Бугун бузғунчи оқимлар томонидан нотўғри талқин қилинаётган иймон, тавҳид, фиқҳ, калом ва шу каби мавзулардаги тушунчаларни ватандошимиз Абу Хафс Насафийнинг “Ақоид ан-Насафий” асари орқали ёритиб бериш ўзига хос аҳамиятга эга. Ҳанафий-мотуридийлик таълимотининг асосий манбаси ҳисобланган ушбу асар, соф ислом ақидаси амаллари ва маърифий исломни ўрганишда муҳим қўлланма бўлиб келмоқда.
“Ақоид ан-Насафий” асари 18 аср бошларидан бошлаб европалик исломшунос олимларнинг тадқиқот объектига айланган.
Масалан, уларнинг таъкидлашича, “Мазкур асар мусулмон дунёсининг қисқа ва лўнда, айни вақтда энг ишонарли манбалардан биридир” деб эътироф этади.
Турк тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, Насафийнинг “Ақоид ан-Насафий” асари Тафтазонийнинг “Шарҳ ал-ақоид” китоби билан ислом оламида шуҳрат қозонган.
Яна бир насафлик мутафаккир Абул Муин Насафийнинг “Табсират ул-адилла” асари мазкур асар ёзилишига асосий манба вазифасини бажарган.
Шу жиҳатдан олганда, исломшунос тадқиқотчиларнинг фикрича Абу Хафс Насафийнинг “Ақоид ан-Насафий” асари: “Мотуридия таълимотига, шаклан эса, Абул Муин Насафийнинг “Табсират ул-адилла” асарига асосланган”, – дея таъкидлаганлар.
Татар исломшуносларнинг таъкидлашича, татар-мусулмон мадрасаларида энг оммабоп асар Тафтазонийнинг шарҳи билан келтирилган “Шарҳ ал-ақоид ан-Насафий” асаридир.
Юқорида айтиб ўтилганидек, Абу Хафс Насафийнинг “Ақоид” асарига ёзилган шарҳлардан энг машҳури ва оммабопи Тафтазонийнинг “Шарҳ ал-Ақоид” асаридир.
Ҳожи Ҳалифанинг “Кашф аз-зуннун” асарида айтилишича, “Ақоид ан-Насафий” асарига Тафтазоний билан бир вақтда 50га яқин муаллиф томонидан шарҳлар ҳошиялар, назмлар, тахрижлар ва тадқиқлар ёзилган.
Ёзилган тахрижлар орасида Жалолуддин Суютийнинг “Тахрижи” ва Мулло Али Қори Ҳанафийнинг “Фароид ал-қолаид ала аҳадис ал-ақоид” асари ҳам машҳур асарлардан бири сифатида бугунги кунгача эътироф этиб келинади.
Улар қатори Саъдуддин Тафтазоний томонидан ёзилган “Шарҳ ал-Ақоид” асари ҳар томонлама энг мукаммал шарҳ сифатида эътироф этилади.
Бирор-бир ислом диёридаги билим даргоҳларини мисол қилиб олмайлик, уларнинг барчасида ақоид илмини ўрганиш борасида Тафтазоний томонидан ёзилган “Шарҳ ал-Ақоид”га мурожаат қилганликларини гувоҳи бўламиз.
Усмонийлар давлатида ҳам “Шарҳ ал-Ақоид” асари мадрасаларда расман дастур асосида ўқитилган ва бир неча марта усмонийлар давлати тилига таржима қилинган. Буларнинг барчаси, мазкур асарга нисбатан диний-ижтимоий тус берилганлигидан далолат беради. Шундан айтиш мумкинки, кўпчилик усмонийлар давлатидаги калом илми вакиллари ўзларининг илмий ишлари ва тадқиқотларида “Шарҳ ал-Ақоид”га яқиндан ёндошганлиги маълум бўлади.
Ҳозирда ҳам Тафтазонийнинг мазкур асари илмий жамоатчиликни асрлар давомида эътирофини қозониб келмоқда.
Замонавий истилоҳда қўлланилаётган “bestseller” даражадаги асар сифатида энг кўп чоп этилган китоблар қаторидан ўрин олган. Бу китоб қўлёзма нусхалари кўпгина Европа кутубхоналарида ва шахсий коллекцияларда сақланмоқда. Ушбу асар асосан, Истанбул, Қоҳира ва Ҳиндистонда нашр этилган. Қозон татар мусулмонлари жамоасида ҳам ушбу асарга қизиқиш юқори бўлган ва тахминан 15 маротаба нашр этилган.
Асарнинг ёзилиши тарихи ва сабаблари тўғрисида айтиш мумкинки, Тафтазоний “Шарҳ ал-ақоид”нинг аввал бошида ақида илми тарихи ва унга бўлган жамиятдаги ижтимоий зарурат тўғрисида тўхталиб ўтади. Ислом дини пайдо бўлган даврда кишилик жамиятидаги муҳит мусаффо ва шаффоф бўлганлиги, ихтилофли ва баҳс-мунозарали воқеа-ҳодисаларнинг камлиги, ақидавий масалаларга пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг бевосита ўзлари томонидан ечим топилганлиги таъкидлаб ўтилади.
Асар давомида мутафаккир исломдан ажралиб чиққан муътазилийлар, жабарийлар, қадарийлар ва карромийлар каби ботил фирқаларнинг фикрларидан иқтибос келтириб уларни таҳлил қилади. Уларга нисбатан суннийлик (аҳли сунна ва вал жамоа эътиқодида) раддияларини бериб борган.
Саъдуддин Тафтазонийнинг калом илмига оид асарлари нафақат тарихда, балки бугунги кунда учраб турган адашган тоифаларнинг нотўғри ақидаларига раддия беришда муҳим илмий манба бўлиб хизмат қилмоқда.
Ўткирбек Собиров
Ўзбекистон мусулмонлари идораси Бош мутахассиси
“Шарҳу ақоиди Насафия” асарини ўзбек тилига илмий-изоҳли таржимаси ҳамда
унинг андроид ва мультимедиа дастурларини тайёрлаш бўйича лойиҳа аъзоси
Жорий йилнинг 21-31 октябрь кунлари Ўзбекистон мусулмонлари идораси тасарруфидаги олий ва ўрта махсус диний таълим муассасалари талабалари ва педагог-ўқитувчилари, ишчи-ходимлари иштирокида “Хусусий тартибда диний таълим беришнинг ҳуқуқий оқибатлари: назарий асослари ва амалий жиҳатлари” мавзусида давра суҳбатлари ташкил этилди.
Мазкур тадбирлар таълим муассасаларнинг “Ёшлар билан ишлаш, маънавият ва маърифат бўлими” масъуллари ҳамда Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги ходимларини иштирокида ташкил этилди. Давра суҳбатларида ёшларнинг экстремистик ва турли оқимларнинг ёт ғоялари таъсирига тушиб қолишини олдини олиш бўйича сўз юритилди.
Шу билан бирга таълим муассасалар кесимида “Соғлом эътиқод – экстремизмга қарши курашнинг маънавий асоси”, “Виждон эркинлиги қонунда диний таълим олиш тартиби”, “Миссионерлик ва прозелитизмнинг маънавий барқарорликка таҳдиди ҳамда уни олдини олиш масалалари”, “Биз терроризмга қаршимиз” мавзуларида ҳам қўшимча маънавий-маърифий тадбирлар ўтказилди.
Тадбирларга Дин ишлари бўйича қўмита, Ўзбекистон мусулмонлари идораси ходимлари, ҳуқуқ-тартибот орган масъуллари ва Ўзбекистон халқаро ислом академиясининг минтақавий филиаллари ўқитувчилари таклиф этилди.
Давра суҳбатлар давомида мамлакатимизда диний соҳада амалга оширилаётган ислоҳотлар, Ўзбекистон Республикасида қонуний лицензия асосида фаолият олиб бораётган олий ва ўрта махсус диний таълим муассасалар ва уларда яратилган шарт-шароитлар билан бир қаторда таълим муассасаси педагог-ўқитувчилари, ишчи-ходимлари ҳамда талабаларига хусусий тартибда диний таълим беришнинг ҳуқуқий оқибатлари ҳақида атрофлича маълумотлар берилди.
Шунингдек, мавзулар юзасидан тайёрланган видеороликлар тақдим этиш баробарида вояга етмаган шахсларнинг қонуний ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мақсадида янги қонун лойиҳаси ишлаб чиқилгани, унга кўра эндиликда ота-оналар ёхуд уларнинг ўрнини босувчи шахслар томонидан вояга етмаган фарзандини ноқонуний диний таълимга жалб этиш маъмурий жавобгарликка тортишга асос бўлиши мумкинлиги ҳақида маълумотлар тақдим этилди.
Тадбирлар якунида мавзу юзасидан иштирокчилар томонидан берилган саволларга мутахассислар томонидан батафсил жавоблар берилди.
Абдуносир Бобамирзаев,
Ўзбекистон мусулмонлари идораси
масъул ходими