12 Январ, 2025, 12 Ражаб, 1446
12 Январ, 2025, 12 Ражаб, 1446
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу ҳар қандай мусибатни (ёмон хабарни) икки ракат намоз билан қарши олар эдилар. У кишининг ҳаётида барча мусулмонларга гўзал ўрнак бўладиган воқеа содир бўлган.
Бир куни у киши йўлда кетаётган эдилар, қизлари вафот қилгани ҳақида хабар келиб қолди. Абдуллоҳ ибн Аббос дарҳол уловдан тушиб, икки ракат намоз ўқидилар. Сўнгра бошларини кўтариб, «Аллоҳга ҳамд бўлсин! Барчамиз Аллоҳникимиз ва албатта Унга қайтамиз. Аллоҳ барча гуноҳларни яширган, барча меҳнатларни муносиб тақдирлаган, барчага ажрини берган», дедилар-да, уловга миниб, йўлларида давом этдилар.
Яна бир сафарда Ибн Аббос розияллоҳу анҳуга укалари Қусам розияллоҳу анҳунинг шаҳид бўлгани ҳақидаги хабар етиб келди. Ибн Аббос истиржоъ айтиб, йўлнинг четига ўтадилар. Уловдан тушиб, икки ракат намоз ўқийдилар. Намоздан кейин узоқ ўтириб қоладилар. Сўнг уловга миниб, йўлга тушгач, бундай дейдилар: «Аллоҳ таоло «Сабр ва намоз билан ёрдам сўранглар. Намоз – чин дилдан тақво қилувчилардан бошқалар учун жуда оғир нарсадир» деган. Биз Аллоҳ буюрган амални адо қилдик» (Бақара сураси, 45-оят).
Бир қиз айтади:
«Мен бир услубга ўн йиллардан бери амал қилиб келаман, қайғуларим енгиллашишига, ҳаётдан яхшиликлар кутишимга шу услуб сабаб бўлган. Аллоҳ раҳмат қилсин, отамдан ўрганганман бу услубни. Бир куни отамдан «Ҳаётда қандай қилиб бунчалик хотиржам яшаб, ўзингизни бахтли ҳис қиласиз? деб сўрадим.
Отам табассум қилдилар: «Сабаби оддий – мен ҳар қандай шум хабарни, ҳар қандай муаммоларни мусибатда ўқиладиган дуолар билан, икки ракат намоз билан қарши оламан».
Отамнинг менга жуда кўп такрорлайдиган сўзлари шу эди: «Қизим, бу ҳаётда сабрли бўлишинг учун, бахтли ҳаёт кечиришинг учун барча ёмонликларни, ёмон хабарларни дуо билан, икки ракат намоз билан кутиб олгин!».
Отам менга кўпинча Умму Салама розияллоҳу анҳо ҳақида, бу онамизнинг мусибат вақтида айтган дуолари ҳақидаги қиссани айтиб берар эдилар.
Умму Салама розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Бир мусулмонга мусибат етса, Аллоҳ буюрганидек, «Иннаа лиллааҳи ва иннаа илайҳи рожиъуун. Аллоҳумма’журний фий мусибатий вахлиф лий хойрон минҳаа» (Барчамиз Аллоҳникимиз ва албатта Унга қайтамиз. Аллоҳим, мусибатим учун менга ажр бергин, менга унинг ўрнига ундан яхшисини насиб қилгин) деса, Аллоҳ бунинг ўрнига ундан яхшисини беради», деганларини эшитган эдим. Абу Салама вафот қилганида «Абу Саламадан ҳам яхшироқ мусулмон борми? Ахир у Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам томон ҳижрат қилган биринчилардан бўлса», дедим-да, ўша дуони айтавердим. Қарангки, Аллоҳ таоло унинг ўрнига менга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни насиб қилди».
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз номларидан менга совчилик қилиш учун Ҳотиб ибн Абу Балтаъани юбордилар. Мен: «Менинг эмизикли қизим бор, бунинг устига, роса рашкчиман», дедим. У зот: «Қизининг ҳаққига дуо қиламиз, Аллоҳ уни беҳожат қилади. Рашкни кетказиши учун ҳам Аллоҳга дуо қиламан», дебдилар».
Бу ҳадиси шарифнинг бошқа ривоятларида Умму Салама онамиз розияллоҳу анҳо шундай деганлар:
«Абу Салама вафот этганида истиржоъ айтиб, ўша айтилганидек дуо қилдим. Сўнгра ўзимча «Мен учун Абу Саламадан яхши эр топилармиди», дедим. Иддам чиққанидан сўнг эса Расулуллоҳ келиб, киришга изн сўрадилар. Мен тери ошлаб ўтирган эдим, қўлимни ювиб, киришларига изн бердим. Ёнбошларига хурмонинг қобиғи солинган ёстиқ қўйдим. У зот ўтиргач, менга уйланмоқчи эканликларини айтдилар. У зот гапларини тугатгач, «Эй Аллоҳнинг Расули, сизга рағбат қилмаслигим мумкин эмас, лекин мен жуда рашкчи аёлман. Сизга ёқмайдиган ишни қилиб қўйиб, Аллоҳнинг азобига дучор бўлмайин, деб қўрқаман. Қолаверса, ёшим ҳам катта бўлиб қолди, бунинг устига ёш болаларим бор», дедим.
Расулуллоҳ алайҳиссалом: «Сен айтган рашкни Аллоҳ тезда кетказади. Ёшингга келсак, менинг ҳам ёшим бир ерга бориб қолди. Болаларинг эса менинг ҳам болаларим бўлади», дедилар. Шундай қилиб, дуоларим ижобат бўлди: Аллоҳ менга Абу Саламанинг ўрнига ундан яхши зотни – Расулуллоҳни берди».
Шунинг учун мусибатда айтиладиган дуони, истиржоъни яхши кўраман. Ҳар қандай ёмон хабар, мусибат келса, истиржоъ айтишга одатланганман. Мусибатлар катта ёки кичик бўлсин, ҳар қандай ҳолатда ҳам айтавераман. Масалан, қаламимни йўқотиб қўйсам, имтиҳонда паст баҳо олсам, дугонам билан аразлашиб қолсам, онамнинг мендан жаҳли чиқса – хуллас, ҳар қандай ҳолатда ҳам истиржоъ айтаман.
Отам шундай дер эдилар: «Ким оддий мусибатларда ҳам истиржоъ айтишга одатланса, Аллоҳ уни катта мусибатларда ҳам шундай дуо қилишга одатланиш, ўша мусибатга сабр қилиш неъмати билан сийлаб қўяди».
Дуо қилганимдан кейин таҳорат қилиб, икки ракат намоз ўқиганимда ажиб сокинликни ҳис қиламан, чунки Аллоҳ таоло менга мусибатга, ёмон хабарларга сабр қилишим учун улкан қувват беради. Мусибат пайтида истиржоъ айтишни, икки ракат намоз ўқишни бошлаганимга ўн йилдан ошди. Бу гўзал одат туфайли ҳаётим янада гўзал бўляпти, Аллоҳ мени тушкунликдан, изтироблардан сақлаб келяпти. Баъзан «Қиёмат куни Аллоҳга юзланганимда менга ҳамроҳ бўладиган амалларимнинг энг афзали шу бўлса керак», деб ўйлаб қоламан. Аллоҳ Ўзи қабул қилсин».
Абдуллоҳ Абдулмуътий, Ҳуда Саъид Баҳлулнинг
“Қулоғим сенда қизим” китобидан Ғиёсиддин Ҳабибуллоҳ, Абдулҳамид Умаралиев таржимаси.
Бу зотнинг тўлиқ исми Наср ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Иброҳим Абу Лайс ас-Самарқандий ал-Ҳанафийдир. Самарқандда таваллуд топгандир. Самарқанд ўзининг кўп олимлари билан машҳур бўлган ҳамда Самарқанд аҳли илмни яхши кўрган. Бу маълумотлар Нажмиддин Умар ибн Муҳаммад Насафийни “Ал қанд фий уламаи Самарқанд” асарида келтирилган.
Абу Лайс Самарқандий бошланғич таълимни Самарқандда олган. Сўнг уламоларининг кўплиги билан машҳур бўлган Балхга кетади. Илмни мустаҳкамлаб Самарқандга қайтади. Абу Лайс нафақат Самарқанд ва Балх уламолари орасида илмий мавқега эга, балки Ҳанафий уламоларининг орасида ҳам ўз мавқега эгадир. Бунга бир қанча мисоллар далолат қилади:
У яшаган даврда юртимизда луғат, тафсир, ҳадис, фиқҳ илмлари ривожланган. Мана шундай илмий муҳитда яшаб ижод этган аллома самарали мерос қолдирган. Унинг “Баҳр ал-улум” (“Илмлар уммони”), “Уюн ал-масойил” (“Масалалар сарчашмаси”), “Танбеҳул-ғофилин” (Ғофилларга танбеҳлар”), “Бўстон ал-орифин” (“Орифлар бўстони”) каби асарлари бизгача етиб келган ва нашрлар этилган.
Алломанинг туғилган йили сифатида муаррихлар ҳижрий 301-310 йиллар ораси ва 911-милодий йилни кўрсатадилар. Олимнинг куняси Абу Лайс, яъни “Лайснинг отаси”. “Лайс” луғатда шер, арcлон маъносини беради. У зотнинг Лайс деган фарзандлари бўлганми ёки “Абу Туроб” сингари мажозий лақабми, номаълум. Ҳар ҳолда куня экани аниқ. Куняси билан лақаби қўшиб айтилар эди, масалан: "Фақиҳ Абу Лайс айтди" каби. Лақабларидан бири “ал-Фақиҳ” бўлиб, шу лақаб билан машҳур бўлган. Аллома фиқҳ илмида юксак мартабага эришган, ўз замонасида унга тенг келадиган олим топилмас эди. Фақиҳ сўзининг
олдида араб тилидаги “ал” артикли қўшилиб, уни “ал-Фақиҳ” деб аталиши ҳам шунга ишоратдир.
Абу Лайснинг ўзи ҳам “ал-Фақиҳ” лақабини яхши кўрар эди. Чунки, ривоятларга қараганда, “Танбеҳул ғофилин” китобини ёзган маҳалларида бир кеча у кишининг тушларига Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам кириб, ёзган китобларини тутқазиб: "Ё Фақиҳ! Китобингни ол!” дейдилар. Уйғонганларида китобларида Пайғамбаримиз алайҳиссалом муборак қўлларини, изларини кўрадилар. Шундан кейин “Фақиҳ” деган номни яхши кўрди ва у туфайли кўп барокатларга ноил бўлади. Иккинчи унвони “Имомул-ҳуда”. Бу лақаб билан яна бир буюк аллома Абу Мансур ал-Мотуридий ҳам аталган.
Абу Лайснинг вафоти ҳақида ҳам муаррихлар турли саналарни кўрсатадилар. Довудий ўзининг “Табақот ал-Муфассирин” китобида 393-ҳижрий йилнинг жумод ал-охир ойининг сешанба 11-кечасида вафот этган, деган. “Жавоҳир ал-мўзиъа” асарида 373-сешанба кечасида, “Кашф аз-зунун” асарида 376, ёки 383, ёки 375-ҳижрий йилда вафот этган дейилади. Араб мероси тарихида 373, ёки 375, ёки 393-ҳижрий вафот этган дейилган.
Яъни, аллома 985 ва 1003-милодий йиллар орасида вафот этган. Манбаларда унинг оиласи ҳақида ҳеч нарса ёзиб қолдирилмаган. Абу Лайс Самарқандий Самарқандда шайхул-ислом даражасига кўтарилган. Лекин унинг расман қози бўлгани ҳақидаги маълумот манбаларда кузатилмайди. У ўз даврида энг зарурий илм – фиқҳни эгаллагани боис, фатволар айтишга лойиқ бўлган ва унинг фатво ҳамда ҳикматли сўзлари кишилар орасида тарқалган. Жумладан, Салоҳиддин Ноҳий унинг фиқҳий асарлари матни тузилишига кўра ўз тадқиқотида алломани мадрасаларда мударрислик қилганини тахмин қилади. Шунингдек, Абу Лайс тафсирида ҳадислар, ривоятлар, қироатлар, луғавий манбаларга алоҳида аҳамият берилиши ҳам унинг мударрислик қилганини тасдиқлаши мумкин. Абу Лайс Самарқандий илмий салоҳиятининг шаклланишида аввало олим оиласида таваллуд топгани таъсир кўрсатган бўлса, кейинчалик Балх, Самарқанд ва Бухоро каби муҳим илмий мавқега эга бўлган шаҳарлар олимларининг таълим-тарбиялари сезиларли бўлган. Абу Лайс Самарқандий Балхлик олимларнинг Самарқандга келиши, у ерга сафар қилиш муносабати билан илм ўрганган бўлса, айрим ҳолларда уларнинг асарларини мутолаа қилиш ва ўрганиш орқали уларни ўзининг устози деб ҳисоблаган.
Абу Лайс Самарқандий шаклланган илмий муҳит асосан ҳанафий мазҳаби олимлари таъсирида бўлган. Кўпчилик тарожум асарларида Абу Лайс Самарқандийнинг икки ёки уч устози зикр этилади холос. Бунга сабаб балки олимга кўпроқ таҳсил берган устозини зикр этиш билан кифояланиш бўлса керак. Унинг асарларида ўз давридаги кўплаб олимларнинг сўзлари, ривоятлари келтирилган. Олим уларни ўз асарларида зикр этган. Тадқиқот доирасида Абу Лайс Самарқандийнинг 24 устози аниқланди. Тафсирида 20 устози, “Танбиҳ-л-ғофилин”да 4 устози зикр этилган. Олимнинг барча устозлари ҳанафий мазҳаби уламолари бўлиб, уларнинг кўпчиликларининг силсиласи Нуъмон ибн Собит Абу Ҳанифа, Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Ҳасанга бориб тақалади. Бу устозларнинг баъзилари ҳақидаги маълумотлар тарожум асарларида зикр этилган. Муҳаммад ибн Фазл Бухоро ва Самарқандга келгани ва Самарқандда вафот этгани, Халил ибн Аҳмад Фарғона қозиси бўлгани ва шу ерда ёки Самарқандда вафот этгани, Абу Жаъфарнинг Бухоро ва Самарқандга келгани ва Бухорода вафот этгани ҳақидаги маълумотлар уларнинг Самарқанд илмий муҳити билан боғликлигини кўрсатади. Улар ўз замонларининг етук олимлари бўлиб, Абу Лайс Самарқандийга устозлик қилганлар Абу Лайс Самарқандий тафсирининг ЎзРФА Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида сақланаётган нусхасининг биринчи варағида шундай маълумот мавжуд: “Абул-Маҳомид Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Ануш Ҳасийрий “Ҳодий Ҳасийрий” асарининг охирги қисм иккинчи – “Фатво беришда эҳтиёт қилиш” номли фаслида шундай ёзади: 258/872 санада вафот этган Самарқанд ҳофизи фақиҳ Абу Лайс: “Самарқандда 40 йил фатво бердим, ушбу 40 йилда фақат илгари ўтган уламоларнинг сўзларига таяндим. Менинг китобимдан қиёмат куни ғийбатдан бирор нарса чиқмайди. Ўнг қўлимни чап қўлимдан ажратганимдан буён ёлғон гапирмадим, ҳеч кимга қушнинг бошини сувга солиб кўтарганда бошида қолган сувчалик ёмонлик истамадим”, деган.
“Абу Лайс фозил, тақводор, буюк имом бўлиб, юз минг ҳадисни ёд билган. Вакиъ, Муҳаммад ибн Ҳасан, Ибн Муборак, Абу Юсуф ва бошқа олимлар китобларини мутолаа қилар эди. Унинг кўплаб асарлари бор”.
Барча манбаларда Абу Лайс Наср ибн Сайёр ҳофиз, Наср ибн Муҳаммад эса фақиҳ деб аталган. Юқоридаги маълумотда Абул-Лайс Наср ибн Муҳаммад билан ҳофиз Абу Лайс Наср ибн Сайёр ибн Фатҳ ҳақидаги маълумотлар чалкаштириб юборилган. Шунингдек, кўрсатилган вафот йили ҳам ҳофиз Абул-Лайс вафот этган йилига яқинроқ келади. Шу каби ушбу икки алломани адаштириш ҳоллари манбаларда учрайди.
Жумладан, у иккисини бир олим деб кўрсатилган ўринлар ҳам мавжуд. Фақиҳ Абу Лайс Самарқандийнинг Муҳаммад Шайбонийнинг китоби билан танишганлиги, ўз ижодида Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбоний, Вакиъ, Ибн Муборакларнинг силсилалар орқали ривоятларини кўп келтирганлиги сабабли бу маълумотлар Абу Лайс Наср ибн Муҳаммадга тегишли деб ҳисоблаш мумкин. У ўзининг тафсирида Муҳаммад ибн Ҳасан “Ас-Сияр ал-Кабир” асаридан маълумот келтиради.
Туғилган жойи Самарқанддир. “Баҳр ал-улум” тафсирининг кириш қисмида у шаҳар ҳақида бундай дейилади: “Араблар уни Сирон ҳам дейдилар. Сафд водийсининг жанубида жойлашган бу жой иқлими яхши ва катта шаҳардир”. Бир шоир бу ер ҳақида шундай деган эди:
Инсонлар учун охиратда жаннат бордур,
Бу дунёнинг жаннати Самарқанддур.
Бу шаҳар толиби илмлар маскани бўлган. Бу ерга уламо-ю фуқаҳолар, тасаввуф аҳллари сафар қилар эдилар. Шунинг учун бу ер бошқа юртлар ичида муҳим илмий ўрин эгаллаб турар эди, чунки Абу Лайс Самарқандий қаторида у кишининг олимлардан бўлган шериклари ва дўстлари ҳам кўп эди.
ТИИ талабаси Мирзақосим Саидмирзаев
[1] Тарихи ат-турас ал-арабий. 1-жилд, 3-жуз, 107 ва ундан кейинги саҳифалар.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 