1. ««Бақара» Қуръоннинг чўққисидир, унинг ҳар бир ояти билан саксонта фаришта тушган. «Бақара» сурасининг 255-ояти
اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ
Арш остидан чиқарилиб, «Бақара»га қўшилган». (Имом Аҳмад «Муснад»ларида Маъқал ибн Ясор розияллоҳу анҳудан ривоят қилганлар.)
2. «Ким еттита узун сураларни ёдласа, у олимдир».(Имом Аҳмад ва имом Ҳокимнинг «Муснад»ларида Оиша онамиздан ривоят қилинган)
3. Язийд ибн Асвад айтади: «Кимки «Бақара» ва «Оли Имрон» сураларини кундузи ўқиса, то кечгача мунофиқликдан омон бўлади, ким у иккисини кечаси ўқиса, тонг отгунча мунофиқликдан омон бўлади». (Саъийд ибн Мансур, Байҳақий ва Абу Убайд ривоят қилганлар.)
4. «Ким «Оли Имрон» сурасини ўқиса, у бойдир». (Доримий ва Абу Убайд ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилганлар.)
5. «Киши кечанинг охирида ўқийдиган «Оли Имрон» сураси камбағалнинг қандай ҳам яхши хазинасидир». (Доримий, Абу Убайд ва Байҳақий Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан мавқуф ҳолатда ривоят қилганлар.)
6. «Қуръонни ўқинглар, чунки у қиёмат куни соҳибларига шафоатчи бўлиб келади. «Заҳровайн» (икки гул) – «Бақара» ва «Оли Имрон»ни ўқинглар, чунки у иккиси қиёмат куни гўё икки булутдек, ёки икки соябондек, ёки сафланган қушларнинг икки бўлагидек бўлиб, соҳиблари ҳақида ҳужжат талашади (бу шафоат қилинишининг муболағали ифодасидир). «Бақара» сурасини ўқинглар, чунки уни олиш барака, тарк қилиш эса надоматдир, унга сеҳргарлар қодир бўлмайди (яни ўқувчисига зарар етказишга қодир бўлмайди)». (Имом Муслим, имом Термизий ва бошқалар Абу Умома Боҳилийдан марфуъ ҳолатда ривоят қилганлар.)
7. «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам элчиларни жўнатдилар, улар бир неча нафар эдилар. Улардан Қуръон ўқишларини сўрадилар, улардан ҳар бир киши ўзи ёдлаган Қуръонини ўқиди, навбат ёши улуғларидан бўлган бир кишига келди. «Қанча Қуръон ёдлагансан, эй Фалончи?» дедилар. У: «Фалон, фалон ва «Бақара» сурасини ёдлаганман», деди. «Бақара сурасини ёдлаганмисан?» дедилар.У:«Ҳа», деди. «Бор, сен уларнинг амирисан», дедилар.Улуғларидан бўлган бир киши: «Аллоҳга қасамки,«Бақара» сурасини (таҳажжуд намозида) у билан қоим бўла олмай қолишимдан қўрққаним учунгина ўрганмадим, эй Аллоҳнинг Расули», деди.Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:«Қуръонни ўрганинглар, уни ўқинглар ва ўқитинглар.Чунки уни ўрганган, ўқиган ва у билан қоим бўлганучун Қуръон мисоли мушк тўлдирилган қопдир.Ҳидини ҳамма жойга таратади(яни қорининг кўкси қоп каби, ундаги Қуръон мушк кабидир.Агар Қуръонни ўқиса, унинг барокати ундан уйига ва эшитувчиларга етади). Ва Қуръонни ўрганиб, у қалбида бўлган ҳолатда ётган одамнинг мисоли мушк солиниб, оғзи ёпиб қўйилган қопга ўхшайди». (Имом Термизий Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган)
8. «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Кеча Собит ибн Қайс ибн Шумоснинг уйи чироқлар билан ярқираб турганини кўрмадингизми?» дейилган эди, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Балки у «Бақара» сурасини ўқигандир», дедилар. Собитдан сўралган эди, ««Бақара» сурасини ўқидим», деди». (Ибн Касир ва бошқаларнинг «Тафсир»ларида келганидек, Абу Довуд мурсал йўл билан ривоят қилганлар.)
9. Абу Мунибдан, у амакисидан ривоят қилади: «Бир киши «Бақара» ва «Оли Имрон»ни ўқиди. Намозини тугатганидан кейин Каъб унга: ««Бақара» ва «Оли Имрон»ни ўқидингми?» деди. У: «Ҳа», деди. Каъб: «Нафсим қўлида бўлган Зотга қасамки, албатта, у иккаласида агар у билан дуо қилинса, ижобат бўладиган Аллоҳнинг исми бор», деди. У киши: «Менга унинг хабарини беринг», деди. Каъб: «Йўқ, Аллоҳга қасамки, сенга унинг хабарини бермайман. Агар хабарини берсам, у билан мен ҳам, сен ҳам ҳалок бўладиган бир дуони қилишинг мумкин», деди. (Абу Убайд, «Фазоилул Қуръон», 126-бет)
10. Сулайм ибн Омирдан ривоят қилинади: «У Абу Умоманинг «Биродарингизга тушида тоғдаги узун, нотекис ёриқ оралиғида инсонларнинг кетаётгани, тоғнинг тепасида иккита яшил дарахт: «Орангизда «Бақара» сурасини ўқиган борми? Орангизда «Оли Имрон» сурасини ўқиган борми?» деб нидо қилаётгани, агар бир киши «Ҳа», деса, то осилгунича унга яшил шохлари билан яқинлашиб, уни тоғдан ўтказиб қўяётгани кўринди», деяётганини эшитди. (Абу Убайд, «Фазоилул Қуръон», 126-бет)
11. Абу Имрондан ривоят қилинади. У Умму Дардонинг шундай деяётганини эшитди: «Қуръон ёдлаганлардан бўлган бир киши қўшнисиникига бостириб кириб, уни ўлдирди. Қасос олиниб, ўзи ҳам ўлдирилди. Қуръон ундан сурама-сура чиқиб кета бошлади, «Бақара» ва «Оли Имрон» суралари тўлалигича қолди. Сўнгра «Оли Имрон» ундан чиқиб кетди ва «Бақара» сурасининг ўзи тўлалигича қолди. Унга:
مَا يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ وَمَا أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ
«Менинг ҳузуримда сўз ўзгармас ва Мен бандаларга зулм қилувчи эмасман» (Қоф сураси 29-оят) дейилди. У («Бақара» сураси) гўё улкан булутдек бўлиб чиқиб кетди».
Абу Убайд айтади: «Ўйлайманки, «Бақара» ва «Оли Имрон» суралари уни муҳофаза қилиб ва унга улфат бўлиб, қабрида бирга бўлди. Ва иккаласи у билан қолган Қуръон сураларидан охиргиси бўлди». (Абу Убайд, «Фазоилул Қуръон», 127-бет)
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Har bir inson o’zining atrofidagi zamon va muhitning ta’siri ostida ulg’ayadi. Abu Abdulloh yashagan davr hamda muhit olimning hayotiga va ilmiy faoliyatiga katta ta’sir ko’rsatdi. Olim tug’ilgan Jurjon shahri tarixda iqtisodiy markazlardan biri bo’lib, shahar o’rtasidan yuk tashuvchi kemalar harakatlanadigan keng daryo o’tgan. Geografik qulay vodiyda joyda joylashgan Jurjon shahri tarixiy ipak yo’li savdosining quruqlik va daryo transporti uchun muhim o’tish nuqtasi hisoblangan.
Imomning to’liq ismi Imom, hofiz, faqih Abu Abdulloh Husayn ibn Hasan ibn Muhammad ibn Halimiy, Jurjoniy Shofeiy bo’lib, hijriy 338-390-yilda (milodiy 949-950) Kaspiy[1] dengizining janubi-sharqida joylashgan Jurjon shahrida tug’ilgan. Ba’zi manbalarda Buxoroda tug’ilgan deyiladi. Katta bobosiga nisbatan Halimiy, tug’ilgan joyiga nisbatan Jurjoniy deb ataladi. Buxoroda o’sib, mashhur bo’lgani uchun Buxoriy nisbati ham beriladi. Uning otasi mashhur faqih, muhaddis Abu Muhammad ibn Halim ibn Ibrohim ibn Maymun Halimiy, Marvaziy bo’lgan.
Abu Abdulloh bolaligini Jurjonda o’tkazdi. Ammo u bu yerda biroz vaqt turgandan keyin Buxoroga yo’l oladi va u yerda ta’limni davom ettiradi. Yosh olim bu yerda, Asha’riy va Shofeiy ulamolarining suhbatida bo’lib, ulardan tahsil olgan. Halimiy tug’ilgan uy ilm-fan, adabiyot va fiqhning markazi sifatida tanilgan. Faqat otasi emas, balki ukasi Abul-Fazl Hasan ibn Hasan ibn Muhammad ibn Halimiy ham ilm bilan band edi. Otasi bir paytlar Sulton Sanjar saroyida fatvo berish (muftiylik) vazifasini bajargan. Oxirgi paytlarda otasi uyini Qur’on va xayr ahillarining yig’ilish maskani qilgan.
Yoshlik chog’ida Halimiyning otasi uni zamonasining yirik ilm-fan markazlaridan biri bo’lgan Buxoroga olib keladi. O’sha paytda, Buxoro shahri insonlarni o’ziga rom etadigan go’zal tabiati va manzarasi bilan ajralib turardi. Bundan tashqari ko’plab olimlar va adabiyot ahillari, faylasuf va kalomchilar, muhaddis va faqihlarni o’zida jamlagandi. Savdo-sotiq rivojlangan, davlat amirlari olimlar bilan uchrashadigan ilm o’chog’i edi. Shahar masjidlarida mutafakkir olimlar uzoq davom etadigan ilmiy bahs va munozaralar qilishar, ba’zida buunday bahs va munozaralarga ko’chalarda ham duch kelish mumkin edi. Halimiy ham shunday ilmiy muhitda o’sdi.
Movarounnahr mintaqasining katta olimlaridan dars olgan Halimiy, Ash’ariyya muhim olimlaridan Abu Bakr al-Qaffol Shoshiy va Abu Bakr al-Uvdaniy darslariga qatnashib kalom va fiqh ilmlarini o’rgangan. Halimiy hadis ilmiga oid dars olgan yana bir ustozi Sayrafiy bo’lgan. U zot Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad ibn Hanbal va Abu Ahmad Bakr ibn Muhammad as-Sayrafiydan hadis eshitib, ularni rivoyat qilgan.
Mashhur muhaddis Hakim an-Naysaburiy va Abu Zakariya Abdurrahim ibn Muhammad al-Buxoriy u zotdan hadis rivoyat qilganlar.
Halimiy tahsilni tugatgach, dastlab Buxoroda, so’ng boshqa joylarda qozilik qildi. Hukmdorlar va viloyat rahbarlarining oldidagi olimning nufuzi baland bo’lgan, shu sababli, vaqti-vaqti bilan elchilik vazifasini unga topshirishgan. Samoniylar hukmdori Nasr ibn Nasr tomonidan Nishopurga (385/995) va Xuroson hukmdorining iltimosi bilan Jurjon amirligiga elchi qilib (389/999) yuborilgan.
Halimiyning hayotini va ilmiy merosini o‘rganilgan manbalarda uning ko‘plab asarlari mavjudligi qayd etilgan bo‘lsa-da, bizgacha yetib kelgan, ma’lum bo‘lgan yagona asari – “al-Minhaj fi shu’abil iymon” hisoblanadi. Bu yirik asar aqoid (e’tiqod), fiqh (islom huquqi) va axloq masalalarini o‘z ichiga oladi va Hilmi Muhammad Fuda tomonidan tahqiq qilinib, uch jildda nashr etilgan (Bayrut, 1399/1979). Ibn Imod “Shajaratu az-Zahab"da, Hoji Xalifa “Kashfuz-zunun”da “Ayatus-sa’a va Ahvalul-qiyama” asari Halimiyga nisbat berganlar, lekin Halimiyning hayotini tadqiq qilgan Metin Yurdagur esa, bu asarlarni “al-Minhaj”ning bo’limlarni ifoda qiluvchi tushunchalar deb aytgan.
Halimiy hijriy 403-yil Robi’ul-avval (1012-yil oktyabr) yoki Jumadil-avval (1012-yil dekabr) oyida Buxoroda vafot etgan.
TII 4-kurs talabasi Luqmonjonov Absulbosit
[1] Jurjon dengizi ham deyiladi.