуръони карим қориларини ҳам худди шундай иззат-ҳурмат билан кутиб олиб, энг юқорига таклиф қилиш лозимдир. Қалбида Қуръони карим нури бўлган инсон жаҳаннам юзини кўрмас! Бир қоғоз парчасига Қуръони карим ояти ёзилган бўлса, унга ҳурмат кўрсатиб, уни оловга отмаслар, бунга Қуръони карим ёзилган дерлар. Қалбида Қуръони карим нури бўлган, бутун бир Қуръони каримни ўзига жо қилган бўлса, уни қандай қилиб, жаҳаннамга отишади?” деди.
Қуръони каримни қалбига ва ҳофизасига нақш этган илк инсон Пайғамбаримиз ҳазрат Муҳаммад мустафо соллаллоҳу алайҳи ва салламдирлар. Улардан кейин тўрт буюк халифа ҳазрат Абу Бакр, ҳазрат Умар, ҳазрат Усмон ва ҳазрат Али розияллоҳу анҳумдир. Саъд ибн Абу Ваққос, Абдуллоҳ ибн Масъуд, Абу Мусо Ашъарий, Абу Ҳурайра, Муоз ибн Жабал, Убай ибн Каъб, Абу Зарр Ғифорий, Абу Дардо, ҳазрат Оиша розияллоҳу анҳум каби саҳобийлар Қуръонни ёд олишган.
Имом Бухорий, Ибн Сино, Амур Темур каби улуғ аждодларимиз, буюк алломаларимиз Қуръони каримни жуда ёшликларидаёқ ёд олганлар.
Ҳофиз фақат Қуръони карим лафзини ҳофизасига олиб, ёдлаган бўлиши эмас, балки унинг маъносини қалбига жо қилган, ҳукмларини муҳофаза этган, уни яхши кўрган, буйруқларига итоат этиб, қайтариқларидан қайтган бўлиши керак. Қуръонни унутган, Қуръонга амал этмасдан, дунёнинг зеб-зийнатларига алданган инсонни Қуръон ҳам унутади ва Маҳшар куни унга жуда оғир бўлади.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Умматимнинг энг шарафлиси Қуръони каримни ёд олганлардир”, деганлар.
Ҳазрат Абу Саид Худрий розияллоҳу анҳудан келган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қуръони карим аҳли (яъни, уни ўқиган ва унга амал қилган инсонлар) жаннатга кириши билан “Ўқи ва юксал!” дейилади. У эса ўқиб, юксалади. Ҳар оят учун бир даража берилади. Шу усулда у билган оятларини охиригача ўқийди (ва ҳар бири учун бир даража юксалади)”, деганлар.
Муоз ибн Жуҳайний розияллоҳу анҳудан келтирилган ривоятга кўра, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким Қуръони каримни ёдлаб, унга амал қилса, қиёмат кунида унинг ота ва онасига бир тож кийдирилади. У тожнинг зиёси дунёда уйлардаги қуёш нуридан ҳам порлоқ”, деганлар (Имом Абу Довуд ривояти).
Буюк валийлардан бири Суфёни Саврий “Киши Қуръони каримни ўқиган пайтда фаришта унинг икки кўзи орасидан ўпади. Яъни, ўқувчига ҳурмат ва ўқиганига таъзим учун фаришталар Одам боласидан Қуръони каримни тинглашга зиёда ошиқдир”, деган (“Иҳёу улумид дин”дан).
﴿إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ﴾
«Аллоҳнинг Китобини тиловат қиладиган, намозни баркамол адо этадиган ва Биз уларга ризқ қилиб берган нарсалардан махфий ва ошкора эҳсон қиладиган зотлар сира касод бўлмайдиган тижоратдан (ажру савоб бўлишидан) умидвордирлар. Зеро, (Аллоҳ) уларнинг ажрларини комил қилиб берур ва Ўз фазлини уларга янада зиёда қилур. Албатта, У мағфиратли ва ўта шукур қилувчидир» (Фотир сурасии, 29-30).
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қуръонни ўқиган ва унга моҳир бўлган қорилар улуғ ва мукаррам фаришталар билан бирга бўлади, Қуръонни тутилиб-тутилиб ўқиган ва қироат унга машаққатли бўлган киши учун икки ажр бордир”, дедилар (Имом Бухорий ва Имом Муслим ривояти).
Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ таоло бу Китоб (Қуръон) билан баъзи қавмларнинг даражасини кўтаради ва баъзи қавмларнинг даражасини туширади”, деганлар (Имом Муслим ривояти).
Абу Умома Боҳилий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қуръон ўқинглар, зеро у қиёмат кунида ўз эгалари учун шафоатчи бўлиб келади”, дедилар (Имом Муслим ривояти).
Ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Фақат икки нарсада ҳасад (ҳавас маъносида) қилиш жоиз: Аллоҳ унга Қуръонни ато қилган бўлиб, кечаю кундуз унинг тиловати билан машғул бўладиган кишига ва Аллоҳ таоло унга мол дунё ато қилган бўлиб, кечаю кундуз уни инфоқ қиладиган кишига”, дедилар (Имом Бухорий, Имом Муслим ривояти).
Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким Аллоҳ таолонинг Китобидан бир ҳарф ўқиса, бунинг баробарига у киши учун бир яхшилик берилур. Алиф, лам, мимни бир ҳарф деб айтмайман . Балки алиф бир ҳарф, лом бир ҳарф ва мим бир ҳарфдир”, дедилар (Имом Термизий ривояти).
Абу Саъид Худрий розияллоҳу анҳудан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бундай деганлари ривоят қилинади: “Аллоҳ таоло айтади: “Кимни Қуръон ўқиш ва менинг зикрим уни бошқа нарсаларни сўрашдан тўсиб қўйса, мен унга сўраганларга берганимдан кўра кўпроғини бераман. Аллоҳ таоло каломининг бошқа каломларга нисбатан фазли Аллоҳ таолонинг бандаларга нисбатан фазли кабидир” (Имом Термизий ривояти).
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо ривоят қиладилар: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтадилар: “Қалбида Қуръондан ҳеч нарса бўлмаган инсон хароба уй кабидир” (Имом Термизий ривояти).
Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Қуръон ўқинглар зеро, Аллоҳ таоло Қуръонни ёд олган қалбни азобламайди. Албатта, бу Қуръон Аллоҳ таолонинг зиёфатидир. Ким унга ташриф буюрса, омонда бўлади. Кимки Қуръонни яхши кўрса, бас, у қувонсин”, дедилар (Имом Доримий ривояти).
Абдулҳамид ибн Ҳаммоний айтадилар: “Мен Суфён Саврийдан: “Сиз учун ғазот қиладиган киши суюклими ёки Қуръон ўқийдиган кишими?”, деб сўрадим. Шунда у зот: “Қуръон ўқийдиган киши. Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Сизларнинг яхшиларингиз Қуръонни ўрганиб, уни (бошқаларга) ўргатганларингиздир”, деб жавоб бердилар.
Оиша розияллоҳу анҳо онамиздан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қуръон (қироати)га моҳир киши итоаткор улуғ фаришталар биландир. Қуръонни тиловат қилиб (тили) дудуқланган ва бу унга машаққат бўлган киши учун икки ажр бордир”, дедилар (Имом Бухорий ривояти).
Қуръони карим тунлари бедор бўлиб қироат қилиб чиққан кишини Қиёмат кунида шафоат қилади. Бу ҳақда Пайғамбармиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай деганлар: “Қуръон ва рўза Қиёмат куни бандани шафоат қилади. Рўза: “Эй Роббим, мен (бандангни) кундузлари таом ва ўзи қаттиқ хоҳлаб турган нарсалардан тўсдим, мени унга шафоатчи қилгин”, деб айтади. Қуръон: “Роббим, мен уни тунлари уйқудан қўйдим, мени унга шафоатчи қилгин”, дейди ва иккиси бандани шафоат қилади”.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 