22 Декабр, 2024, 21 Жумадул сони, 1446
22 Декабр, 2024, 21 Жумадул сони, 1446
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг муборак ҳадисларида жамият ҳаётининг энг дақиқ нуқталаригача қамраб олинган Ана шундай ҳадислардан бирида инсон табиатидаги иллатлардан бўлган бахиллик ва бадхулқликдир. Абу Саид Худрий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган: “Икки хислат мўминда жам бўлмайди: бахиллик ва бадхулқлик”, дейилган ҳадисни Имом Термизий “Сунан”ида келтирган. Бу бежиз эмас, албатта.
Ҳақиқатан, бу икки иллат мўминнинг табиатига ёт. Зеро, Қуръони карим оятларида ҳам, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳадиси шарифларида ҳам мўминларнинг ғоят сахийлиги ҳамда хушхулқлиги қайта-қайта таъкидланган. Мутафаккир бобомиз Низомиддин Мир Алишер “Арбаъин” (“Қирқ ҳадис”) асарида мазкур ҳадисни шарҳлаган:
Мўъмин эрсанг, қилиб дуррингни нисор,
Эл била равшан ўл нечукким шамъ.
Негаким, Тенгри ҳеч мўъминда,
Бухлу бадхўйлуқни қилмади жамъ.
Навоий ҳазратлари биринчи мисрада мўминга хос фазилат ҳақида сўз юритар экан, сахийликни дур сочиш деб атаган. Шоир сахийлик ва яхшиликка шамни мисол келтириб, “Сен ҳам шамдек элга равшанлик тарат”, деган. Кейинги мисраларда эса Тангри ҳеч бир мўминда бахиллик ва ёмон хулқликни жамламади, дея юқоридаги ҳадис мазмунини келтирган. Демак, Алишер Навоий мазкур ҳадисни “Арбаин”га киритиш жараёнида Имом Термизийнинг “Сунан”идан фойдаланган ва ундаги ҳадисни бадиийлаштириб, мумтоз адабиётимиздаги гўзал қитъалардан бирини яратишга муваффақ бўлган.
“Сунани Термизий”га киритилган ҳадислардан яна бири шукр мавзусига бағишланган. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам ўз умматларини ҳамиша шукрга чорлаганлар ва унинг қандай амалга ошиши ҳақида ҳам чиройли ўгитлар берганлар. Шундай ўгитларидан бирида шукр, энг аввало, инсоннинг инсонга бўлган муносабатида вужудга келишини таъкидлаб, “Ким одамларга шукр қилмаса, Аллоҳ азза ва жаллага ҳам шукр қилмабди”, деганлар.
Дарҳақиқат, банданинг бир-бирига нисбатан шукр мақомида бўлиши, унинг Яратувчига нисбатан шукрини англатади. Масалан, бир ёстиққа бош қўйган эр ва хотиннинг бир-бирига шукри ўзига шундай жуфтни ато этган Аллоҳга бўлган шукрини англатади ва бундай оилада файзу барака, тинчлик-осойишталик қарор топади. Шунингдек, қўни-қўшнилар, раҳбар ва ходимлар, турли миллат вакиллари, мамлакатлар ўртасидаги ўзаро шукр ҳам аҳилликни, тинч-тотув яшашни, бирдамликни, тўкин-сочинлик ва фаровонликни, бағрикенгликни, тараққиётни вужудга келтиради.
Зеро, юртбошимиз Шавкат Мирзиёев “Имом Термизий таваллудининг 1200 йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида”ги қарорида таъкидлаганидек: “...ёш авлоднинг маънавий-руҳий оламини бойитиш, уларнинг қалбида миллий ифтихор, Ватанга муҳаббат ва садоқат туйғусини янада кучайтириш”га қаратилган мазмун мужассам. Шунинг учун табиатан шокирлардан бўлган Алишер Навоий ҳазратлари бу ҳадисга ҳам эътибор қаратган ва уни ҳам шеърий йўлда жуда чиройли талқин этишга муваффақ бўлган:
Улки холиқға шукр дер, аввал
Шокир ўлмоқ керак халойиқдин.
Кимки, махлуқ шукрини демагай,
Демагай дағи шукр холиқдин.
Шоир таъкидлашича, Холиққа (Аллоҳга) шукр қилувчи, аввало халойиққа шукр қилмоғи керак. Зеро, махлуқ (яратилганлар)нинг шукрини қилмаганлар, Холиқнинг шукрини ҳам қилмайдилар.
Биз мазкур мақолада улуғ аллома Имом Термизий тафаккури уммонидан арзимас бир қатра ҳақида сўз юритдик ва баҳонада яна бир улуғ аждодимиз Алишер Навоий тафаккури хазинасига ҳам бирров кўз ташлаб ўтдик, аммо бу қатра ва бу инжулардан олам-олам маъно уқдикки, уларнинг ҳаммаси бутун оламларга раҳмат бўлиб келган улуғ Зот – Пайғамбаримиз Муҳаммад соллалоҳу алайҳи ва салламнинг ҳадиси мубораклари шарофатидандир. Биз ёшларимиз онгига мазкур ҳадислар мазмунини, ҳақиқий мўминлик сифатларини қанча чуқур сингдирсак, уларнинг тафаккури шунчалар теранлашади, дунёқараши кенгаяди, Ватанга, элу юртга, қолаверса, бутун инсониятга бўлган меҳру муҳаббати ортади. Бунда, албатта, Имом Термизийдек улуғ алломаларимизнинг бебаҳо дурдоналари биз учун жуда катта аҳамият касб этади.
Алишер НАИМОВ,
Фарғона вилояти бош имом-хатиби ўринбосари,
Қувасой шаҳар бош имом-хатиби
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Кишилик тарихини кузатсак, киши ҳар бир замон ва жамиятнинг салоҳияти, равнақи унинг илмга бўлган муносабати билан ўлчанишини билиб оламиз. Мусулмонлар ҳам Аллоҳнинг буйруқлари ва Унинг Расули кўрсатмаларига амал қилиб, илму ирфонни ўрганган, маърифатга талпинган даврларида қўллари узун, тиллари ўткир, мартаба-мақомлари баланд бўлган. Аксинча, илм-фандан юз ўгириб, лоқайдлик ва танбаллик туфайли жаҳолатга юз буришганида қўлларидан нусрат, салтанат, сарват кетган, ўзлари хўрланишган.
Илм инсонга нима фойда-ю, нима зарар эканини билдиради, киши орзу-мақсадларига фақат илм орқали етишади. Илму ирфондан юз ўгирган ёки илм олишга лаёқати паст бўлган жамият эса ҳамиша кимгадир юкуниб яшашга маҳкум бўлди. Зеро, Аллоҳ таоло ҳам Қуръони Каримда: «...Биладиганлар билан билмайдиганлар тенг бўлармиди?!» (Зумар сураси, 9-оят) деб бу борада аниқ мезонни белгилаб берди.
Азал-азалдан бу юртнинг нури бутун дунёга таралиб, порлаб тургани сир эмас. Масалан, Имом Бухорийни ким билмайди? Имом Термизийни, имом Доримийни-чи? Ёки Бурҳониддин Марғиноний, Абу Муъийн Насафий каби улуғ зотларни ким эътироф этмайди? Бу улуғ имомларнинг илмий мерослари асрлар давомида ушбу заминнинг буюк тарихидан далолат бериб келмоқда. Бутун Ислом олами Бухоро сўзини эшитганда чексиз ҳурмат бажо келтириши ҳаммамизга маълум. Бундай эҳтиром, аввало буюк ватандошимиз – Имом Бухорий ҳазратлари, қолаверса, юртимизда етишиб чиққан уламолар шарофатидан.
Мовароуннаҳр диёри ҳар бир асрда Ислом оламига буюк алломаларни, дунё тан олган олимларни етказиб бергани тарихий ҳақиқат. Масалан, ҳижрий II асрда атоқли фиқҳ олими Абу Ҳафс Кабир Бухорий ва улуғ муҳаддис Абдуллоҳ ибн Муборак яшаб ўтишган бўлса, кейинги аср Муҳаммад ибн Исмоил Бухорий ва Абу Ийсо Термизийларнинг даври бўлди. Тўртинчи асрда Абу Мансур Мотуридий, бешинчи юзйилликда Абул Муъин Насафий, олтинчи асрда Абул Қосим Замахшарий, Бурҳониддин Марғиноний, Алоуддин Косоний, еттинчи асрда Абул Баракот Насафий каби улуғ Ислом олимлари етишиб чиқди.
Илм-фаннинг бошқа соҳаларини олиб кўрсак, бу борадаги ютуқлар ҳам илғор бўлган. Масалан, Косинуслар теоремасини биринчи бўлиб Абу Райҳон Беруний кашф қилган бўлса-да, олти юз йилдан кейин Оврупада француз олими Веитга нисбат берилди. Палеонтология ва седиментология соҳасида илк марта тажриба ўтказиб, бу бўйича китоб ҳам ёзган Абу Али ибн Сино бўлса-да, Албертга «Буюк Алберт» унвони берилди.
Биргина тиббиёт соҳасида юртимиздан чиққан улуғ олим ва ҳаким Абу Али ибн Синони бутун дунё замонавий медицинанинг отаси деб тан олгани, унинг тиббиётга оид «Ал-Қонун» каби шоҳ асари XVI асргача Ғарбдаги барча тиббиёт дорилфунунларида дарслик қилиб ўқитилгани, замонавий тиббиёт жуда кўп жабҳада Ибн Синодан ўрганганини гапириб ўтирмаймиз. Чунки бу далилларни Шарқу Ғарбда ҳамма жуда яхши билади.
Улуғ ватандошимиз Мусо Муҳаммад Хоразмий биринчи бўлиб алгебра фанига асос солган, «алгебра» истилоҳи унинг «Ал-жабр вал-муқобала» рисоласидан олинган, олимнинг номи эса «алгоритм» шаклида фанга кирган, унинг арифметикага оид рисоласи XII асрдаёқ Испанияда таржима қилиниб, шу асосда дарслик ёзилган. Яна бир улуғ олимимиз Аҳмад Фарғоний фалакшуносликнинг (астрономия) отаси саналади, унинг «Самовий ҳаракатлар ва умумий илми нужум» китоби XII асрда Оврупа тилларига таржима қилиниб, «Алфраганус» деган лотинча ном билан бир неча аср мобайнида Ғарб университетларида астрономиядан асосий дарслик сифатида ўқитилган. Дунёда биринчи ҳисоблаш маркази Самарқанд шаҳрида Мирзо Улуғбек раҳбарлигида қурилган. XV асрда Мирзо Улуғбекнинг машҳур расадхонасида ишлаган Ғиёсиддин Жамшид Коший биринчи бўлиб ўнли касрларни кашф этган. Оврупада эса ундан 175 йил кейин Симон Стевин бундай сонлар ҳақида илк фикрларини оммага тақдим этди.
Яна бир атоқли қомусий олимимиз Абу Райҳон Беруний Христофор Колумбдан анча олдин уммон ортида номаълум қитъа борлигини айтган, Галилейдан 600 йил аввал Ернинг айланишини исботлаб ва изоҳлаб берган, биринчи глобусни ясаган, Ер билан Ой ўртасидаги масофани ўлчаган, конуслар теоремасини француз олими Вентдан 500 йил олдин кашф этган.
IX асрнинг 1-ярмида халифа Маъмун томонидан Бағдодда ташкил этилган «Байт-ул ҳикма» («Билим уйи») деб аталган академияга ҳам марвлик Абу Али Яҳё ибн Мансурдан кейин Муҳаммад Хоразмий раҳбарлик килган эди. Бу даврда Хоразмий насаби шу даражада машҳур бўлиб кетдики, кимнинг Хоразмий насаблик шогирди бўлса, обрў ҳисобланар эди.
Энди шу жойда озгина бугунги кунимизга назар ташлайлик. Бугунги кунда илм олиш учун ҳеч қандай монелик йўқ, аксинча, чорлов бор, имконият бор. Аммо бизда рағбат йўқ, ихлос суст, ғайрат-ҳаракат етишмаяпти. Қанчалаб вақтимизни беҳуда амалларга, номақбул ўтиришларга, ношаръий маросимларга сарфлаб юборяпмиз. Илм олишга, ҳеч бўлмаса, дунё ҳаяжон билан воқиф бўлаётган хабар-маълумотлар билан танишиб қўйишга эса вақт-имкон «топа олмаяпмиз». Яқин ўтмишимиздаги оила дастурхони устида хонадон каттасининг эрталаб ва кечқурунлари илмий-ахлоқий мавзуларда ихчамгина маърифий суҳбат қилгани, тожир, ҳунарманд ва зироатчилар узоқ қиш оқшомларида бир устоз этагини тутиб, илм мажлислари ташкил этишгани, ёшларнинг илм талабида ҳатто қўшни юртлардаги устозларникига қатнашгани каби ҳолатлар бугун эриш туюладиган бўлиб қолди.
Кундалик ташвишларни бир чеккага суриб туриб, ўтмиш ва бугунимизни қиёслаб кўрайлик. Кеча ким эдик, кимларнинг ворисларимиз деган саволни бериш билан бирга унга ечимни излайлик. Ажаб эмаски, шунда инсоният тамаддунида ўз сўзи ва ўрнига эга бўлган аждодларимизга муносиб фарзанд бўлиш билан бир қаторда дунё пешқадамларига айлансак.
Маҳмуд Маҳкам
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 