12 Январ, 2025, 12 Ражаб, 1446
12 Январ, 2025, 12 Ражаб, 1446
Ўзбекистондаги ислоҳотларда инсон қадри, унинг манфаатлари эътибор марказида, халқимиз фаровонлиги ва муносиб ҳаёт кечиришини таъминлаш давлатимизнинг бош мақсадига айланган. Энг муҳими, ижтимоий-иқтисодий ўсиш ва ўзгаришлар ҳар бир юртдошимиз турмуш тарзида ифодасини топмоқда. Ислоҳотларнинг асл мақсади халқимизнинг оғирини енгил қилиш, муаммоларини вақтида ва самарали ҳал этиш, одамларнинг ҳаёт даражаси ва сифатини яхшилашдан иборат.
Кейинги йилларда кўрилаётган чора-тадбирлар натижасида халқимизнинг ижтимоий ҳаёти, турмуш тарзи яхшиланиб бормоқда. Халқпарвар сиёсатнинг илк самараси энг чекка ҳудудлар, хонадонлар, юртдошларимиз ҳаётида аксини топмоқда. Аммо бу жараёнларда жойларда йиллар давомида йиғилиб қолган муаммолар ҳам мавжудлиги сир эмас.
Камбағаллик Ўзбекистонда кўп йиллар ёпиқ мавзу бўлиб келди. Давлатимиз раҳбари 2020 йил 24 январь куни Олий Мажлисга Мурожаатномасида бу ҳақда очиқ-ойдин гапирди ва тарихда биринчи марта камбағалликни қисқартиришни устувор вазифа сифатида белгилади. Шундан буёе камбағалликни қисқартириш бўйича тизимлар ишлар қилинмоқда.
Бу борада илғор хорижий тажриба ўрганилиб, камбағалликни қисқартиришга қаратилган миллий дастурлар ишлаб чиқилди. Масалан, “Ҳар бир оила – тадбиркор”, “Ёшлар – келажагимиз” дастурлари ҳамда “Темир дафтар”, “Аёллар дафтари”, “Ёшлар дафтари” каби манзилли дастурлар аҳолининг камбағал қатламини қўллаб-қувватлашда муҳим чоралар бўлди.
Жорий йил 11 сентябрь куни Президентимиз камбағалликни қисқартириш борасидаги ишларни янги босқичга олиб чиқиш юзасидан видеоселектор йиғилишини ўтказди.
Унда берилган топшириқлар асосида энди мутасаддилар энг оғир маҳаллалардаги ночор оилаларга бориб, ижтимоий-иқтисодий аҳволини ўрганади, камбағалликдан чиқариш чораларини кўради. Давлатимиз раҳбари камбағалликка тушиш сабаблари ҳар хил экан, ечими ҳам алоҳида-алоҳида бўлиши кераклигини кўрсатиб ўтди.
Йиғилишда камбағалликни қисқартириш бўйича кейинги йиллар учун “Камбағалликдан фаровонлик сари” дастури тайёрланаётгани, унда еттита имконият ва масъулият тамойили асосида Ўзбекистоннинг навбатдаги янги ёндашувлари белгилаб берилиши маълум қилиниб, бундан буён камбағалликни қисқартириш умуммиллий ҳаракатга айланиши айтилганди. Бу борада мутасаддиларга ҳар бир маҳаллани тўлиқ хатловдан ўтказиб, улардаги “камбағал оилалар портрети”ни ишлаб чиқиш, камбағал оила бўйича индивидуал дастур яратиш, унда ҳар бир вазирликнинг вазифасини аниқ кўрсатиш каби вазифалар белгиланганди.
Шу каби вазифалар ижроси доирасида 23 сентябрда Президентимизнинг “Камбағалликдан фаровонлик сари” дастурини амалга ошириш бўйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори қабул қилинди.
Қарор билан “Камбағалликдан фаровонлик сари” дастурини амалга ошириш бўйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар режаси ҳамда 2024–2025 йилларда аҳолини камбағалликдан чиқаришнинг йўналишлар ва ҳудудлар кесимидаги мақсадли кўрсаткичлари тасдиқланди.
Умуман, ҳужжатдан 2024 йил 1 ноябргача энг оғир аҳволдаги мингта маҳалланинг инфратузилмасини яхшилаш дастури, 1 декабргача эса тадбиркорлик фаолияти ҳамда аҳолининг барча қатламларига яшаш ва дам олиши учун қулай шарт-шароит яратиш мақсадида 2024–2025 йилларда туман ва шаҳарларни жадал комплекс ривожлантириш, жумладан, уларда камида биттадан маҳаллада “яшил маҳалла” лойиҳаларини амалга оширишни назарда тутувчи дастурлар тасдиқланиши кабилар ўрин олганки, бу шубҳасиз, ушбу йўналишдаги ишларни янги босқичга олиб чиқишга хизмат қилади.
Миллий қадриятларимиз билан чамбарчас боғланиб кетган муқаддас динимиз исломда ҳам инсон, шахс манфаати биринчи ўринга қўйилади. Зотан, ислом динининг асл моҳияти инсон манфаатларини қадрлаш, уни юксак мақомга олиб чиқишдир. Қуръони каримнинг қатор ўринларида бу умуминсоний юксак қадрият алоҳида таъкидланган. Ислом инсон учун лозим бўлган маънавий ва моддий манфаатлар уйғунлигини ўзида мужассам эта олган диндир. Бу ҳақда Аллоҳ таоло Қуръони каримнинг “Исро” сурасида: “Батаҳқиқ, Биз бани Одамни азизу мукаррам қилиб қўйдик ва уларни қуруқлигу денгизда (улов-ла) кўтардик ҳамда уларни пок нарсалар ила ризқлантирдик ва уни Ўзимиз яратган кўп нарсалардан мутлақо афзал қилиб қўйдик” (70-оят), деган.
Камбағаллик ва бойлик ҳақида динимизда нима дейилган?
Кишиларда бойлик ва камбағаллик ҳақида бироз хато тушунча бор. У ҳам бўлса, бойликни Аллоҳ тарафидан берилган иззат-икром, Аллоҳ розилигининг аломати, деб эътиқод қиладилар.
Аксинча, камбағалликни Аллоҳ тарафидан хуш кўрмаганлик аломати, деб тасаввур қиладилар. Аслида ундай эмас. Аллоҳ таоло молу дунё, бойликни яхши кўрган бандасига ҳам, ёмон кўрган бандасига ҳам бераверади, шунингдек, яхшининг ҳам, ёмоннинг ҳам ризқини тор қилиб қўйиши мумкин. Бойлик Аллоҳ таоло тарафидан бўлган иззат-икром эмас, балки имтиҳон-синовдир, шунингдек, камбағаллик ҳам. Синовдан мақсад эса Аллоҳ таолога итоат: банда бой бўлса, шукр қилиб, бойликни Аллоҳ таоло кўрсатган йўлга сарфлайдими, йўқми? Ёки камбағал бўлса, сабр қиладими, йўқми?
Бойлик афзалми ёки фақирликми, деган саволга буюк мутакаллим, аҳли суннат вал жамоат раисларидан бири Абу Муин Насафий (р.ҳ.) “Баҳрул калом” асарида жавоб берган: Бойлик фақирликдан афзалдир.
Уламолар айтишганки, сабрли камбағал шукр қилувчи бойдан кўра яхшироқ. Фақиҳ Абул Лайс (р.ҳ.) мана шу фикрни олган. Олимлар сабрли камбағал инсоннинг бахил, исрофгар бойдан кўра яхшироқ эканига иттифоқ қилган.
Ризқ учун саъй-ҳаракат қилиш динимиз талаби
Уламолар: “Агар кишининг куч-қуввати бўлса, касб-кор қилиш унга рухсат, агар унинг қуввати бўлмаса, касб қилиш суннат, агар болалари ва оиласи бўлиб, уларга муҳтож бўладиган бўлса, касб-кор қилиш фарздир”, дейдилар.
Пайғамбар (с.а.в.)дан ривоят қилинган ҳадиси шариф ҳам бунга далолат қилади: “Кимки дунёни ҳалол ҳолда, тиланчиликдан сақланган, аҳли оиласига ҳаракат қилган, қўшнисига яхшилик истаган ҳолда талаб қилса, қиёмат кунида юзи худди тўлин ой кечасидаги Ой каби бўлиб келади. Кимки дунёни фахрланиш ва кўпайтириш мақсади билан талаб қилса, Аллоҳ таоло унга ғазабланган ҳолда йўлиқиб, қиёмат кунида маҳшаргоҳга келади”.
Президентимиз таъкидлаганидек, камбағалликни фақат пул тарқатиш, нафақа тўлаш билан ҳал қилиб бўлмайди. Бунинг учун камбағал оила аъзоларини ўқитиш, касбга ўргатиш ва иш билан таъминлаш жуда муҳим. Баъзида камбағалликка ишёқмаслик, дангасалик ҳам сабаб бўлиши мумкин. Бундай оилалар ёки фуқароларга давлат ва саховатпеша ҳомийлар томонидан бир-икки маротаба ёрдам берилиши мумкин.
Лекин “Қўлдан берганга қуш тўймас”, деган гап бор. Шу боис, яратилган имкониятдан тўлиқ фойдаланган ҳолда камбағал, кам таъминланган оилага пул эмас, балки пул топиш имконияти яратиб берилса, мақсадга мувофиқ бўлади. Бу ўша фуқаро учун ҳам, давлат ва жамият учун ҳам фойдалидир.
Аҳолини камбағалликдан чиқариш учун уларни иш билан таъминлаш, иш ўринларини яратиш, ер ажратиш чоралари кўрилмоқда. Ҳар бир киши ҳалол меҳнат қилса, албатта, Аллоҳ таоло унга ризқ ва барака беради. Шариатимизда ҳам мўминлар ҳалол, ўз касбидан ҳаёт кечиришга тарғиб қилинган. Ҳадиси шарифда бундай дейилади:
“Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: “Одам боласи ейдиган таомдан Аллоҳга киши қўли билан касб қиладиганидан маҳбуброғи йўқдир. Албатта, биродарим Довуд қўли билан қилган касбидан ер эди”.
Ислом дини меҳнат кишисини жуда юксак даражага кўтаради, ўз ризқини топиш учун қилган ҳаракатини ибодат қаторида ҳисоблайди. Имом Табароний ривоят қилган ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким қўл меҳнатидан чарчаб кунни кеч қилса, уни гуноҳлари кечирилган ҳолда кеч қилибди”, деганлар.
Касб-ҳунарни қадрлаб, меҳнатни ҳаётий зарурат деб билишга чақирувчи таълимлардан бири сифатида Пайғамбаримиздан ривоят қилинган қуйидаги ҳадисни келтиришимиз мумкин.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларига бир киши тиланчилик қилиб келди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ундан сўрадилар: “Уйингда бирор нарсанг борми?” У жавоб берди: “Ҳа, бор. Баъзисини остимизга солиб, баъзисини кечаси устимизга ёпадиган ёпинчиғим ва сув ичадиган бир идишимиз бор”. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: “Икковини келтир!”. У киши айтган нарсаларни олиб келди.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам келтирилган нарсаларни қўлларига олдилар ва саҳобалардан сўрадилар: “Буларни ким сотиб олади?” Саҳобалардан бири: “Мен уларни бир дирҳамга оламан”, деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бир неча бор: “Ким бунинг устига зиёда қилади”, дедилар. Бошқа бир саҳоба: “Мен уларни икки дирҳамга оламан”, деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам икки нарсани саҳобага бердилар ва ундан икки дирҳамни олиб ансорийга узатар эканлар: “Бир дирҳамга овқат сотиб олиб, аҳли аёлингга олиб бор ва қолган бир дирҳамга болта сотиб ол-да, менга олиб кел”, деб амр қилдилар.
У одам буйруқни бажариб, болта сотиб олиб, ҳузурларига келди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам муборак қўллари билан болтага соп ясадилар ва уни ансорийнинг қўлига бердилар-да: “Энди бориб ўтин йиғиб, уни сот, ўн беш кун сени кўрмайин”, дедилар. Ансорий шу кунлар ичида ўтин йиғиб, уни сотиб, ўн беш дирҳамга эга бўлди ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларига келди. Шунда Расули акрам соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Бу маблағнинг бир қисмига овқат харид қил, бир қисмига кийим-кечак сотиб ол”, дедилар. Сўнгра марҳамат қилиб айтдилар: “Бундай қилишинг сенга ярашади. Тиланчилик қилишинг қиёмат куни юзингда доғ бўлади”.
Ҳалол меҳнат инсонни дунё ва охиратда азиз ва мукаррам қилади, боқиманда бўлишдан сақлайди. Ҳалол меҳнат қилган инсон таъмадан йироқ бўлади, тинч ва осойишта ҳаёт кечиради.
Ислом дини ризқ инсоннинг тақдирида белгилангани, ундан зиёди бандага етиб келмаслигини таъкидласа-да, уни ҳалол, покиза йўл билан талаб қилишга, ризқ учун саъй-ҳаракат этишга буюради. Аллоҳ таоло: “Бас, намоз тугагандан сўнг ер юзи бўйлаб тарқалинг ва Аллоҳнинг фазлидан талаб қилинг ва Аллоҳни кўп эсланг, шоядки ютуққа эришсангиз”, деган (“Жума” сураси 10-оят). Ушбу оятда Аллоҳ таоло мусулмонларни ер юзида ҳалол йўл билан ризқ топишга тарғиб қилмоқда ва бу ишни Аллоҳнинг фазлидан талаб қилиш, деб номламоқда.
Меҳнатга лаёқатсизларга кўмак бериш зарурати
Ислом дини имкони бор кишиларни ишлашга, ўзи ва оиласи учун етарли даражада ризқ топишга буюради. Ишлашга имконияти йўқ, бисотида эҳтиёжини қоплайдиган маблағга эга бўлмаган кишиларга бой қариндошларини бириктириб қўяди ва уларга нафақа мажбуриятини юклайди. Лекин ҳамма камбағалнинг ҳам бой қариндоши бўлавермайди. Ислом дини бундай чорасизларни ҳам назардан четда қолдирмаган. Аллоҳ таоло бой кимсаларга мол-дунёларидан камбағаллар ҳақини беришга буюрган. У закот дейилади.
Закот камбағалликка қарши курашади, мусулмонлар ўртасидаги биродарлик муносабатларини яхшилайди, уларда сахийликни тарбиялайди, қалбни бахиллик ва хасисликдан тозалайди, мол-мулкни зиёда қилади ва турли кулфатлардан сақлайди. Аллоҳнинг марҳаматидан умид қилган ва одобнинг юқори чўққиларини эгалламоқчи бўлган ҳар бир мусулмон ўзига берилган неъматларни муҳтожлар билан бўлишишни билиши лозим. У ўзгаларга фойда келтириб, Аллоҳ таолонинг розилигига эришишга ҳаракат қилмоғи керак. Закот бериш миннатдорлик ва шукроналикни изҳор қилишдир. Бунинг учун Аллоҳ ўз неъматларини янада зиёда қилади.
Давлат, жамият ва инсонлар куч-қудратини камбағалликни кетказиш йўлида ишга солиб, ўзаро бирдамликда ҳаракат қилса, фақир ва муҳтожлар қолмайди. Жамият тинчлик, фаровонлик ва ўзаро бирдамликда яшайди. Шундай экан, Президентимизнинг қамбағалликни қисқартириш бўйича билдирган ташаббуслари атрофида бирлашиб, кам таъминланганларга кўмак кўрсатсак, уларнинг бахтли ва фаровон яшаши учун ҳиссамизни қўшсак, ўйлайманки, Аллоҳ таоло зиммамизга юклаган инсонийлик бурчимизни адо этган бўламиз.
Зайниддин домла ЭШОНҚУЛОВ,
Ўзбекистон мусулмонлари идораси раиси ўринбосари
"Янги Ўзбекистон" газетасининг
2024 йил 25 сентябрь, 195-сонидан
Эргашилаётган мазҳаб соҳибларининг бу хусусда айтган сўзлари
«Фатавои ҳиндийя» китобида ҳанафий олимларинииг келтиришларича: «Маййит дафн этилгач, қабр олдида бир ҳайвонни сўйиб, гўштини тақсимлаб бўлгунча муддатда тиловат қилиб, маййитга дуо қилиш мустаҳабдир».
Муҳаммад ибн Ҳасан: «Ҳанафий мазҳаби машойихлари мана шу сўзни олишган», дедилар.
Аммо моликий мазҳаби машойихлари наздидаги эътимодли нарса бу амалнинг мустаҳаб эканлигидир.
Дасуқийнинг «Шарҳул кабийр»га ёзган хошиясида Ибн Ҳабиб мазкур амални «маҳбуб» деб атаган ва: «Агар имом Молик ушбу амални суннат қилиб олган кишини билсалар, кариҳ кўрардилар», деган.
Ушбу сўзни Ибн Рушд ҳам нақл қилган. Худди мана шу сўзни Ибн Юнус ҳам нақл қилган. Имом Лаҳмий эса «Қироат маҳбуб», деб эшитишни аъло кўрмаган. Ибн Ҳабиб Ёсин сурасини ўқишни «маҳбуб» деганлар. Бу икковларидан бошқаларнинг сўзларидан ҳам қироат мутлақ ҳолатда маҳбуб экани билинади.
Ваззоний Моликий «Навозилус-суғро» китобида келтиришича, қабрдаги қироат хусусида Ибн Рушд «Ажвиба» китобида, Ибн Арабий «Аҳкамул Қуръон» китобида, Фуртубий «Тазкира» китобида мисоллар келтириб, маййитнинг – хоҳ қабрда бўлсин, хоҳ уйида бўлсин, – қироатдан манфаат олиши айтилган.
Ушбу фикрни моликий мазҳабининг кўплаб уламолари ҳам нақл қилишган. Улар орасида Абу Саъид ибн Лубб, Ибн Ҳубайб, Ибн Ҳожиб, Лахмий, Ибн Арафа, Ибн Мавок ва бошқалар ҳам бор.
Шофеъий мазҳаби уламоларидан имом Нававий «Мажмуъ» китобида қуйидагиларни айтади:
«Қабрларни зиёрат қилувчилар учун аввало салом бериш ва зиёрат қилаётганда барча қабр аҳлига дуо қилиш мустаҳабдир. Ана шу саломи ва дуоси ҳадисдаги нарсаларга мувофиқ бўлиши лозим. Ва Қуръондан муяссар бўлганича ўқиб, ортидан дуо қилиши керак». Имом Шофеъий ва у кишининг соҳиблари мана шунга иттифоқ қилиб, далил келтиришган.
Имом Нававий «Ал-Азкор» китобида келтиришларича, маййит дафн қилиб бўлингач, бир ҳайвонни сўйиб, тақсимлангунича муддатда унинг ҳузурида ўтириш мустаҳаб амалдир. Ўтирганлар эса Қуръон тиловати, маййитга дуо, ваъз, хайр аҳлининг ҳикоялари ва солиҳларнинг ҳолатлари ҳақидаги суҳбатга машғул бўлишади. Имом Шофеъий ва у зотнинг асҳоблари: «Қуръондан баъзи қисмлар ўқилади. Агар Қуръоннинг барчаси хатм қилинса, яхшироқ бўлади», деб таъкидлашган.
Шунингдек, ҳанбалий олимлар ҳам қабр олдида Қуръон тиловатининг жоизлигини айтишган.
Аллома Мирдовий «Инсоф» китобида: «Қабр олдида қироат қилиш, икки ривоятнинг саҳиҳроғига қараганда, кароҳиятли эмас», деб айтган.
«Фуруъ» китобида имом Аҳмад ҳам далил келтирганлар. Ушбу китобнинг шарҳида: «Бу имом Аҳмаддан машҳурдир», дейилган.
Халлол ва у кишининг соҳиблари: «Қироат кароҳиятли эмас», дейишган. Кўпгина соҳиблар ҳам шунга иттифоқ қилишган. Улардан бири имом Қозий бўлиб, у киши бу фикрни «Важиз», «Фуруъ», «Муғний», «Шарҳ» китобларида келтирган. Ибн Тамим эса «Фоиқ»да келтирган.
Сийрат, таржимаи ҳоллар ва тарих китобларини ўқиганлар ҳам салафларнинг бу хусусдаги амалларини ва умматнинг ҳеч қандай инкорсиз унга эргашганларини, хусусан, Ҳанбалий ва аҳли ҳадис бўлмиш биродарларнинг ҳам бунга мувофиқ эканини кўради. Биз сўзимизнинг тасдиғи учун Ҳофиз Заҳабийнинг «Сияру аъломун-нубало» китобида Абу Жаъфар Ҳошимий Ҳанбалий (ҳижрий 470 йилда вафот этган) ҳақида ёзилган баъзи маълумотларни келтириш билан кифояланамиз. Бу зот ўз асрларида ҳанбалийларнинг шайхи бўлган. Вафот этганларида имом Аҳмаднинг қабрлари ёнига дафн этилганлар. Одамлар бир муддат у зотнинг қабрларини лозим тутиб ўтиришган. Айтилишича, қабрлари устида ўн мингта хатми Қуръон қилинган.
Ҳатто «Қабр олдида Қуръон тиловати бидъат ва бундай қилиш салаф ҳамда халафларнинг ишига хилоф», деган шайх Ибн Таймия вафот этганида ҳам қабри ва уйида хатми Қуръон қилинган. Буни Абдул Ҳодий Ҳанбалий ва бошқалар зикр қилишган.
Шунингдек, маййитга талқин қилиб туриш ҳам мустаҳаб амалдир. Рошид ибн Саъд, Замра ибн Ҳабиб ва Ҳаким ибн Умайрдан ривоят қилинади. Улар Химс аҳлидан бўлган тобеъинлардан эди. Улар: «Маййитни ерга қўйиб, устидан тупроқ тортилганидан кейин, одамлар тарқалишгач, ўша маййитнинг қабри устида туриб: «Эй фалончи! «Лаа илааҳа иллаллоҳу, ашҳаду аллаа илааҳа иллаллоҳу», деб уч марта айт. Эй фалончи! «Роббим Аллоҳ, диним Ислом, Набийим Муҳаммад алайҳиссалом», деб айтгин», дейди-да, кейин тарқалади», деб айтишган.
Абу Умома Бохилий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. У киши шундай дедилар: «Агар вафот этсам, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўликларга бажарилишини буюрган нарсаларни менга ҳам бажаринглар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизга қуйидагиларни буюрдилар: «Агар биродарларингиздан бири вафот этса, қабрига тупроқ тортилгач, ичингиздан бири қабр бошида турсин-да, сўнгра: «Эй фалончи ўғли фалончи», десин. У эшитади-ю, аммо жавоб бера олмайди. «Эй фалончи ўғли фалончи», десин. Шунда ҳалиги киши ўтириб олади. «Эй фалончи ўғли фалончи», десин. Маййит: «Аллоҳ раҳмат қилгур, бизни тўғри йўлга бошла», дейди, лекин сизлар буни ҳис қилмайсизлар. Шунда атрофдагилар: «Дунёдан чиқаётганингдаги нарсани зикр қил. Яъни «Лаа илааҳа иллаллоҳу ва анна Муҳаммадан Расулуллоҳ». Сен Аллоҳни Робб деб, Исломни дин деб, Муҳаммад алайҳиссаломни Набий деб, Қуръонни имом деб рози бўлгансан», десин. Чунки Мункар ва Накирнинг ҳар бири ўз соҳибининг қўлидан ушлаб: «Биз билан юр. Ҳужжати талқин қилинган кишининг ҳузурига бизни ўтирғизилмайди», дейди. Аллоҳ таоло унинг ҳужжатини иккови орасида тўсиқ қилади». Шунда бир киши: «Эй Аллоҳнинг Расули!
Агар онасини билмаса-чи?» деган эди, у зот: «(Бутун инсониятнинг онаси бўлмиш) Ҳаввога нисбат бериб: «Эй Ҳавво ўғли фалончи», дейилади», дедилар».
Ҳофиз ибн Ҳажар ушбу ҳадиснинг санадини «солиҳ» деганлар. Имом Зиё ҳам «Аҳком»ларида уни «кучли» деганлар.
Имом Нававий «Равза» китобида ушбу ҳадисни «заиф» деганлар. Лекин фазилат ҳақидаги ҳадисларда илм аҳли бўлмиш муҳаддис томонидан ишлатишга рухсат берилган. Ушбу ҳадисни бошқа саҳиҳ ҳадислар мустаҳкамлайди. Масалан, «Ўликларга субутни сўранглар» деган ҳадис ёки Амр ибн Оснинг васиятлари каби. Шом аҳли бу талқинга аввалги аср, яъни эргашиладиганлар замонидан буён амал қилиб келишади. Аллоҳ таоло: «Эслатгин, чунки эслатма мўминларга манфаат беради», деган (Зориёт сураси, 55-оят). Демак, банда эслатмага бу ҳолатда ундан-да ҳожатлироқдир.
Ибн Қайюм «Руҳ» номли китобида қуйидагиларни айтадилар: "Одамлар қадим пайтлардан то ҳозирги вақтимизгача, ҳадис собит бўлмаса ҳам, барча шаҳар ва асрларда ҳеч қандай инкорсиз бунга амал қилиб келишмоқда. Бу уммат мағрибдан машриққача ушбу одатни татбиқ қилган. У умматларнинг ақл ва маърифат жиҳатидан энг мукаммали бўлиб, ҳеч қачон эшитмайдиган ва ақл юритмайдиган кишига хитоб қилмайди. Бу нарсани бирор инкор қилувчи инкор ҳам қила олмайди. Балки бу аввалгиларнинг кейингиларга суннати бўлиб, кейингилар аввалгиларга эргашишади".
Кейинги мавзу:
Ўлганларга атаб Қуръон тиловат қилишнинг ҳукми;
Мавлид ва бидъат ҳақидаги ихтилоф.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 