09 Май, 2025, 11 Зулқаъда, 1446
09 Май, 2025, 11 Зулқаъда, 1446
Рўза қачон фарз қилинган?
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Мадинага ҳижрат қилганларидан бир ярим йил ўтиб, ҳижрий иккинчи йилда Шаъбон ойида фарз қилинган.
Рўзанинг таърифи.
Рўза соғлом ва қодир кишининг ният билан субҳи содиқдан шомгача еб-ичиш, жинсий алоқа ва рўзани очувчи бошқа нарсалардан тийилишидир.
Рамазон ойида рўза тутиш Исломнинг беш асосий рукнларидан бири бўлиб, у Қуръон, суннат ва ижмоъ билан собит бўлган.
Рамазон рўзаси кимларга фарз?
Рамазон рўзаси фарз бўлиши учун банда мусулмон, ақлли ва балоғатга етган бўлиши керак. Ушбу тоифадагилар Рамазон ойи кириши билан рўза тутишлари ёки мазкур ойда бирон узрлари бўлса, кейин қазосини ўташлари керак бўлади.
Рамазон рўзасининг шартлари.
Янги ойни кўриб рўза тутиш ва рўза тутишни ният қилиш.
Рўзанинг вожиб бўлиш шартлари.
Рўза тутишга тўсқинлик қиладиган оғир касаллиги бўлмаслик, аёлларнинг ҳайз ва нифосдан пок бўлишлари ва муқим бўлиш рўза тутишни вожиб қилади.
Рўза тутишнинг тўғри бўлиш шартлари.
Рўза тутишни ният қилиш, рўзани бузадиган амаллардан узоқ бўлиш ва аёлларнинг ҳайз ва нифосдан пок бўлишлари рўзанинг тўғри бажарилиш шартлари саналади.
Рўзанинг рукни.
Рўза тутган одам қорин ва жинсий аъзолар майлини қайтариши ва рўзани очувчи бошқа ишлардан тийилиши шарт. Шундагина у рўза тутган саналади. Акс ҳолда унинг рўзаси тўғри бўлмайди.
Рўзанинг одоблари.
Рамазон ойида ношаръий ишлардан тийилиш, асосан тилни кераксиз сўзлар, ғийбат ва туҳматдан сақалаш, кўзни номаҳрамларга қараш ва қўлни зулмдан тийиш, яхши хулқли, меҳр-шафқатли ва карамли-сахий бўлиш рўзанинг одобларидандир.
Рўзанинг фойдалари.
Рўзанинг ухровий – руҳий фойдалари.
– рўза бандада тақводорлик ҳиссини оширади;
– рўза тутган банда ўзи тўқ бўлса-да, оч-наҳор юрган бева-бечоралар ҳолини ўз танасидан ўтказади ва уларга нисбатан раҳмдил бўлади;
– рўза шаҳватларни тийишга, инсонга тартибли бўлишга ўргатади ва ҳоказо;
Рўзанинг дунёвий – тиббий фойдалари.
– рўза банданинг соғлиғига ижобий таъсир кўрсатади, унинг иммунитетини оширади;
– рўза тутган банданинг баданидан кераксиз моддалар, жумладан, ёғлар, туз ва бошқа нарсалар чиқиб кетади.
– олимлар рўзанинг инсон саломатлигига таъсирини ўрганиб, ажойиб илмий янгиликларни эълон қилдилар. Улар ҳатто саратон касаллигига ҳам рўза орқали шифо топиш мумкинлигини исботладилар.
Рўза тутиш натижаси.
Рамазон рўзасини тутган банда бўйнидаги фарзи айнни бажарган бўлади ва охиратда Аллоҳ томонидан улуғ мукофот ва ваъда қилинган неъматларга эришади.
Рўза турлари
Рўза тўрт хил бўлади. Булар: фарз рўза, вожиб рўза, нафл рўза ва макруҳ рўза.
Рамазон рўзасини ўз вақтида тутиш ёки бирон сабаб билан ўша ойда тута олмаса, унинг қазосини ўташ, каффорат ва назр рўзалар фарз рўза турига киради.
Қазо рўза Рамазон ойида бирон сабаб – узр билан рўза тута олмаганлар бошқа кунларда рўза тутишларидир. Аллоҳ таоло Бақара сурасида рўза оятида бандалар ичида ким касал ёки мусофир бўлса, рўзани бошқа кунларда тутиши жоизлигини баён қилган.
Банда қуйидаги ҳолатларда каффорат рўза тутади:
Бу уч ҳолат учун икки ой орасини узмасдан рўза тутиш лозим бўлади.
Қасамни бузгани учун уч кун, ҳажда эҳромда бўлиб, ов қилса, ҳайвон турига қараб турли миқдорда рўза тутади.
Каффорат билан қазо рўза орасидаги фарқ шундаки, қазо рўзада банда Рамазон ойида узрли бўлиб, кейин тузалгач, бир кун ўрнига бир кун рўза тутади. Каффорат рўзада эса банда рўзани қасддан бузади ва Рамазондан кейин бир кун учун олтмиш кун пайдар-пай рўза тутади.
Аллоҳга қурбат ҳосил қилиш мақсадида банда ўзига-ўзи вожиб қиладиган рўза назр рўзадир. Шунингдек, банда “фалон иш содир бўлса” ёки “касалликдан тузалиб кетсам, Аллоҳ учун рўза тутаман”, деб назр қилса ва ният қилган иши амалга ошса ёки тузалиб кетса, назр қилган рўзасини тутиши фарз бўлади.
Аслида ҳар куни рўза тутиш жоиз эмас. Лекин ким умр бўйи рўза тутишни назр қилиб, кейин назрини бажаролмаса, рўза тутиш ўрнига фидя беради. Агар фидяга қодир бўлмаса, истиғфор айтади.
Нафл рўза нияти билан тутилган ва соҳибининг ихтиёри билан бузилган рўзанинг қазосини тутиш вожибдир. Нафл рўза тутган одам ўз нафсига ўзи эгалик қилади, унинг ихтиёри ўзида. Лозим бўлган ҳолларда у рўзасини очиши мумкин. Лекин бунда унинг қазосини ҳам тутишни ёддан чиқармаслик керак.
Банда Аллоҳга қурбат ҳосил қилиш учун тутадиган, бироқ фарз ёки вожиб бўлмаган рўза нафл рўза саналади. Қуйидаги ҳолатларда рўза тутиш нафл саналади:
– Муҳаррам ойининг тўққизинчи ва ўнинчи ёки ўнинчи ва ўн биринчи кунлари;
– Ҳижрий ойнинг 13, 14 ва 15-кунлари;
– Ҳафтанинг душанба ва пайшанба кунлари;
– Шаввол ойида олти кун рўза тутиш;
– Ҳожилардан бошқалар учун Арафа куни рўза тутиш;
– Шаъбон ойида рўза тутиш;
– Яна ҳадиси шарифларда айтилган, номи ва вақти маълум бўлмаган, макруҳ саналмаган рўзалар нафл ҳисобланади. Масалан, Довуд алайҳис салом рўзаси энг афзал рўзалардандир. У киши кунора рўза тутардилар.
Нафл рўза тутган одам бирон узр билан ёки узрсиз бўлса ҳам рўзасини очиб юбориши мумкин. Фақат ўша очиб юборилган рўзанинг қазосини тутиб бериш вожиб бўлади.
Макруҳ рўза танзиҳий ва таҳримий макруҳ рўзаларга бўлинади. Муҳаррам ойининг тўққизинчи ёки ўн биринчи кунларини қўшмасдан, фақат ўнинчи куни рўза тутиш таҳримий макруҳдир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бу ишдан қайтарганлар. Яҳудийлар Муҳаррам ойининг ўнинчи куни рўза тутишларидан хабар топганларида, келаси йили тўққизинчи куни ҳам тутамиз, деб ният қилганлар. Аммо у зотга бу ишни қилиш насиб этмаган. Бироқ шундай бўлса-да, у зот соллаллоҳу алайҳи ва саллам сўзлари ва ниятлари шаръий қонундир. Шунингдек, икки кун кетма-кет улаб рўза тутиш, йил бўйи рўза тутиш ҳам танзиҳий макруҳдир.
Қуйидаги ҳолатларда рўза тутиш таҳримий макруҳ саналади:
Икки ҳайит ва ташриқ кунлари нафл нияти билан рўза тутган одам, рўзани бузса, унга қазо тутиш вожиб бўлмайди. Сабаби бу кунларда рўза тутиш мумкин эмас.
Тошкент шахар Шайхонтохур тумани бош
имом хатиби Одилхон қори Исмоилов
Ислом шариатида ижтиҳод (яъни шариат ҳукмларини аниқлашда илм ва далил асосида изланиш олиб бориш) жуда муҳим ўринга эга. Шариат ўз самарасини бериши учун шахс, оила, жамият ва уммат ҳаётида мақсадларига эриша олиши учун, у ҳар томонлама ва ҳар даражада ижтиҳоднинг амалга оширилишига муҳтождир. Бу — янги масалаларда ижтиҳод бўладими, мавжуд фикрлардан танлаб олинадиган ижтиҳодми, умумий ёки қисман, якка тартибда ёки жамоавий бўладими — барчаси шариат фаолиятида зарур саналади.
Ижтиҳоднинг турли кўринишлари мавжуд. Улардан бири — қозиликдаги ижтиҳод бўлиб, бу қозилар томонидан амалга оширилади. Айниқса, исломда ижтиҳод фаол даврларда ва ҳукмлар қонун сифатида расман қайд этилмаган, қозилар мажбурий равишда уларга амал қилишга буюрилмаган даврларда бу жуда кенг тарқалган эди.
Ижтиҳоднинг яна бир шакли — қонунлаштиришдир. Яъни, фиқҳ ҳукмларини ҳуқуқий моддалар шаклида ифода этиш. Масалан, оила қонунчилиги, фуқаролик қонунчилиги, жиноят қонунчилиги, маъмурий ва молиявий қонунчилик каби соҳаларда. Масалан, Усмонлилар империясининг охирги даврларида ҳанафий мазҳаби асосида тайёрланган машҳур "Мажаллатул аҳком" ана шундай қонунлар тўпламининг намунаси бўлган. Бугунги кунда ҳам шариат ҳукмларини янги ижтиҳод асосида тартиблаш мумкин, бу ижтиҳод умумий ҳам бўлиши мумкин, ёки қисман, янги ёки мавжуд фикрлардан танланган ҳолда бўлиши мумкин.
Бу амалиёт оила қонунчилигида (ёки "шахсий ҳолатлар" деб аталувчи соҳада) амалга оширилган. Аввалида бу ҳанафий мазҳаби асосида бўлса-да, кейинчалик тўрт мазҳаб доирасига кенгайди ва янада илгарилаб, ислом фиқҳининг барча имкониятларидан баҳра олишга ўтилди. Бу йўлни Мисрда ал-Азҳар шайхи — шайх Муҳаммад Мустафо ал-Мароғий бошлаган, уни баъзи мазҳаб мутаассиблари ва тақлид тарафдорлари танқид қилганлар, лекин у шариат далиллари билан уларга муносиб жавоб қайтарган.
Ижтиҳоднинг яна бир кўриниши — фиқҳий тадқиқотдир. Бу ислом уламолари ўз ҳалқаларида шогирдлари билан бирга бажарган ишлар бўлиб, масалаларни баён қилиш, саволларга жавоб бериш ва буни шариат матнлари, қоидалари ва мақсадлари асосида олиб боришни ўз ичига олади. Бугунги кунда буни университетлардаги профессорлар ёки илмий даража (магистрлик, докторлик) ишини ёзаётган талабалар амалга оширмоқдалар. Ана шундай изланишлар асосида китоблар ёзилади.
Ижтиҳоднинг яна бир шакли — фетво беришдир. Фуқаҳоларга одамлар турли ҳаётий масалаларда мурожаат қилишади ва муфтий унга жавоб бериши шарт, айниқса бошқа муфтий бўлмаса ёки у давлат томонидан тайинланган бўлса. Муфтийнинг фатвоси таҳқиқ ва ижтиҳод асосида бўлиши керак, яъни реал ҳолатга мос равишда қарор чиқарилади.
Ҳар бир мазҳабда воқеаларга мос тушган фатволар китоблари мавжуд бўлиб, уларда барча фиқҳ бўлимлари қамраб олинган. Бу китоблар мазҳаб қоидалари асосида тузилган ва "аҳкамун навозил" (янги масалаларга оид ҳукмлар) деб ҳам аталади.
Уламоларнинг сўзларига кўра, фатво замон, макон, урф-одат ва инсонларнинг аҳволига қараб ўзгариши мумкин. Биз ҳам бу тадқиқотимизда фатво берувчи замондош уламолар учун ушбу омилларни эътиборга олишни вожиб, деб билдик. Илғор замон талабига кўра, олдинги уламолар таърифлаган тўрт омилга яна олти омил қўшдик. Яъни, ҳозирги замонда фатвонинг ўзгаришига таъсир қилувчи ўнта омил бор:
1. Маконнинг ўзгариши
2. Замоннинг ўзгариши
3. Ҳолатларнинг ўзгариши
4. Урф-одатнинг ўзгариши
5. Маълумотлар ўзгариши
6. Инсонлар эҳтиёжининг ўзгариши
7. Инсонлар имконият ва иқтидорининг ўзгариши
8. Ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий шароитнинг ўзгариши
9. Оммавий муаммоларнинг юзага келиши
10. Фикр ва қарашлар ўзгариши
Албатта, Исломда фатво бериш улкан масъулиятдир. Бу вазифани илми ва тақвоси етарли бўлмаган одамларга топшириш мумкин эмас. Салафи солиҳларимиз бу масалада жуда қатъий бўлишган. Фиқҳда ва фикрда билимсиз киши фатво бермаслиги керак. Имoм Шотибий шундай дейди: фатво берувчи киши уммат ичида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўрнида туради — одамларга Аллоҳнинг шариати ҳукмларини баён қилади. Имoм Ибн ал-Қаййим раҳимаҳуллоҳ фатво берувчи ҳақида шундай дейди: у Аллоҳ таоло номидан ҳукм чиқарадиган одамдир, худди подшоҳ ва амирлар номидан қарор чиқарадиган вакиллар каби. Шу сабаб, у киши “Иълом ал-мўаққийн ъан Рабб ал-ъАламийн” (Оламлар Роббиси номидан имзо қўюқчиларни огоҳлантириш) деб номланган китобини муфтийлар учун ёзган.
Қуръони Каримда Аллоҳ таоло баъзи масалаларда фатвони Ўзи беради. Масалан: “Сендан мерос ҳақида сўрайдилар. Айт: Аллоҳ сизларга калала ҳақида фатво беради” (Нисо сураси,176-оят). “Аёллар ҳақида сендан сўрайдилар. Айт: Аллоҳ улар ҳақида фатво беради” (Нисо сураси,127-оят).
Қуръонда “Сўрайдилар” деган ибора ўнлаб оятларда келади. Аллоҳ таоло унга “Айт” (Қул) деган жавоб билан мурожаат қилади. Масалан: “Сендан май ичимлик ва қимор ҳақида сўрайдилар. Айт: уларда катта гуноҳ бор…” (Бақара сураси, 219-оят) ва шунга ўхшаш оятлар. Бу ҳам фатво ва фатво беришнинг аҳамияти, улуғлиги ва масъулиятини кўрсатади. Аллоҳнинг Ўзи фатво берган бўлса, бу қандай улуғ иш!
Ҳеч бир тадқиқотчига сир эмаски, мусулмонлар — дунёдаги ягона умматдирки, шариат ҳукмлари ҳақида савол беради, ибодатларида ва муомалаларида ҳалол-ҳаромни аниқламоқчи бўлади. Бошқа биронта миллатда — ҳатто китобий ёки бутпараст бўлсин — бундай интизом йўқ. Шу сабабли мусулмон давлатларда фатво муассасалари ташкил этилган. Шунингдек, кўпгина мамлакатларда “Муфтий” лавозими жорий этилган. У айрим мамлакатларда диний ва илмий энг олий мансаб саналади. Мисрда эса “Шайх ал-Азҳар” энг юқори мансаб ҳисобланади.
Шу туфайли, муфтийнинг шартлари, одоблари ва фатво сўровчининг ҳам одоблари ҳақида китоблар ёзилган, ҳозирги замонда эса фатво масалаларига бағишланган халқаро анжуманлар ўтказилмоқда. Айниқса, замонавий оммавий ахборот воситалари, телевидениелар пайдо бўлганидан сўнг “ижтимоий тармоқ орқали фатво берадиган” баъзи шахслар кўпайди, улар ҳар қандай масалада ўзини билимдон қилиб кўрсатади. “Билмайман”, “Бу масала таҳқиқ талаб қилади”, “Кенгаш қилишим керак” демайди. Ҳолбуки салафи солиҳларимиздан бири айтганидек: “Кимки ‘билмайман’ дейишда хатога йўл қўйса, у ҳалокатга юз тутган бўлади”.
Шу мақсадда биз аввалроқ «Фатво: интизом ва беқарорлик ўртасида» номли китобимизни нашр этган эдик. Энди эса ушбу «Фатвонинг ўзгаришига сабаб бўлувчи омиллар» номли рисоламизни тақдим этяпмиз. Бу орқали фатво эгаларини тўғри йўл — нурли сиротул мустақим — билан юришга ёрдам беришни, имкони борича ҳақ ва тўғриликни излаб топишга ундашни, ҳақиқатни аниқлаш учун ҳаракат қилишни ва энг охирида муфтийнинг Аллоҳдан тавфиқ сўраб, У зотдан кўмак сўрашини истаймиз. Чунки салафи солиҳлардан бири шундай деган: “Агар бир масала сен учун қийин келса, айт: ‘Эй Иброҳимга илм ўргатган Зот, менга ҳам илм ўргат!’”. Аллоҳ таоло шундай дейди: «Кимки Аллоҳга иймон келтирса, Аллоҳ унинг қалбини ҳидоят қилади» (Тағобун сураси, 11-оят), «Кимки Аллоҳга суянса, бас у тўғри йўлга ҳидоят этилди» (Оли Имрон сураси, 101-оят).
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам бизга бундай дуони ўргатганлар: “Эй Жаброил, Микоил ва Исрофилнинг Парвардигори! Осмонлар ва ернинг яратувчиси! Яширин ва ошкора нарсаларнинг билгувчиси! Сен бандаларинг ўртасида келиша олмаётган масалаларда ҳукм чиқарасан. Сенинг изнинг билан менга ҳақ йўлни кўрсат, чунки Сен истаган кимсани тўғри йўлга ҳидоят этасан”.
Европа Фатво ва Тадқиқотлар Кенгашининг Бош котибияти мендан унинг маданий рисолалар силсиласига муқаддима сифатида бир рисола ёзишимни сўради. Мен эса мана шу рисолани танладим. Умид қиламанки, бу рисола кўзланган мақсадга хизмат қилади, мусулмонларни умуман, айниқса, озчиликда яшаётган мусулмонларни фаҳм ва ҳидоятга етаклайди. Ниятимиз Аллоҳ учун. Унинг Ўзи бизга етарли ва қандай яхши вакилдир У.
Аллоҳга муҳтож бандаси —
Юсуф ал-Қаразовий
Дўҳа шаҳри,
Рабиъ ус-соний, 1428 ҳижрий
Май, 2007 милодий
Ҳомиджон домла Ишматбеков
таржимаси
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 