02 Октябр, 2024, 29 Рабиъул аввал, 1446
02 Октябр, 2024, 29 Рабиъул аввал, 1446
Саъдуддин Тафтазонийнинг “Шарҳу ақоид” асари машҳур олим Умар Насафийнинг “Ақоидун Насафия” асарига ёзилган шарҳдир. “Ақоидун Насафия” асари мотуридия мазҳабидаги энг мўътабар ва энг машҳур матнлардан ҳисобланади. Бу матннинг бошқа матнлардан ажралиб турадиган хусусияти бошқа матнлар дастлаб Аллоҳ таолонинг бирлиги ва Унинг сифатлари ҳақидаги баҳслар билан бошланган бўлса, бу матн дастлаб бандаларнинг маълумот олиш воситалари, оламнинг йўқдан бор қилингани ҳақидаги ақлий далиллар ва бу ақлий далиллар Яратувчи бор эканини тақозо қилиши ҳақидаги баҳслар билан бошланган.
Саъдуддин Тафтазонийнинг “Шарҳу ақоид” номли ушбу шарҳи ёзилган вақтдан буён Ислом билим юртларида ақоид фанидан асосий дарслик сифатида ўқитиб келинган. Ибораларининг қийинлиги билан ҳам “машҳур” бўлган бу шарҳнинг ўзига ҳам йигирмадан ортиқ шарҳлар ва ҳошиялар битилган.
Мазкур шарҳни яратган Саъдуддин Тафтазоний ҳаёти ва ижодига тўхталганимизда айтиш мумкинки, мутафаккир Мовароуннаҳрнинг бир неча шаҳарларида таълим олди ва таълим берди. У ўзининг “Шарҳ ал-Ақоид” асарини ҳижрий 768 йил шаъбон ойида, милодий 1367 йил апрель ойида Хоразмда ёзиб тугатди.
Саъдуддин Тафтазоний номи билан машҳур бўлган бу зотнинг тўлиқ исми шарифи Масъуд ибн Умар ибн Абдуллоҳ бўлиб, Хуросон ўлкасининг Тафтазон шаҳрида туғилган.
Саъдуддин Тафтазоний кўплаб устозлардан таълим олган бўлиб, улар орасида Аздуддин Ийжий, Зиёуддин Қазвиний, Қутбиддин Розий Таҳтоний ва Насиймуддин Абу Абдуллоҳ Найсабурий каби уламолар энг машҳурлари ҳисобланади.
Саъдуддин Тафтазоний тафсир, фиқҳ, наҳв, сарф, усулид-дин, мантиқ каби илмларда етук олим бўлган. У Амир Темурнинг таклифи билан Самарқандга келган ҳамда бу ерда дарс бериш ва китоб ёзиш билан машғул бўлган. Бу зот ўн олти ёшлик ўспиринлик чоғидаёқ дастлабки асарини ёзган.
Ҳозирги кунда аллома Саъдуддин Тафтазоний томонидан ёзилган “Шарҳу алақоди Насафия” асарининг калом илмидаги амияти ҳали етарли даражада ўрганилмаган. Айниқса, бу асарнинг таркибий тузилиши, унда кўтарилган ақидавий масалаларнинг тарихий жараёнлар билан узвий боғлиқлиги таҳлил қилинмаган. Асарнинг Ўзбекистонда ва хорижда сақланаётган қўлёзма нусхалари комплекс тарзда ўрганилиб тўлалигича тавсиф қилинмаган. Саъдуддин Тафтазонийнинг мазкур асари қарийб беш аср мобайнида Мовароуннаҳр ва унга қўшни ҳудудлар мадрасаларида асосий дарслик сифатида ўқитилган. Бироқ, унинг таълим дастуридаги аҳамияти ва ўрни тўлалигача ўрганилмаган.
Аллома Саъдуддин Тафтазонийнинг “Шарҳу алақоди Насафия” асарини тадқиқ қилиш ва ундаги ақидавий масалаларни илмий асосда таҳлил қилиш каломга оид масалаларга аниқлик киритади. Шунингдек, халқимизга Ислом динининг асл моҳиятини тўғри етказишда бу асар аҳамияти ниҳоятда каттадир. Шу билан бирга ҳозирги кунда мавжуд турли хилдаги диний-сиёсий гуруҳлар ва бузғунчи мафкураларга қарши курашда, мазкур асардан ғоявий қурол сифатида фойдаланиш мумкинлигини ҳам айтиш зарур.
Таъбир жоиз бўлса шуни айтиш керакки, Саъдуддин Тафтазоний ўз даврининг деярли барча фан соҳаларига оид қимматли асарлар ёзиб қолдирган ҳанафий-мотуридий олимидир. Хусусан, тадқиқотчилар томонидан алломанинг жами 41 та асари борлиги аниқланиб, улар 12 та фан соҳасига таснифланган. Улардан 20 таси нашр этилган бўлса, 8 тасининг қўлёзма нусхалари топилган ва 10 таси аниқланмаган. Лекин бу алломанинг улардан бошқа китоблари йўқ деган хулосани бермайди.
Қолаверса, алломанинг “Шарҳ ақоид ан-насафия” ва “Ғояту таҳзиб ал-калом фи таҳрир ал-мантиқ ва-л-калом” мотуридия таълимоти бўйича муҳим манбалардан бири бўлиб, бугунги кунгача даслабкисига 77 та ва иккинчисига эса, 82 та шарҳ, ҳошия ва таълиқлар битилган.
Уларнинг бир нечтаси инглиз, турк, урду каби тилларга ҳам таржима қилинган. Шунга кўра, Саъдуддин Тафтазоний ёзма меросини илмий жиҳатдан ўрганиш ва ўзбек тилига изоҳли таржима қилиш фойдадан холи бўлмайди.
Умуман олганда мазкур асарни ўзбек тилига илмий-изоҳли таржимасини амалга ошириш беқиёс аҳамиятга эга бўлиб, халқимиз, айниқса, ёшларимизни чин инсоний фазилатлар соҳиби этиб тарбиялаш, улар қалбида аждодларга муносиб авлодлар бўлиш ҳамда турли бузғунчи, адашган оқимларга қарши раддиялар бериш кўникмаси шаклланишида муҳим манба бўлиб хизмат қилиши, шубҳасиз.
Ўткирбек Собиров,
Ўзбекистон мусулмонлари идораси Бош мутахассиси
“Шарҳу ақоиди Насафия” асарини ўзбек тилига илмий-изоҳли таржимаси ҳамда
унинг андроид ва мультимедиа дастурларини тайёрлаш бўйича лойиҳа аъзоси
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Улуғ саҳобалар ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан қалбларини тафтиш этишни, бу дунёда ўзлари ёқтирган, келажакка умид бахш этадиган, амал ва эҳсонга ундайдиган ва шу билан бирга, ғам-ташвишларни аритадиган нарсаларни аниқлаб олишни ўргандилар.
Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу: «Яхшиямки (бу дунёда) Аллоҳ йўлида учқур отларни чоптириш, кечалари қоим бўлиш ва инсонлар хурмонинг энг ширинини танлаб еганидек, энг тотли сўзларни танлаб сўзлайдиган инсонлар билан ҳамсуҳбат бўлиш бор!» деганлар.
Демак, Умар розияллоҳу анҳу учун уч нарса суюкли бўлган экан: учқур отларни чоптириш, тунни ибодат билан бедор ўтказиш ва яхши сўзларни сўзлайдиган солиҳлар билан ҳаммажлис бўлиш. Улар билан бирга ўтириш яхшиликни зиёда қилади, қалбларга сокинлик олиб киради.
Муоз ибн Жабал розияллоҳу анҳу бемор бўлганларида Аллоҳ таолога шундай нидо қилганлар: «Аллоҳим, Ўзинг биласан, мен оқиб турган анҳорлар учун, соя-салқин боғларда ўтириш учун, аёллар билан бирга бўлиш учун яшашни хоҳлаётганим йўқ! Мен жазирама иссиқда рўза тутиш учун, тунда қийналиб қоим бўлиш учун, зикр давраларида уламолар кўплигидан издиҳомларда ўтириш учунгина яшашни истаяпман!».
Муоз ибн Жабал розияллоҳу анҳунинг илмга муҳаббатлари, илм олишдаги ғайратлари қандай мева берганини биласизми?
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Муоз ибн Жабал Қиёмат куни уламоларнинг имоми бўлади», деганлар.
Муоз розияллоҳу анҳунинг мартабалари, шарафлари, ўзларига хос хислатлари ана шундай бўлган. Энди эса у дунёда бу зот уламолар жамоасининг саййиди бўлар эканлар. Ваҳоланки, бундай шарафга эга бўлиш учун у киши кўп вақт сарфламаганлар. Муоз ибн Жабал розияллоҳу анҳу Шом юртида тарқалган ўлат сабабли ҳижрий 18 йилда, 33 ёшларида (бошқа қавлга кўра 38 ёшда) вафот этганлар. Аллоҳ у кишидан рози бўлсин.
Энди мана шу саволга жавоб беринг: “Қайғуга чўмган пайтингизда сиз яхши кўрадиган, қилишга шошиладиган қандай севимли машғулотларингиз бор?”.
Бир қиз айтади: “Бу дунёда ёқтирадиган ишларимдан бири – рўза тутиш. Кўпинча қайғуларимга қарши рўза билан курашаман. Қачон ғамга ботсам, муаммоларим кўпайса, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қуйидаги сўзларига ишониб, Аллоҳ йўлида бир кун рўза тутаман: «Рўзадор учун икки хурсандчилик бор: бири ифтор қилганида, бири Роббига етишганида» (Имом Бухорий ривоят қилган).
Мен рўза қайғуларимни енгиллатаётганини, қалбимга ўзгача сурур олиб кираётганини кўрдим. Оғиз очиш пайтида ҳар қандай дунё қайғуларини йўқ қила оладиган улкан саодатни ҳис қиламан, чунки бу саодат – Пайғамбаримиз алайҳиссалом ваъда қилган раббоний хурсандчиликдир! Аллоҳдан кўпинча сўрайдиган ўтинчим шуки, дунёда рўза тутиш хурсандчилиги билан сийлаганидек, охират шодлигидан ҳам маҳрум этмасин”.
Яна бир қиз айтади:
«Қачон тушкунликка тушсам, онамнинг олдига бориб, бирор ишига ёрдамлашаман: уйни йиғиштираман, сингилчамни ўйнатиб, кулдириб ўтираман, отамга ўзи яхши кўрадиган қаҳва тайёрлаб бераман, дугонамга ёқадиган нимадир ўйлаб топаман ва ҳоказо. Бу ишларни қилар эканман, ўзгаларни хурсанд қилганимдек, Роббим ҳам менга ёрдам беришига, дардларимни аритишига ишончим комил эди. Аллоҳга ҳамдлар бўлсинки, шундай бўларди ҳам. Бошқаларга ёрдам берганим учун Роббимнинг изни ила қайғуларимга қарши тура олдим. Қайғуларим ўз ўрнини шодлик ва бахтга бўшатиб берди. Шу билан бирга, яқинларим ҳам, дугоналарим ҳам мени яхши кўришар эди. Зеро, бу ишларнинг барчасини суюкли Пайғамбаримизнинг мана шу сўзларига ишончим туфайли қилганман:
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деганлар:
“Ким бир мўминдан дунё ташвишларидан бирини аритса, Аллоҳ ундан Қиёмат кунининг ташвишларидан бирини аритади. Ким бир қийналган одамга енгиллик қилса, Аллоҳ унга дунёю охиратда енгиллик қилиб беради. Ким бир мусулмоннинг айбини яширса, Аллоҳ унинг айбини дунёю охиратда яширади. Модомики банда биродарининг ёрдамида экан, Аллоҳ ҳам унинг ёрдамида бўлади” (Имом Муслим ривоят қилган).
Бир аёл айтади:
«Энг яхши кўрадиган ишим китоб ўқиш, масжидларда илмий-маърифий дарсларга қатнашиш эди. Шу икки иш ҳаёт довонларидан ошиб ўтишимда катта роль ўйнаган. Буни қарангки, айни мана шу ёқтирган ишларимни қилишда катта қийинчиликларга дуч келардим. Энди китобни очиб, ўқий бошласам, онам: «Бунинг ўрнига дарсларингни қилсангчи, бадиий китобдан нима фойда? Ундан кўра идиш-товоқни ювиб қўйсангчи?» деб, дашном беришни бошлар эдилар. Илм мажлисларига бориш ундан ҳам машаққатли бўларди, чунки бу мажлисларни оиламизда фақат мен ёқтирардим, илм мажлисидан қайтишим билан ота-онамдан қаттиқ дакки эшитардим. Лекин дакки эшитсам ҳам, масжидда ўзгача ҳаловат туярдим. У ерга боришимга рухсат сўраб, онамга роса ёлворардим. Йўлда кетаётиб, имтиҳонлардан эсон-омон ўтиб олишни Аллоҳдан тинмай илтижо қилиб сўрардим.
Минг афсуслар бўлсинки, онам баъзида мени тушунишга ҳаракат қилса-да, отам мутлақо тушунмас, институт толибаси бўлишимга қарамай, мени ҳақоратлар, ҳатто урар эди. Буларнинг барига чидардим, отамга нисбатан мулойим бўлишга, хизматларига шай туришга интилардим. Бундан ташқари, илм мажлисларидан олаётган фойдаларимни кўришсин деб, дарсларимда ҳам илғор бўлишга уринардим. Афсуски, барибир натижа кутилгандек бўлмасди.
Шу зайлда йиллар кетидан йиллар ўтиб бораверди. Магистр даражасига эришдим. Аллоҳ менга олийжаноб умр йўлдошни насиб этди. У мени илм мажлисларига янада кўпроқ боришга чорлар, илм олишдан илм тарқатиш босқичига ўтишимни истар эди. Унинг ёрдами билан ҳатто докторлик диссертациясини ҳам ёқладим. Орадан йиллар ўтиб, ота-онамнинг фахрига айландим, ака-сингилларимдан кўра уларга меҳрибонроқ бўлдим. Шунга қарамай, Аллоҳ уларни кечирсин-у, менга берган озорларини ҳеч унута олмадим…».
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 