Мусулмонлар халифаси Хорун ар-Рашид раҳматуллоҳи алайҳ халқ ҳаётини ўрганиш учун фақирона кийиниб, ҳайвон бозорини айланиб юрса, бир қассоб бир қўйнинг баҳосини сўрабди. Сотувчи “20 танга” деганини эшитиб, қассоб “Қўйингизнинг 14 кило гўшти, 4,5 кило ёғи бор. Унинг нархи 15 танга холос”, дебди ва қўйни олмай кетибди.

Халифа навкарларидан бирига қўйни сотиб олишни, иккинчисига қассоб ортидан боришни буюрибди. Бозордан қайтгач, ўша қўйни сўйишибди ва қассоб айтганидек, 14 кило гўшт ва 4,5 кило ёғ чиққанини кўришибди. Қассобни топиб келишибди ва унга яна икки қўчқорни кўрсатиб, қанча гўшт ва ёғ борлигини сўрашибди. Қўчқорлар сўйилганидан сўнг қассоб айтган миқдорда ёғ-гўшт чиқибди. Халифа қойил қолибди ҳамда ундан дунёвий ва ухровий илмлардан сўрабди.

Афсус, бу соҳада қассобнинг илми йўқ эди.

Шунда халифа дебди: – Эй қассобзода! Наҳот, ҳаётни фақат қассобчиликдан иборат, деб тушунсанг? Қани сенда давлатингга муҳаббат, халқингга муҳаббат? Наҳот, ҳалол ва ҳаромнинг фарқига бормасанг?

Халифа жар солдириб, эълон қилибди:

– Бу қассоб шунча зеҳни, шунча илми бўла туриб, ё дунёвий, ё ухровий илм олмагани, ҳалол-ҳаромнинг фарқига бормагани учун бошқаларга ибрат бўлсин деб келгуси жума куни уни остираман.

Ҳамма бу ҳукмдан рози бўлиб, унинг одиллигини тан олишибди.

Эртаси куни халифа қабулига икки ёш йигитча кириб келибди. Халифа уларнинг хулқу ахлоқини кўриб, ичида “Фарзандинг бўлса, шундай бўлсин” – деб қўйибди. Йигитлар халифадан гапиришга изн сўрашибди ва рухсатдан сўнг дейишибди:

– Эй шаҳаншоҳ! Аввало, бизнинг бир қошиқ қонимиздан кечинг. Биз ўлимга ҳукм қилинган қассобнинг ўғилларимиз. Отамиздан сўралган саволларни биздан сўрасангиз. Халифа болаларни узоқ саволга тутиб, улардаги илму етукликни сезиб, кучлироқ олим кишиларни чорлаб, илм мажлиси ўтказибди ҳамда болаларнинг зеҳни ва илмига қойил қолибди ва дебди:

– Сизларга тасанно, лекин отангизга чиқарилган ҳукм ҳаммага маъқул келган ва кўпчиликка ибратдир.

Шунда қассобнинг катта ўғли:

– Эй муҳтарам жамоа! Бола – лой, ота ва она – кулол эмасми?

Бола онадан ўғри, қотил ёки ёлғончи бўлиб туғилмайди-ку. Уни тарбияловчи ота-она ва ташқи муҳитдир. Отамизга чиқарган ҳукмни отамизга эмас, унинг отасига чиқариш керак эди. Отамиз ўзи илмсиз бўлса ҳам, бизни шунчалик илмли, маърифатли бўлишимизга шароит яратди. Отамиз таҳсинга лойиқдир, деди.

Халифа узоқ сукут сақлади ва деди:

– Эй вазир, сен энди истеъфога чиқ. Шу бола менга вазир бўлсин. Эй жаллод, қассобни олиб кел, устига зарбоф тўн ёп, бу элга ибрат бўлсин. Чунки бизнинг келажагимиз – фарзандларимиз. Бола тарбияланганлиги, олижаноблиги учун қассоб шунга лойиқдир. Қассобнинг отаси тирик бўлса, олиб келинг, ўлган бўлса, гўри устига ўттиз дарра уринг! Чунки шу қассоб ҳам ёшлигида истеъдодли бўлган, отаси эса унга қассоблиқдан бошқа нарсани ўргатмаган.

Дунёвий ва ухровий илм изламоқ – туғилгандан то лаҳадга боргунча фарз. Ўз маънавиятимиз ва миллий ғуруримизни ўзимиз кўтарайлик. Бизнинг ҳам гўримиз устига дарра тушишидан Аллоҳ асрасин.

Муҳаммад Қуддус Абдулманнон,
“Етти чинор” жоме масжиди имом-ноиби.