03 Ноябр, 2024, 02 Жумадул аввал, 1446
03 Ноябр, 2024, 02 Жумадул аввал, 1446
Манбашунослик фани тамойилларига кўра, муайян ёзма манба қўлёзмаларининг турли минтақаларда кўплаб сақланиб қолганлиги бир жиҳатдан, унинг кенг истифода қилинганига далил бўлса, иккинчи томондан, ўша асарнинг ўз йўналишида муҳим қийматга эга бўлганига далолат қилади. Ушбу омиллар Саъдуддин Тафтазонийнинг каломга доир ёзма меросида ҳам мавжуд бўлиб, зеро, унинг замирида алломанинг илмий салоҳияти ётади.
Саъдуддин Тафтазонийнинг калом илмига оид энг кенг тарқалган асари бу – “Шарҳ ал-Ақоид ан-насафия”дир. Бу асар 1367 йили Хоразмда ёзиб тугатилган. Бир жиҳатдан, у ёзилганидан буён таълим даргоҳларида асосий дарслик сифатида ўқитиб келинса, иккинчи томондан инсоният тарихидаги йирик мусулмон империяларда ҳам давлат раҳбарлари уни алоҳида ўрганганлар ва ўша ҳукмдорларга атаб баъзи олимлар унга шарҳ ва ҳошиялар ёзганлар. Бунга мисол сифатида Усмонли салтанатини келтириш мумкин. Хусусан, Султон Боязид II га ҳам устози Мавло Салоҳуддин томонидан “Шарҳ ал-Ақоид ан-насафия” ўқитилган ва у ушбу шогирдининг таклифига биноан асарга ҳошия ҳам ёзган эди.
Бундан ташқари, Муҳаммад Қосим “Ҳошия ал-Хаёлий ало Шарҳ ал-Ақоид ан-насафия”га ҳошия ёзиб, уни Аштархонийлар сулоласининг учинчи вакили Бухоро хонлигининг ҳукмдори бўлган Имомқулихон ибн Динмуҳаммадга атаган.
Тадқиқотчилар “Шарҳ ал-Ақоид ан-насафия” асарини ўрганиш жараёнида турли асрларда яшаб ижод қилган ҳанафий, шофиий ва моликий мазҳаби олимлари томонидан 97 та шарҳ, ҳошия ва таълиқ ёзилганлигини аниқлаганлар.
Масаланинг муҳим жиҳати шундаки, асарга шарҳ ва ҳошия ёзганлар қаторида Саъдуддин Тафтазонийга замондош бўлган Иъззуддин Муҳаммад ибн Абу Бакр Ҳамавий ва Мавло Муҳаммад ибн Қози Манёс каби олимларнинг ҳам мавжудлиги таҳсинга сазовордир.
Шунингдек, унда келтирилган ҳадислар тахрижига оид алоҳида асарлар ҳам битилган. Бу эса, алломанинг замондош олимлар томонидан юксак эътирофи бўлиб, у манбанинг аҳамиятини белгиловчи муҳим омиллардан саналади. Лекин мазкур олимларнинг шарҳлари бугунги кунгача етиб келган бўлса-да, ҳали ҳануз нашр этилмаган.
Нашр этилган ҳошиялар ҳақида гапирганда “Ибн Жамоат” номи билан танилган Абу Абдуллоҳ Иъзуддин Муҳаммад ибн Абу Бакрнинг “Ҳошия ало Шарҳ ал-ақоид ан-насафия”;
Шамсуддин Аҳмад ибн Мусо Хаёлийнинг “Ҳошия ало Шарҳ ал-ақоид ан-насафия”, “Касталий” номи билан танилган Муслиҳуддин Мустафо ибн Муҳаммаднинг “Ҳошия ало Шарҳ ал-ақоид”, “Қора Халил” номи билан танилган Қозиаскар Қора Халил Афанди ибн Ҳасаннинг “Ҳошия ало Шарҳ ал-ақоид” ва бошқа шу каби 40 дан ортиқ чоп этилган ҳошияларни эътироф этишимиз мумкин.
Бундан ташқари “Шарҳ ал-Ақоид ан-насафия” асарига ёзилган ва ҳали ҳануз аниқланмаган 100 га яқин ҳошия ва шарҳлар тадқиқотчиларни кутиб турибти
Хулоса ўрнида шуни айтиш керакки, Саъдуддин Тафтазонийнинг ҳанафий-мотуридий таълимоти бўйича энг кенг тарқалган ва фойдаланиладиган асари “Шарҳ ал-Ақоид ан-насафия”дир. Зеро, у шарҳ бўлишига қарамасдан, шу пайтгача таълим тизимида унумли фойдаланиб келинмоқда. Шунингдек, асрлар оша машҳур олимларнинг диққат марказида бўлиб, шарҳ, ҳошия ва таълиқлар битилган.Бу эса, ушбу манба нафақат тарихда ўтган турли адашган фирқалар қарашларини танқидий ўрганишда, балки, замонавий радикал оқимларга илмий раддиялар беришда ҳам муҳим илмий аҳамият касб этади.
Ўткирбек Собиров
Ўзбекистон мусулмонлари идораси Бош мутахассиси
“Шарҳу ақоиди Насафия” асарини ўзбек тилига илмий-изоҳли таржимаси ҳамда
унинг андроид ва мультимедиа дастурларини тайёрлаш бўйича лойиҳа аъзоси
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Бир кун келиб, фарзандларингизни ҳам қарғаб қўйсангиз нима бўлади?
Қиз бола мусибат келганда, қийинчилик пайтида ўзини ўзи қарғашга ўрганиб қолса, афсуски, бу нарса тилига ўрнашиб қолади. Йиллар ўтиб, худди шу ишни фарзандларига ҳам қилмайди деб, ким кафолат бера олади? Бундай ёмон одатга ўрганиб қолган аёл болалари ёшлик қилиб, жаҳлини чиқарса, уларни қарғаб ташлайди, уларга қўшиб, «Худо жонимни олса-ю, шулардан қутулсам» деб, ўзини ҳам қарғайди. Аслида бошингизга тушган ҳар қандай мусибат – Аллоҳнинг синовидир. Ёмон дуоларингиз, қарғишларингиз ижобат бўлиб, афсус-надоматда қоладиган кун келиб қолмасин, бугуноқ ўзингизни ўнгланг! Зеро, ҳаётда фарзандларини дуоибад қилган учун қанча-қанча оилалар хароб бўлган!
Ўзингизга ўлим тилаганмисиз?
Бошимизга оғир иш тушиб қолса, кўзимизга дунё қоронғи бўлиб, яшагимиз келмай қолади. Бу – Аллоҳни танимаслик, динни тушунмаслик, ҳаётнинг қадрига етмасликдир. Бундай кимса учун гўё келажак ҳаёти зимистондан иборат, уни ҳеч қандай яхшилик кутмаётгандек туюлади. Гўёки бу ҳаётда бирорта меҳрибони қолмагандек бўлиб қоади. Бундай ҳолатда инсон беихтиёр ўлимни орзу қилиб қолади, бундай азоблардан халос этишини сўраб, Аллоҳ таолога ёлвора бошлайди.
Шу ўринда бир савол туғилади: қаршимиздаги ҳамма эшиклар ёпилиб, яшашдан умидимиз узилиб қолса, бу азоблардан қутулиш учун ўлимни орзу қилишга ҳаққимиз борми ўзи?
Бу саволга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай жавоб берганлар:
«Ҳеч бирингиз бирор кулфат туфайли ўзига ўлим тиламасин! Шунда ҳам бошқа чораси қолмаса, «Аллоҳим, агар мен учун яшаш хайрли бўлса, мени яна яшатгин. Агар мен учун ўлим хайрли бўлса, жонимни олгин», десин».
Саҳобалар ҳам Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг гўзал одоблари билан зийнатланганлар. Шунинг учун ҳаётларининг энг қийин онларида ҳам ўлимни орзу қилмаганлар.
Қайсдан ривоят қилинади: «Ҳаббоб ибн Аратни кўргани бордик. У қорнидаги ярага етти марта куйдирма босган экан. Борсак, «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизни ўлим тилашдан қайтармаганларида, ўзимга ўлим тилаган бўлардим», деди» (Имом Бухорий ривояти).
Бир қиз айтади: «Гўдаклигимда отам менга Пайғамбаримизнинг «Ҳеч бирингиз зинҳор ўзига ўлим тиламасин», деган сўзларини ўргатганлар. Отам бу ҳадисни менга жуда кўп эслатар эдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Аллоҳим, мен учун яшаш хайрли бўлса, мени яна яшатгин. Агар мен учун ўлим хайрли бўлса, жонимни олгин», дейишни ўргатганларини яхшилаб ёд олишга ундар эдилар. Отам: «Инсон ҳаётда кўп қийинчиликларга, мусибатларга дуч келиши мумкин. Аллоҳ асрасин, шундай пайт келиб қолса, ҳеч қачон ўзингга ўлим тиламагин! Умидсизликка тушсанг, Аллоҳга таваккул қилгин-да, «Аллоҳим, мен учун яшаш хайрли бўлса, мени яна яшатгин. Агар мен учун ўлим хайрли бўлса, жонимни олгин», деб дуо қилгин!» дер эдилар.
Отам бу дуони ёд олишимга нима учун бунчалик ҳаракат қилганларига, ўзига ўлим тиламасликни бунчалик қаттиқ тавсия қилганларига ҳайрон бўлиб юрардим. Йиллар ўтиб, ўсмирлик ёшига етдим. Ўша даврга хос муаммоларга дуч кела бошладим. Ана шунда беихтиёр отамнинг сўзларини эслаб қолдим. Кўпчилик дугоналарим салгина қийналса ҳам, ўзига ўлим тилаётганини кўриб, ҳайрон қолар эдим. Мен ҳам улардек бўлиб қолишим ҳеч гап эмас эди. Лекин отам ўргатган набавий дуолар туфайли Аллоҳ мени бундай қисматдан асради.
Пайғамбаримизнинг ўлимни орзу қилишдан қайтаришларида яна бир гўзал маъно борлигини англаб етдим. Ўлимни орзу қиладиган, яшашни ёмон кўрадиган қиз Аллоҳга ўлим тилаб дуо қилаверса-ю, Аллоҳ унинг дуосини ижобат қилмаса, ўз жонига қасд қилишга ҳам журъат қилиб қолиши мумкин. Бу эса жуда катта гуноҳ! Ўлим тилашнинг нечоғлик хатарли эканини яхши англаган қиз эса жонига қасд қилиш нақадар ёмонлигини тушуниб, бу ҳақда ўйлашдан ҳам эҳтиёт бўлади. Жуда қайғуга ботиб, умидсизликка, тушкунликка тушиб қолса ҳам, «Аллоҳим, мен учун яшаш хайрли бўлса, мени яна яшатгин. Агар мен учун ўлим хайрли бўлса, жонимни олгин», деб дуо қилса, Аллоҳга таваккул қилса, мабодо вафот этиб қолса ҳам, албатта яхшилик бўлади. Аллоҳ унга умр берса, Аллоҳга ишонгани учун «Демак, ҳали ҳаётимда жуда кўп яхшиликлар бор экан», деб яшайди. Аллоҳ таоло банданинг дуосини албатта ижобат қилади. Мана шундай тушунча қиз болани умидсизликдан, жонига қасд қилиш каби хаёллардан асрайди. Мен бу дуонинг фойдасини ҳаётимда жуда кўп синаб кўрганман, бу дуо менга ҳар доим умид бахш этган, мени янада кўпроқ сабр қилишга чорлаган, келажакка умидимни оширган. Албатта, буларнинг барчаси Аллоҳнинг фазлидир».
Абдуллоҳ Абдулмуътий, Ҳуда Саъид Баҳлулнинг
“Қулоғим сенда қизим” китобидан Ғиёсиддин Ҳабибуллоҳ, Абдулҳамид Умаралиев таржимаси.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 