04 Май, 2025, 6 Зулқаъда, 1446
04 Май, 2025, 6 Зулқаъда, 1446
Bag‘rikenglik islom dinining asosiy tamoyillari va axloqiy qadriyatlaridan biri hisoblanadi. Islom dini musulmonlarni boshqa din vakillari bilan go‘zal muomalada bo‘lish, ularga nisbatan bag‘rikeng munosabat o‘rnatish va umumiy tamoyillarga asoslangan do‘stona aloqalarni yo‘lga qo‘yishga undaydi.
Alloh taolo aytadi: “Kechirimli bo‘l, yaxshilikka buyur va johillardan yuz o‘gir” (A’rof surasi, 199-oyat). Qur’oni karimning ushbu oyati barchaga birdek bag‘rikeng munosabatda bo‘lishni hamda ushbu tamoyilni qabul qilmagan bilimsiz johillarga e’tibor bermaslikga buyurmoqda.
Shuni ta’kidlash kerakki, Qur’oni karim bag‘rikenglikni ibodat darajasiga ko‘targan hamda uni Allohning roziligiga bog‘liq ekanini ta’kidlagan. Alloh taolo aytadi: “Yo‘q! Kimki yaxshilik qilgan holida yuzini Allohga topshirsa, unga Rabbi huzurida ajr bordir. Ularga xavf yo‘q va ular xafa ham bo‘lmaslar” (Baqara surasi, 112-oyat).
Hadisi shariflarda ham diniy bag‘rikenglikga chaqirilgan. Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom boshqa insonlarga nisbatan nafrat, adolatsizlik, erkinlikni cheklash hamda ularning e’tiqodi, irqi, tana rangi yoki millati sababli zulm qilishdan qaytarganlar. Buning misoli u zot alayhissalom Madinaga kirganlarida musulmon bo‘lmaganlar bilan tuzgan shartnomasi bo‘lib, ushbu shartnomada g‘ayridinlar musulmonlar bilan bir xil huquq va burchlarga ega fuqarolar sifatida belgilangan edi. Muhammad alayhissalom sahobalariga ularga yaxshi muomala qilish, yordam berish, himoya qilish va ularga hech qanday zarar yetkazmaslikga buyurdilar. Misol uchun, Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom Najron qabilasiga mansub nasroniy dinidagi elchilarni kutib olganlarida ularga yuksak hurmat-ehtirom ko‘rsatdilar. Hatto ularning ibodat vaqti bo‘lib qolganida, Masjidi nabaviyda ibodatlarini ado etishlariga ruxsat berdilar. Najron elchilari quyosh chiqar tomonga qarab ibodatni boshlab yuborganlarida, Payg‘ambar alayhissalom sahobalariga: “Ularga tegmanglar”, dedilar. Shu tariqa, g‘ayridin elchilar Masjidi nabaviyda ibodatlarini emin-erkin ado etdilar.
Payg‘ambar alayhissalom Najron qabilasi elchilari bilan muloqot olib borganlarida ularga islom dinini majburan taklif etmadilar, balki istasalar o‘z dinlarida qolishlari mjumkinligini aytdilar. Shundan so‘ng Najron elchilari: “Siz ham o‘z diningizda, biz ham o‘z dinimizda qolamiz. Ammo, biz bilan o‘zingiz rozi bo‘lgan sahobalaringizdan birini yuboring, u o‘rtamizda mol-mulklarimizni taqsimlashda hakam bo‘lsin, chunki biz sizga ishonamiz”, dedilar.
Ushbu voqea bir jamiyatda yashayotgan turli din vakillarining taraqqiyot, vatan himoyasi hamda tinchlikni ta’minlashga qaratilgan o‘zaro aloqalariga yaqqol misol bo‘ladi. Islom dini ushbu yo‘nalishlarda boshqa din vakillari bilan mustahkam do‘stlik aloqalarini o‘rnatishga chaqiradi.
Shuni ta’kidlash lozim, islom dini samoviy dinlarning barchasini e’tirof etadi hamda avvalgi payg‘ambarlar olib kelgan risolatlarga nisbatan hurmatda bo‘lishga chaqiradi. Alloh taolo aytadi: “Aytinglar: “Allohga bizga tushirilgan narsaga, Ibrohim, Ismoil, Is’hoq, Ya’qub, asbotlarga tushirilgan narsaga, Muso va Isoga berilgan narsaga va payg‘ambarlarga Rabbilaridan berilgan narsaga iymon keltirdik. Ularning orasidan birortasidan farqlamaymiz va biz Unga musulmonlarmiz” (Baqara surasi, 134-oyat).
Qur’oni karim boshqa din vakillarini islom dinini qabul qilishga majburlashdan qaytaradi. Alloh taolo aytadi: “Agar Rabbing xohlasa, Yer yuzidagi kishilarning hammasi iymonga kelar edilar. Yoki sen odamlarni mo‘min bo‘lishga majburlaysanmi?” (Yunus surasi, 99-oyat). Islom dini boshqalarni dinga kirishga majburlamaslikga buyurish orqali bag‘rikenglikning yuksak namunasini ko‘rsatib bergan.
Qur’oni karimda dinlararo muloqot ziddiyatlarga olib kelmasligi bayon etilgan. Alloh taolo aytadi: “Bugungi kunda sizlarga pok narsalar halol qilindi. Kitob berilganlarning taomi siz uchun haloldir” (Moida surasi, 5-oyat). Boshqa bir oyatda quyidagicha keladi: “Sizlar ahli kitoblarning zulm qilganlardan boshqalari bilan faqat yaxshi uslubda mujodala etinglar va ularga: “Biz o‘zimizga nozil qilingan narsaga iymon keltirdik, bizning ilohimiz va sizning ilohingiz birdir va biz unga bo‘ysunguvchimiz”, denglar” (Ankabut surasi, 46-oyat).
Diniy bag‘rikenglikning namunalaridan biri, barcha din vakillariga adolatli munosabatda bo‘lishdir. Dinlararo adolat tamoyili barcha samoviy dinlarga xos hisoblanadi. Bunga Qur’oni karimning Hadid surasidagi oyat ham dalolat qiladi: “Darhaqiqat, Biz payg‘ambarlarimizni ravshan(narsa)lar ila yubordik va ular ila Kitob hamda odamlar adolatda turishlari uchun mezon tushirdik” (Hadid surasi, 25-oyat). Islom dini jamiyatdagi adolat mezoni qaysi din vakili bo‘lishidan qat’iy nazar barchaga birdek barobar taminlanishi zarurligini ta’kidlaydi. Shuning uchun oyati karimada “musulomlar o‘rtasida” deb emas, balki “insonlar o‘rtasida” deya umumiy tarzda xitob etilgan. Jumladan, Niso surasida aytiladi: “Albatta, Biz sizga Kitobni haq ila odamlar orasida sizga Alloh ko‘rsatganiga hukm qilishingiz uchun tushirdik” (Niso surasi, 105-oyat). Yuqoridagi oyati karimalardan ma’lum bo‘ladiki, islom dinlararo bag‘rikenglikni adolat mezoni bilan tartibga solishga buyurib, insonlarning huquqlarini cheklashni qoralagan.
Diniy bag‘rikenglikning eng muhim tamoyillaridan biri – boshqa din vakillarining e’tiqodlariga hurmatda bo‘lish hamda dinlar o‘rtasidagi turlilik Alloh taolo iroda qilgan hikmati ilohiysi ekanini qabul qilishdir. Boshqalarning e’tiqodlari sabab yuzaga kelgan nafrat va zo‘ravonlikdan voz kechmasdan barqaror va tinch jamiyat qurish amri mahol. So‘nggi o‘n yilliklarda islom olami o‘z harakatlarini islomga nisbat beradigan, biroq ularning faoliyati sof islom ta’limotlaridan juda uzoq bo‘lgan g‘ayriinsoniy fikrlarni qabul qilgan guruhlar faoliyatidan aziyat chekmoqda. Ushbu toifadagi ayrim guruhlar diniy qarashlari o‘zlarinikidan farq qiluvchi har qanday insonni kufrda ayblab, musulmonlarning qonlarini halol sanamoqdalar, ularga nisbatan “jihod” niqobi ostida urush ochmoqdalar. Bu esa, Qur’oni karim va hadisi shariflarda kelgan diniy bag‘rikenglik tamoyillariga mutlaqo ziddir. Jumladan, Qur’oni karimning Mumtahana surasida boshqa din vakillari musulmonlar bilan ularning dinlari uchun urush ochmagunlaricha xushmuomalada bo‘lishga chaqiradi.
Alloh taolo aytadi: “Alloh sizlarni din sababli urush qilmagan va diyorlaringizdan chiqarmaganlarga yaxshilik va adolatli muomala qilishdan qaytarmas. Albatta, Alloh adolat qiluvchilarni yaxshi ko‘radir” (Mumtahana surasi, 8-oyat).
Xulosa qilib aytganda, islom dinlararo bag‘rikenglikka buyurib, uni ibodat darajasigacha ko‘targan. Farovon jamiyat qurishda insonlar o‘rtasida adolat bilan ish yuritishga targ‘ib qilgan hamda bu yo‘lda musulmon va musulmon bo‘lmaganlar teng huquqli bo‘lishiga chaqirgan. Shu bilan birga, Qu’roni karim oyatlari hamda hadisi shariflarda boshqa din vakillari e’tiqod qiladigan narsalariga hurmatda bo‘lishga buyurilgan. Ushbu omillar orqali islom dini bag‘rikenglikni ta’minlashga doir yuksak namuna ko‘rsatgan.
Sherzodjon Umaraliyev,
O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi
“Islomshunoslik va islom sivilizatsiyasini o‘rganish ICESCO” kafedrasi katta o‘qituvchisi
Кибр, ўзини бошқалардан юқори деб ҳисоблаш, улардан устун қўйиш, ўзини бошқаларга нисбатан юксак кўриш ва уларга нисбатан мағрурлик қилишдир. Бу, кўпинча одамларнинг бошқа кишиларни пастга уриш, улар билан адолатли муносабатда бўлмаслик ва ўзини жуда катта кўрсатиш каби хулқ-атворларни ўз ичига олади.
Саодат калити ҳушёрлик ва фаҳму фаросатдадир. Бадбахтлик манбаси кибр ва ғафлатдадир.
Банда учун Аллоҳ таолонинг неъматлари ичида иймон ва маърифатдан улуғи йўқдир. Унга эришиш учун бағрикенглик ва қалб кўзи ўткирлигидан бошқа васила йўқдир.
Куфр ва маъсиятдан каттароқ бало ва офат йўқдир. Мазкур икки нарсага чақиришда қалб кўрлиги ва жаҳолат зулматидан бошқа нарса йўқдир.
Зийрак кишилар Аллоҳ таоло уларни ҳидоятини ирода қилган ва қалбларини Исломга кенг қилиб қўйганлардир.
Мутакаббирлар Аллоҳ таоло уларни залолатини ирода қилган ва қалбларини худди осмонга чиқаётгандаги каби тор ва танг қилиб қўйганлардир. Мутакаббир ўз ҳидоятига кафил бўлиши учун қалб кўзи очилмаган кишидир.
Аллоҳ таоло: “Мўминлардан ихтиёрий эҳсон қилувчиларини ва зўрға топиб-тутувчиларини истеҳзо ила масхаралайдиганларни Аллоҳ “масхара” қилади ва улар учун аламли азоб (бор)дир” (Тавба сураси, 79-оят), деб айтган.
Яна: “Эй мўминлар! (Сизлардан) бирор миллат (бошқа) бир миллатни масхара қилмасин! Эҳтимолки, (масхара қилинган миллат) улардан яхшироқ бўлса. Яна (сизлардан) аёллар ҳам (бошқа) аёлларни (масхара қилмасин)! Эҳтимолки, (масхара қилинган аёллар) улардан яхшироқ бўлса. Ўзларингизни (бир-бирларингизни) лақаблар билан атамангиз!” (Ҳужурот сураси, 11-оят);
“(Кишилар ортидан) ғийбат қилувчи, (олдида) масхара қилувчи ҳар бир кимсанинг ҳолига вой!” (Ҳумаза сураси, 1-оят).
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Бир-бирларингизга ҳасад қилманглар ва савдода сохталик билан келишиб, нархларни оширманглар. Бир-бирларингизга ғазаб қилманглар ҳамда орқа ўгириб, муносабатларни бузманглар. Баъзиларингиз айримларингиз савдоси устига савдо қилмасин. Аллоҳнинг бандалари, биродар бўлинглар. Мусулмон мусулмоннинг биродаридир. Унга зулм ҳам қилмайди, хўрламайди ҳам, паст ҳам санамайди. Тақво бу ерда”, деб, уч бора қалбларига ишора қилдилар. “Мусулмон биродарини паст санаган киши ёмон эканига далолат қилади. Ҳар бир мусулмоннинг бошқа мусулмонга қони, моли ва обрўсини (суиистеъмол) қилиши ҳаромдир”, дедилар (Имом Муслим ривояти).
Имом Нававий раҳимаҳуллоҳ: “Тадаббур қилган кишига бундан-да фойдаси кўп, манфаати улуғ ва яхшироқ ҳадис бўлмаса керак”, дедилар.
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қалбида зарра миқдорича кибри бор киши жаннатга кирмайди”, дедилар. Шунда бир киши: "Ё Расулуллоҳ, киши чиройли кийим ва чиройли пойабзал кияди (бу ҳам кибр бўладими?)" деганида, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Албатта, Аллоҳ чиройлидир. Чиройлини яхши кўради. Кибр эса ҳақни бузиш ва кишиларга паст назар билан қараш”, дедилар (Имом Муслим ривояти).
Биз «юз ўгирма» деб таржима қилган маъно оятда «тусоъъир» деб келган. Бу маъно, аслида, туяда учрайдиган бир касалликка нисбатан ишлатилар экан. Ўша касалликка мубтало бўлган туя доимо бошини пастдан-юқорига ҳаракатлантириб, ёнбошга силтаб турар экан. Мутакаббирлик билан бурнини жийириб, юзини одамлардан ўгирадиган кишилар ана ўша касал туяга ўхшатилмоқда.
«Одамлардан такаббур-ла юз ўгирма».
Ҳа, мусулмон киши учун одамларни камситиш, уларни паст санаш жуда ёмон иллат. Ҳатто юриш-туришда ҳам кибру ҳаводан, такаббурликдан сақланиш керак.
«…ва ер юзида кибр-ҳаво ила юрма».
Бу жуда ёмон нарса. Бошқаларга кибр оғир ботади. Энг муҳими: «Албатта, Аллоҳ, хеч бир мутакаббир ва мақтанчоқни севмас».
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳудан нақл қилинган ривоятда: «Кимнинг қалбида заррача мутакаббирлик бўлса, Аллоҳ уни дўзахга юзтубан ташлайди», дейилган.
Шунингдек, ибн Абу Лайло ривоят қилган хадисда: «Ким кийимини кўз-кўз қилиб, мақтанчоқлик ила судраб юрса, Аллоҳ таоло унга назар солмайди», дейилган.
Расулулллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Илм ўрганинг, илм учун сакинат ва виқорни ҳам ўрганинг. Ва сизларга илм ўргатаётганларга тавозеъ билан ўзингизни паст тутинг!” (Имом Табароний “ал-Авсат”да ривоят қилган).
Муаллимга кибр қилиш, уни менсимаслик тубан хулқ ҳамда нифоқ аломатларидан ҳисобланади. Имом Табароний “Ал-Кабир”да ривоят қилган ҳадиси шарифда бундай дейилади: “Уч тоифа инсон борки, уларни фақат мунофиқгина хорлайди: Исломда мўйсафид бўлган қария, илм соҳиби ва одил раҳбар”.
Устоз ва муаллимга ўзни паст тутиб, ҳокисор бўлиш нажот эшиги, илм таҳсил қилишнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади. Динимиз шунга буюради, шунга ўргатади. Бу устозларнинг шогирдлари устидаги ҳақларидандир.
Имом Нававий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Ўқувчи муаллимига итоаткор ва ройиш бўлиши, унинг сўзига қулоқ солиб, ўз ишларида у билан маслаҳатлашиб туриши ва оқил бемор самимий ва моҳир табиб сўзини қабул қилганидек у ҳам ўз муаллимининг сўзини қабул қилмоғи лозим. Шунингдек, муаллимига эҳтиром кўзи билан боқиши, унинг ўз ишида комил иқтидор ва малака соҳиби эканлиги ва бошқа устозлардан устунлигига ишониши лозим. Ана шунда ундан манфаат олиши осон бўлади”.
Олимларимиз айтадиларки, талаба ўз устозининг камоли аҳлият ва иқтидор соҳиби эканлигига, ўз ишининг моҳир мутахассиси эканлигига эътиқод қилиб, ишониши керак. У ҳақда фақат яхши фикрда бўлиши лозим. Агарчи, устозидан диёнатга очиқ-ойдин терс келадиган хатти-ҳаракатни кўриб қолса ҳам уни фақат яхшиликка йўйиб, яхши гумонда бўлиши керак. Акс ҳолда унинг баракасидан маҳрум бўлади.
Ибн Синонинг устози Кушёрнинг ҳузурига бир киши осмон илмини ўрганиш мақсадида келибди. 2-3 ой ўтса ҳамки, устози илм беришни бошламаганидан сўнг айтибди:
– Ҳазрат, энди менга жавоб берсангиз. Уч ой бўлди ҳамки дарс бермадингиз. Вақтингиз йўқ шекилли…
Шунда устоз:
– Мен сенга бажонидил дарс берардим-у, лекин сен ҳузуримга келганингдаги “бу илмдан менинг унча-мунча хабарим бор”, деган кибр-ҳавойинг ҳали ҳам кетмади. Мен бир идишга қачонки у бўш бўлсагина сув қуяман. Афсус, сенинг калланг ҳаво билан тўлиб қолган экан, – деб жавоб қилибди.
Имом Қуртубий раҳимаҳуллоҳ дедиларки: "Агар мутакаббир кишини кўрсанг билгинки, унинг намози кам ёки ундан бутунлай маҳрум бўлган. Чунки кибр билан кўп сажда қилиш бирга жамланмайди".
Ривоят қилишларича: Бир кишиникига меҳмон келиб қолди. Уйда меҳмонга қўядиган ҳеч вақо йўқ эди. У бир литр қатиқ олиб келиб, беш литр сув қўшиб, туз ва муз солиб, айрон тайёрлади. Бир литр қатиқ беш литр сувни қабул қилиб, тотли ичимликка айланди. Агар ўша қатиққа бир томчи бензин тушиб кетганида уни ичиб бўлмас эди.
Худди шунингдек, салгина такаббурлик ҳам амални бузиб юборади. Мутакаббир кимса Аллоҳдан тўсилади, халойиқ томонидан нафратга учрайди. Аллоҳ таоло бу ҳақда «Чунки уларга ёлғиз Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ дейилган вақтда кибр-ҳаво қилган эдилар», деган (Соффот сураси, 35 оят).
Ҳориса ибн Ваҳб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Жавваз ҳам, жаъзарий ҳам жаннатга кирмайди", дедилар.
* «Жавваз – муомаласи қўпол одам».
* Жаъзарий – мутакаббир, қилмаган иши билан фахрланувчи.
Баъзи бир кишилар ибодат миқёсидаги маънавий ва моддий амалларни қилиб, (ҳаж, умра ва масжид ёки йўл қуриб) кибрланиб, мақтаниб бошқа кишиларни бундай ишларни амалга оширмаганликда айблаб, ўзларини улардан юқори олишади. Аслида ана шу ишлар халқни пулига бажарилган бўлади. Бундай кимсалар аслида энг разил ва пасткашлардир.
Аллоҳ таоло айтади: “Бошқалар эса гуноҳларини эътироф қилдилар…”. (Тавба сураси 102-оят) Аллоҳ таоло биздан маъсумликни талаб қилмади. Аксинча, гуноҳ содир бўлганида тавба ва синиқликни истади.
Одам алайҳиссалом гуноҳ қилганида эътироф қилиб гуноҳига истиғфор айтди. Аллоҳ унинг тавбасини қабул қилди.
Иблис эса гуноҳ қилганида мутакаббирлик қилди, тавба қилмади. Аллоҳ ундан юз ўгирди.
Ким гуноҳ қилиб қўйиб сўнгра тавба қилса қиёматда Одам алайҳиссалом билан тавба қилувчилар карвонида бўлади.
Ким гуноҳ қилиб сўнгра тавба қилмасдан мутакаббирлик қилса Иблиснинг карвонида бўлади.
Ортидан кибрни эргаштирувчи биттагина гуноҳ, ортидан синиқлик, пушаймонлик ва тавбани эргаштирувчи мингта гуноҳдан оғирроқдир.
Аллоҳ таоло гуноҳ қилганида пушаймон бўлиб тавба қилувчиларга муҳаббати ўлароқ Ўзини Ғофур дея номлади.
Бандаларини Ўз муҳаббатига тарғиб қилиш учун Ўзини Вадуд дея номлади.
Сизни синдириб сиздаги ужбни кетказадиган битта гуноҳ, қалбингизни мағрурланиш ва ужбга тўлдирадиган тоатдан яхшидир, қайсидир маънода!
Жаъфархон СУФИЕВ,
ТИИ талабаси,
Тўрақўрғон туман “Исҳоқхон тўра” жоме масжиди имом-хатиби.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа