10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
Ушбу мавзу барчани қизиқтириши тайин. Зеро, Исломнинг рукнларидан бири ҳисобланган ҳаж ибодатини бажариш учун Маккаи мукаррамага бир марта бўлса ҳам бориш ҳар бир мўмин мусулмоннинг орзуси, зиммасидаги бурчи. Бутун умри мобайнида қиблам деб эътироф этиб юзланаётган муборак жойни бир марта кўрганидан сўнг ҳар қандай мўмин унинг зиёрати учун қайта-қайта боргиси келади. Аммо, кўз ўнгида ночор, муҳтож ҳолда кун кечираётган инсонга қодир бўла туриб ёрдам қилмаслик ҳам ҳар қандай мўминнинг қалбини безовта қилади.
Бизнинг ҳиссиётларимиз, хоҳишларимиз нималарга ундаётган бўлишидан қатъий назар, ҳаж ёки умрага қайта бориш ёки унинг маблағини мухтожларга садақа қилиш масаласи бевосита шариат ҳукмларига алоқадор масала бўлиб, бу борада ҳис туйғу ва ақлнинг ўзи билан иш кўриш тўғри бўлмайди. Балки бу ҳақда уламоларнинг сўзларига қулоқ солиш, уларнинг кўрсатмаларига юриш шариатнинг талаби ҳисобланади.
Уламолар, асл қоидага биноан, ихтиёрий садақадан кўра нафл ҳаж ва умра афзал, деганлар. Чунки, ҳаж ва умра ибодатлари бир қанча амаллар йиғиндисидан иборат бўлиб, улар ичида мол-мулк сарфлаш, шунингдек, тавоф, саъй, зикр, намоз, талбия ва бошқа амаллар мавжуд. Бир сўз билан айтганда ҳаж ва умра намоз ва рўза каби баданни машаққатга солиш, закот, фитр садақаси ва қурбонлик каби мол сарфлаш билан адо қилинадиган кенг қамровли ибодатдир. Бироқ, кўпчилик уламоларнинг сўзларига кўра, инсон хайр-эҳсонларга муҳтож бўлган ночор инсонларни топса-ю, бир пайтнинг ўзида ҳам уларнинг эҳтиёжларини қондириб, ҳам нафл ҳаж ёки умрага боришга қодир бўлмаса, бундай ҳолатда иккинчи марта ҳаж ёки умра қилишдан кўра унга кетадиган харажатларни муҳтожларга инфоқ қилиши афзал. Уламолар ўзларининг ушбу сўзларига Набий соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг қуйидаги ҳадиси шарифларини далил қилганлар: “Инсонларнинг Аллоҳ таоло учун энг маҳбуби инсонларга манфаатлироқ бўлганидир. Амалларнинг Аллоҳ таоло учун энг маҳбуби мусулмоннинг қалбига хурсандчилик киритиш, ундан бирор-бир мусибатни аритиш, унинг қарзларидан бирор қарзини тўлаб бериш ёки ундан очликни кетказишир. Бир биродарим билан бир ҳожат йўлида бирга юришим мен учун ушбу масжидда – Мадина масжидини назарда тутмоқдалар – бир ой эътикоф ўтиришимдан афзалдир. Ким ўзининг ғазабини тийса Аллоҳ таоло унинг айбларини беркитади. Ошкора қилиб, амалга оширишга қодир бўла туриб, кучли ғазабини яширса қиёмат кунида Аллоҳ таоло унинг қалбини умидларга тўлдиради. Ким ўз биродари билан бир ҳожат ортидан ҳожати раво бўлгунича юрса қадамлар тойиладиган кунда Аллоҳ таоло унинг қадамини собит қилади” (Табароний. Мўжамул кабир. 12-ж. 453-б.). Яна, Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ким ёнидаги ўз қўшнисини оч эканини била туриб ўзи қорни тўқ ухласа менга имон келтирмабди”,-деганлар (Табароний. Мўжамул кабир. 1-ж. 232-б.).
Демак, очлик ва ҳаддан зиёд муҳтожлик мавжуд бўлган ўринда ҳаж ва умрага такрор боришдан садақа афзал бўлади. Ҳатто баъзи ҳолатларда зиммада фарз бўлган ислом ҳажини адо этишдан ҳам садақа муқаддам бўлиши мумкин.
Ҳанафий мазҳабининг мўътабар манбаларидан бири “Канзуд дақоиқ” (Нозик масалаларнинг хазинаси)да қуйидаги матн келган: “Уламоларимиз, нафл ҳаж садақадан афзал, деганлар”. Ушбу асарнинг шарҳи “Баҳрур роиқ”да Аллома Ибн Нужайм қуйидагиларни келтирган: Рамлий айтади: Шом юртининг муфтийси, марҳум Шайх Абдураҳмон Имодий ўзининг “Маносик” асарида: “Агар Ислом ҳажини бажарган бўлса, бундан сўнг ихтиёрий садақа қилиш Имом Муҳаммаднинг наздида нафл ҳаждан афзалдир. Имом Абу Юсуфнинг наздида эса ҳаж афзал. Имом Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ аввалда Имом Муҳаммаднинг сўзини айтган. Кейинчалик, ўзи ҳаж қилиб, унда ҳасанотларни зиёда бўлишини вожиб қиладиган турли машаққатлар борлигини кўргач Имом Абу Юсуфнинг сўзига қайтган”,-деган.
Манашу сўзларни нақл қилгандан сўнг Ибн Нужайм қуйидагиларни айтган: Айтиш мумкинки, бизнинг замонимизда нафл садақа афзалдир. Чунки ҳаж қилувчи кўп ҳолатда шариатга номувофиқ ишларни қилиб қўяди, очиқ-ойдин мункар ишларга гувоҳ бўлади. Шунингдек, омма инсонлар садақа бериш борасида бахил бўлиб кетди. Улар камбағал бечора ва етимларни хасрат-надоматда қолдирмоқдалар. Айниқса қимматчилик ва танглик пайтларида. Бундан ташқари, инсон келтирадиган манфаат ўзидан бошқаларга қанча кўп етса савоби шунча зиёда бўлади. “Ал-лубоб”да садақанинг ҳаждан афзаллиги ҳеч бир қайдсиз очиқ айтилган. ...Бу сўз фарз ҳажи ҳақида бўлиши ҳам мумкин. Зеро, муҳтож кимсага садақа қилишнинг ажри етти юз савобдан[1] ҳам улуғ бўлиши мумкин.[2]
Бу ривоятлардан кўринадики, Мазҳаббошимиз Имом Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ ва Имом Абу Юсуфларнинг наздида нафл ҳаж нафл садақадан афзал бўлсада, бу мутлоқ барча замон ва ҳолатларга тааллуқли ҳукм эмас. Бундай дейишимизга сабаб, биринчидан, Имом Муҳаммаднинг наздида нафл садақа афзал бўлса, иккинчидан, мазҳабимизнинг мўтабар уламоларидан Ибн Нужаймнинг сўзлари Имом Абу Ҳанифа роҳимаҳуллоҳ ва Имом Абу Юсуфларнинг ихтиёрлари ҳам мутлоқ эмаслигини англатмоқда.
Ушбу масалада бошқа мазҳаб мужтаҳидларининг сўзларига ҳам қулоқ соладиган бўлсак, Аллома Ҳаттоб “Мавоҳибул жалил”да айтади: Молик роҳимаҳуллоҳдан: “Ҳаж ва садақадан қай бири сиз учун маҳбуброқ”,-деб сўрашди. У зот: “...Ҳаж. Бироқ, очлик йили бўлса бундай эмас”,-деб жавоб берди.
Имом Аҳмад: “ (Нафл ҳаждан кўра) Қорни очларга бериши мен учун маҳбуброқ”,-деган. (Ибн Муфлиҳ. Ал-фуруъ. 3-ж. 386-б.)
Баъзи уламоларнинг сўзларига кўра, садақа қилиш, ночорларга ёрдам бериш, йўқчилик, қийинчилик ва очлик замонида муҳтожларни муҳтожликдан қутқариш нафл ҳаж ва умрадан авло ва афзалдир. Чунки ҳаж ва умранинг манфаати бажарувчининг ўзигагина хос бўлади. Муҳтожларга қилинган садақанинг манфаати эса кўпчиликка етади. Ниманики манфаати бошқаларга ҳам етадиган бўлса у манфаати бир кишига чекланадиган амалдан кўра афзал ҳисобланади.
Ривоят қилинишича, Абдуллоҳ ибн Муборак роҳимаҳуллоҳ бир йили ҳаж қилиш учун йўлга чиқдилар. Йўлда бир қизчага йўлиқиб қолдилар. У: “Бу ерда мени ва укамни ушбу изордан (белдан пастни ёпадиган кийим) бошқа ҳеч нарсамиз йўқ, ушбу ахлатхонага ташланадиган нарсалардан бошқа емишимиз йўқ. Бир неча кундан буён бизга ўлимтик ейиш ҳалол бўлиб қолди”,-деди. Шунда Абдуллоҳ ибн Муборак ҳажнинг пулини у қизга бердилар ва: “Бу мана шу йилда ҳаж қилишимиздан кўра афзал”,-дедиларда, қайтиб кетдилар[3].
Ҳасан Басрий роҳимаҳуллоҳ айтадилар: баъзиларингиз: “ҳаж қиламан, ҳаж қиламан”,-дейсиз. Ҳаж қилиб бўлгансизку! Ундан кўра, силаи раҳм қилинг, қарздорга садақа қилинг, қўшнига яхшилик қилинг[4].
Шу ўринда айтиб ўтишимиз лозимки, ҳаж сафарини тинч хотиржам ўтиши, амалларининг мукаммал адо этилиши учун масъул бўлган шахсларнинг ҳаж ва умрага қайта боришилари ушбу мулоҳазалардан мустасно. Чунки жуда кўпчилик бўлиб чиқиладиган сафар, кўпчилик билан адо этиладиган ибодат тартиб интизомни сақлаш учун масъул шахслар тайин қилиниши лозимлигини тақозо қилади. Биз айтаётган хулосаларимиз фақат нафл ибодатни қасд қилиб ҳаж ва умра сафарига чиқадиган инсонларнинг нафл садақа ва нафл ҳаж ўртасида қай бирини ихтиёр қилишлари афзаллиги борасида холос.
Тўғри, қайта бажарилаётган нафл ҳаж ҳамда суннат ҳисобланган умра амалларида Аллоҳ таолонинг уйи бўлган Каъбаи муаззамани улуғлаш, уни обод қилиш каби ҳикматлар ётади. Байтуллоҳ шубҳасиз, бунданда олий, биз тасаввур қилгандан кўра беназир улуғ жой. Бу борада ортиқча гап сўз бўлиши ҳам мумкин эмас. Бироқ инсониятнинг ер юзида яратилиши, турли миллат ва элатларга бўлинганлиги, уларнинг ўзаро тотувлик ва ҳамкорликда яшашлари лозимлиги, ҳаётнинг ҳар бир лаҳзасида, ҳар бир фаолияти борасида имтиҳон қилиниши кўпчилик эътибор қилмайдиган жуда кўплаб маъноларни англатади.
Байтуллоҳни умр давомида бир марта зиёрат қилиш фарз. У Аллоҳ таолонинг уйи. Қариндош-уруғ, қўни-қўшни ва маҳалла-кўйдаги ночор инсон ҳам Аллоҳ таолонинг бандаси. Кимнидир Аллоҳ таоло мол-дунё бериш билан, яна кимдандир уни олиб қўйиш билан имтиҳон қилади. Қиёматда Аллоҳ таолонинг ҳузурида “Мол дунё сенга қайта-қайта ҳажга боришинг учун эмас, оч қолган қўшнингни қорнини тўйдиришинг, оёғидан сув ўтаётган боласига оёқ кийим олиб беришинг учун берилган эди, сенг буларни билардинг” каби саволларга тутилмаслигимизга ҳеч ким кафолат беролмайди. Қайта-қайта ҳажга боришимизнинг остида обрў ёки арзимас молиявий манфаатимизни яширган бўлсак, бу ҳолат борасида жавоб беришимиз осон бўлмайди. Шу ўринда инсонни алдайдиган, унинг ичидан ўтадиган баъзи тушунчалар борлигини ҳам эслаб ўтишимиз ўринли. Баъзан ҳаёлимиздан “Муҳтожларнинг қай бирига қарайман! Бирига берганим билан қолганларичи?! Ундан кўра, “бор”, ҳажга бориб кела қолай”, деган ҳаёллар ўтади. Йўқ! Аслида ундай эмас. Инсон қудрати етган нарсадан сўралади. Қилинаётган ишлар қалб тарозусига ҳам солиниши лозим. Охиратдан умидвор кимсанинг қалби шубҳасиз ўз соҳибини тўғри ишга йўллайди. Мақсадимиз, шубҳасиз, дунё ва охиратимизнинг обод бўлиши йўлда биргаликда имкон борича ҳаракат қилиш. Бу йўлда Аллоҳ таолонинг ўзи мададкор бўлишидан умидвормиз.
Тошкент Ислом институти “Диний фанлар” кафедраси катта ўқитувчиси Я.Раззақов
[1] Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ҳаж учун мол сарфлаш Аллоҳнинг йўлида мол сарфлаш каби етти юз баробар бўлади”,-деганлар. Шарҳу саҳиҳил бухорий. Ибн Баттол. 4-ж. 190-б.
[2] Баҳрур роиқ шарҳу канзид дақоиқ. 6-ж. 347-б.
[3] Ал-бидояту ван ниҳоя. 10-ж. 191-б.
[4] Имом Аҳмад. Зуҳд. 320-б.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларида асосий манба Аллоҳнинг Китоби ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари бўлган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам умматга ҳамма ишлар – ҳукм, фатво, иқтисодий ва сиёсий низомларда асосий манба бўлганлар. У зотдан кейин ҳадислар ислом шариатида асосий таянч бўлиб келмоқда.
Лекин вақт ўтиши билан ҳадисларга бўлган қараш ўзгариб кетди. Айрим сиёсий оқимлар тарафидан ҳадисларга ҳужум бошланди. Ислом динидаги шаръий ҳукмлар фақатгина Қуръони каримдан олиниши, ундан бошқа ҳеч қандай нарсадан ҳукмлар олинмаслик даъвоси кўтарилди. Жумладан, ҳозирги кундаги шоҳидийлар ва қодиёнийлар каби фирқалар ўзларини “Қуръоний – фақат Қуръони карим ҳукмига амал қилувчи” санаб ҳадисларини инкор қилдилар. Қодиёнийлар фикрича ҳадислар тарихий эътибордан ўрганилади, ҳадис шаръий далил бўлмайди.
Айрим фирқалар ҳадисларни очиқдан-очиқ инкор қилади. Лекин айрим тоифалар ҳадисларни очиқдан-очиқ инкор қилмаса ҳам “Қуръони каримга амал қилиш” шиори остида ҳадисларни инкор қилади. Шу сабабли ҳадисни инкор қилувчилар даъволари ва уларга раддия беришдан олдин ҳадис ва ҳадисларни Қуръони карим билан боғлик экани ҳақида маълумот бериб ўтиш зарурати туғилади.
Ҳадис муҳаддислар истелоҳида. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўз, феъл, тақрир, халқий (тана тузилишига оид) ёки хулқий (хулқ-атворга оид) сифат ва сийратдан иборат нубувватдан олдинги ва кейинги қолган асарлар. Сийрат, хулқ, шамоил, хабарлар, сўзлар ва феълларни нақл қиладилар. Булар билан шаръий ҳукм собит бўлиши ёки ҳукм собит бўлмаслигини эътиборга олмайдилар. Муҳаддислар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни ҳидоятга бошлагувчи эканликлари эътиборидан ҳадис ҳақида баҳс юритадилар.
Усул олимлари истелоҳида ҳадис. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўз, феъл ва тақрирдан иборат нақл қилинган сўзлар. Усул олимлари ўзларидан кейинги мужтаҳидларга қоидаларни жорий қилган ва ҳаёт дастурини инсонларга баён қилган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларида баҳс юритадилар. Усул олимлари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни шаръий қонунларни жорий қилувчи сифатида ҳадисларни ўрганадилар.
Фақиҳлар истелоҳида ҳадис. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан фарз ва вожиб бўлмасдан, балки буларга муқобил бўлиб собит бўлган ҳукмлар. Фақиҳлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни феъллари шаръий хукмга далолат қилишдан ташқарига чиқмаслигини эътиборга олишади. Шунинг учун шаръий ҳукмлар бандаларга нисбатан вожиб, харом ва мубоҳлиги ҳақида баҳс юритадилар.
Биз усул олимлари ихтиёр қилган истелоҳ ҳақида баҳс юритамиз. Чунки, бу қисмнинг мавзусида ҳадиснинг ҳужжатлиги ҳақида сўз боради.
Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръони каримдаги очиқ-равшан бўлмаган оятларни шарҳлар, баён қилиш вожиб бўлган ўринларни саҳобаларга баён қилар эдилар. Бу эса қисқача айтилганларни батафсил айтиш, умумий келганини қайдлаш ва мақсадларини равшан қилишлари билан бўлар эди. Баён қилиб бериш эса сўзлари ва қилган ишлари, буйруқлари, қайтариқлари ва ҳаётликларида саҳобаларини қилган ишларини тасдиқ қилишлари билан бўлган.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ижтиҳодлари ҳам ваҳийни ўрнида. Чунки Аллоҳ таоло у зотнинг ижтиҳодларини хатога боришдан сақлаб қўйган. У зотнинг ижтиҳодлари оятдан олинган бўлиши ҳам шарт эмас. Масалан, намоз иймондан кейинги жуда муҳим бўлган ибодат. Унда рукуъ ва саждани ҳукми берилади. Қиём ва қаъданинг ҳам зикри айтилади. Лекин булар Қуръони каримнинг бирор жойида тўлиқ айтилмаган. Бу ишларнинг тартиби қандай бўлади? Намоз вақтларининг ҳар-хиллиги, ракъатларининг сони қандай бўлади? Намозни қандай ҳолатда ўқилади? Буларнинг ҳаммасини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз сўзлари ва амаллари билан мукаммал баён қилдилар ва саҳобаи киромларга уларни амалларини ўргатдилар.
Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафотларидан кейин ваҳий тўхтади. Қуръони карим ва ҳадисдан бошқа нарса қолмади. Саҳобалар Аллоҳ таолонинг Ҳашр сурасининг 7-оятидаги:
وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا
“Расулуллоҳ нимани берса уни олингиз, ва нимадан қайтарса қайтингиз”, деган буйруғига бўйсуниб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларини маҳкам ушлашга ҳаракат қилдилар.
Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг ҳадислари Аллоҳ таолонинг каломи Қуръони каримдан кейинги иккинчи мўътабар манба ҳисобланади. Бу ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари ҳам:
تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه
“Сизга икки нарсани қолдирдим. Агар, уларни маҳкам тутсангиз, ҳеч адашмайсиз: Аллоҳнинг Китоби ва Набиййининг суннати” (Молик ривояти), деганлар.
Шу сабабдан ҳадисларнинг ислом жамиятидаги ўрни ҳар доим ҳaм юқори бўлиб келган. Зеро, ҳадисларда ислом динининг фарз, вожиб, суннат, мустаҳаб, ҳaлoл, ҳаром, мубоҳ, макруҳ каби ҳукмлар ёритилган. Ундан ташқари ҳар қандай жамият учун зарур бўлган, маънавий комил инсонларни тарбиялашга хизмат қиладиган, юксак фазилатларга чорловчи қоидалар мажмуаси ҳам ўз ифодасини топган. Шу ақидадан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, ҳозирги пайтда ҳам ҳадисларнинг жамиятимиз учун тарбиявий ва амалий аҳамияти беқиёс ҳисобланади. Мўминлар Қуръони каримнинг кўпгина оятларида аввало, Аллоҳ таолога итоат қилишга амр қилинади, сўнгра Ўзининг Пайғамбарига итоат қилишга амр қилинганлар. Аллоҳ таоло айтади:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ
“Эй иймон келтирганлар Аллоҳга итоат этинглар ва Расулига итоат этинглар” (Нисо, 59-оят).
Аллоҳга итоат қилиш Қуръони каримдаги буйруқ ва қайтариқларга итоат қилиш билан бўлади. Расулига итоат эса, у зотнинг тирикликларида ўзларига итоат этиш билан бўлган бўлса, вафотларидан кейин эса суннатларига амал қилиш билан бўлади. Аллоҳга итоат ва Расулига итоат қилиш алоҳида-алоҳида нарса эмас, балки бир хил тушунча эканнини англаш керак. Чунки Пайғамбаримиз алайҳиссалом доимо Аллоҳ итоатида бўлганлар. Аллоҳнинг итоатидан ташқари нарсага ҳеч қачон, ҳеч кимни буюрмаганлар.
Қуръони карим лафз ва маъно жиҳатидан Аллоҳнинг каломи. Уни Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга юборган ваҳийси. Суннат ва ҳадис эса моҳиятан Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг шахсий фикрлари эмас балки, Аллоҳдан нозил бўлган ваҳийларнинг у зотнинг иборалари билан тақдим этилиши ҳисобланади.
Исломнинг биринчи кунидан бошлаб мусулмонлар ҳар бир катта-ю кичик нарсани Пайғамбаримизидан ола бошладилар. Улар илоҳий дастур – Қуръони карим оятларидан тортиб ҳожатхонада қандай ўтиришгача бўлган нарсаларни қабул қилиб олар эдилар.
Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак ҳаётларининг ҳеч бир лаҳзаси саҳобаларнинг диққат-эътиборларидан четда қолмас эди. Чунки у зотнинг оғизларидан чиққан ҳар бир сўз, ўзларидан содир бўлаётган ҳар бир ҳаракат шариат ҳукми, ўрнак, ҳикмат ва насиҳатдан иборат эди. Дунё тарихида ҳаёти бунчалик очиқчасига оммавий равишда ўрганилган шахс яккаю ягона Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам бўлганлар. У Зотнингнг ҳатто ўта нозик ва хос ҳаётлари бугунги кун атамаси билан айтганда шахсий оилавий ҳаётлари ҳам тўлалигича ўрганилиб ривоят қилинган. Чунки ислом дини мукаммал дин бўлгани сабабидан инсон ҳаётининг барча соҳаларини қамраб олган. Буларнинг ҳаммаси Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шахсий ўрнаклари бўлган.
Бир сўз билан айтганда, у зот Қуръони каримни ўз шахсларида татбиқ қилиб, инсонларга кўрсатишлари керак эди. Шунинг учун ҳам саҳобаи киромлар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ортларидан узлуксиз бирга юришар, у зотдан содир бўлган ҳар бир нарсани ўта аниқлик билан ёдлаб олишар ва ривоят қилишар эди. Ҳатто ўз ишлари билан машғул бўлган вақтларида бошқа кишилардан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида эътибор билан туришни, у зотдан содир бўлган нарсаларни яхшилаб ўзлаштириб олишни илтимос қилар эдилар. Қайтиб келганларида эса дарҳол ўзлари тайинлаб кетган одамларидан сўраб, ўрганиб олар эдилар. Умар розияллоҳу анҳу ўз қўшнилари билан келишиб олиб навбат ила Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларида туришлари ҳақида у кишининг ўзидан ривоят қилинганлиги маълум ва машҳур. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган заррача нарса ҳам саҳобаларнинг эътиборидан четда қолган эмас. Буни душманлар ҳам тан олганлар. Ҳижратнинг олтинчи йили Ҳудайбия ҳодисасида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бошчилигида бир минг тўрт юз саҳобаи киромлар Мадинаи мунавварадан эҳром боғлаб Каъбатуллоҳни тавоф қилиб, умра қилмоқчи бўлиб йўлга чиқадилар. Ҳудайбия деган жойда туриб қолганларида мушриклардан вакил бўлиб келган ва Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам билан музокара олиб борган кишилардан бири ўз қавмига қайтиб бориб: “Аллоҳга қасамки, ҳеч ким Муҳаммадни шериклари ҳурмат қилгандек ҳурмат қилмайди. У туфласа туфуги ерга тушмаяпти, саҳобалари қўллари ила илиб олмоқдалар”, деб айтган эди.
Мушрикнинг таъбирича туфуги ерда қолмаган зотнинг гап-сўзлари, ваъз-насиҳатлари, ҳукму васиятлари ерда қолармиди?! Уларнинг ҳаммаси ниҳоятда катта эътибор ва аниқлик билан ўрганилган. Таъкидлаш лозимки, саҳобалар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган нарсаларни ҳою ҳавас ёки билим, маданий савия кабилар учун қабул қилмаганлар. Балки Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган ҳар-хил ҳукмларга амал қилишни кўзлаб қабул қилганлар. Қолаверса, уларни бошқаларга ҳам етказиб, амалга чорлашни мақсад қилганлар.
Ойбек Ҳошимов,
Ҳадис илми мактаби ўқитувчиси.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа