Тарихга назар солсак, ҳар бир халқнинг асрлар давомида шаклланган ма’навий-ахлоқий қадриятлари ва инсоннинг табиий ҳуқуқлари цивилизация жараёнлари натижаси Конституция шаклига келганини ко‘рамиз. Узоқ асрлар давомида башарият минг-минглаб қоидалар ва низомлардан жамият учун асосийларини ва о‘та муҳимларини танлаб олди. Айнан ана шу танлаб олинган қоидалар муайян мамлакатнинг Конституциясини яратилишига пойдевор бо‘либ хизмат қилади.
Ҳар бир давлатнинг о‘з Конституциясида баён этилган тушунчалар шу қадар аҳамиятлики, шу юртининг ҳеч бир аҳолиси уларсиз яшай олмайди, негаки инсоннинг ҳар куни дуч келадиган муаммоларни ҳал этишга қаратилган фаолияти мамлакат асосий қонунига киритилган бош г‘оялар, қоидалар ва моддаларга бог‘лиқдир.
Шу нуқтаи назардан О‘збекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев Конституциямиз қабул қилинган куннинг 25 йиллиги муносабати билан бо‘либ о‘тган тантанали маросимдаги нутқида “Асосий қонунимиз халқимиз узоқ йиллар орзу қилган миллий мустақиллигимиз ва ривожланиш ё‘лимиз, инсон ҳуқуқ ва эркинликлари кафолатларини белгилаб берди. То‘ла ишонч билан айтиш мумкинки, О‘збекистон Республикасининг Конституцияси халқимиз сиёсий-ҳуқуқий тафаккурининг юксак намунасидир. У ҳеч кимга қарам бо‘лмасдан, эркин ва озод, тинч ва осойишта, фаровон яшашнинг қонуний кафолати бо‘либ келмоқда”, дея Конституциянинг мамлакатимиз тараққиётидаги аҳамиятини алоҳида э’тироф этган.
Жамиятдаги барча ижтимоий муносабатларни тартибга солишнинг негизи ҳар бир давлатнинг бош қомуси бо‘лмиш Конституцияга бориб тақалади. Шу ма’нода, давлатларнинг Конституциясини о‘қиш, о‘рганиш баробарида уларнинг ички қонунчилик тузуми, ҳуқуқ муносабатлари, мамлакатдаги ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маданий, ҳуқуқий муносабатлар ҳақида тасаввурга эга бо‘лиш мумкин.
Хусусан, та’лим соҳасини олиб қарайдиган бо‘лсак, О‘збекистон Республикаси Конституциясининг 50-моддасида ҳар ким та’лим олиш ҳуқуқига эга эканлиги, давлат узлуксиз та’лим тизими, унинг ҳар хил турлари ва шакллари, давлат ва нодавлат та’лим ташкилотлари ривожланишини та’минлаши, мактабгача та’лим ва тарбияни ривожлантириш учун шарт-шароитлар яратиши, бепул умумий о‘рта та’лим ва бошланг‘ич профессионал та’лим олишни кафолатлаши, умумий о‘рта та’лим мажбурийлиги, мактабгача та’лим ва тарбия, умумий о‘рта та’лим давлат назоратида эканлиги, шунингдек, та’лим ташкилотларида алоҳида та’лим эҳтиёжларига эга бо‘лган болалар учун инклюзив та’лим ва тарбия та’минланиши кафолатланади. Бундан ташқари, О‘збекистон Республикаси Конституциясининг 51-моддасида эса фуқаролар давлат та’лим ташкилотларида танлов асосида давлат ҳисобидан олий ма’лумот олишга ҳақли экани мустаҳкамланган. Шу боис, давлатимиз раҳбари Шавкат Мирзиёев Президентлик фаолиятининг илк кунларидан бошлаб узлуксиз та’лим тизимининг ҳар бир босқичида сифат ко‘рсаткичини янада яхшилаш масаласига алоҳида э’тибор қаратиб келмоқда. Бу са’й-ҳаракатлар замирида Учинчи Ренессанс пойдеворини қуришдек буюк вазифалар стратегик мақсад қилиб қо‘йилган.
“О‘збекистон – 2030” тараққиёт стратегиясида ҳам биринчи устувор ё‘налиш айнан та’лим соҳасига қаратилгани мамлакатимизни ривожланишнинг янги босқичига олиб чиқиш, юқори салоҳиятли кадрлар авлодини шакллантириш, ҳар бир инсонга о‘з салоҳиятини ро‘ёбга чиқариши учун муносиб шароитларни яратиш, илм-фан ва инновацияларни тараққий эттиришга хизмат қилади.
Ушбу устувор ё‘налишда мактабгача та’лим тизимини янги босқичга олиб чиқиш ҳамда болаларнинг то‘лиқ қамровини та’минлаш, умумий о‘рта та’лим тизимида “Та’лим учун қулай муҳит” дастурини амалга ошириш, умумий о‘рта та’лим тизимини янги босқичга олиб чиқиш, педагог кадрлар мақомини ошириш, уларнинг билими ва малакасини халқаро стандартларга мувофиқлаштириш, умумий о‘рта та’лимни ривожлантириш учун хусусий секторни кенг жалб қилиш, профессионал та’лим тизимини ривожлантириш орқали о‘қувчиларни замонавий билим ва ко‘никмаларга о‘ргатиш, олий та’лим билан қамровни кенгайтириш, олий ма’лумотли мутахассислар тайёрлаш сифатини ошириш талаб этилади.
Шунингдек, олий та’лим муассасалари ташкилий-бошқарув фаолиятини такомиллаштириш, уларнинг моддий-техник та’минотини мустаҳкамлаш, фундаментал тадқиқотларни замон талабларидан келиб чиқиб янги ё‘налишлар билан бойитиш, иқтисодиётнинг энг тез о‘сиб бораётган ё‘налишларида амалий тадқиқотларни кучайтириш, “корхона – олийгоҳ – илмий ташкилот” кластер тизимини жорий этиш, ёш тадқиқотчиларнинг улушини ошириш, уларнинг илмий изланишларини қо‘ллаб-қувватлаш, барча ё‘налишларда инновацион фаолиятни кенг жорий этиш, илмий тадқиқотларни ва инновацион ташаббусларни қо‘ллаб-қувватлаш, ёшларнинг интеллектуал салоҳиятини ошириш, уларнинг илмий фаолиятини раг‘батлантириш назарда тутилади.
Шу билан бирга, фуқароларни давлат ҳисобидан касб-ҳунарга о‘қитиш, уларнинг замонавий техника ва технологиялардан фойдаланиш бо‘йича касбий ко‘никма ва малакаларини ривожлантириш, ёшларни замонавий касблар ва чет тилларига о‘қитиш тизимини яратиш, ёшлар о‘ртасида ИТ соҳасини янада оммалаштириш ҳамда соҳада хизматлар экспортини ошириш, жисмоний тарбия ва спорт билан шуг‘улланадиган ёшлар қамровини кенгайтириш, Республикада спорт билан профессионал ва доимий шуг‘улланувчи ёшлар улушини ошириш, миллий терма жамоаларга юқори малакали ва натижадор спортчиларни тайёрлаш тизимини такомиллаштириш, олимпия ва паралимпия ҳаракатини ривожлантириш, о‘збек ва жаҳон адабиёти дурдоналарини кенг оммалаштириш, жамиятда китобхонликни ҳамда аҳолига ахборот-кутубхона хизматини ко‘рсатишни ривожлантириш кабилар вазифа этиб белгилаб олинди. Бунда фуқароларнинг ҳар бири о‘зининг қобилияти ва қизиқишидан келиб чиқиб индивидуал ё‘налтирилган та’лим олиши ва бунда барча билан тенг имкониятларга эга бо‘лиши назарда тутилади.
Дилафруз Каримова,
О‘збекистон халқаро ислом академияси
“Ижтимоий фанлар ва ҳуқуқ” кафедраси доценти
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Фақиҳлар фиқҳга шундай таъриф беришади: «Фиқҳ мукаллафларнинг амалларини ҳалол ва ҳаромлик, фасод ва саҳиҳлик жиҳатидан ўрганадиган илмдир». Бу таърифни ҳам кенгроқ таҳлил қилиб кўрайлик. «Ўрганадиган илм» нима дегани? Ҳозиргина «Илм бир нарсанинг воқеликка мувофиқ келишидир», дедик.
Фиқҳнинг мавзусига бир мисол келтирайлик. Масалан, мен мукаллафман. Хотинимга «Сен талоқсан», дедим. Бунинг ҳукми нима бўлишини фиқҳ ўрганади. Демак, фиқҳ мен каби мукаллафларнинг мана шу каби ҳолатларини ўрганади. Масалан, мен шерикчилик ақдини тузишим мумкин, бирон нарсани сотишим, ижарага олишим мумкин. Фиқҳ ана шундай ҳолатларни, мен қилган ишнинг ҳалол ёки ҳаром, саҳиҳ ёки фасодлигини ўрганади. Демак, фиқҳнинг мавзуси мукаллафлар қиладиган амалларнинг ҳолатини ўрганишдир.
Фақиҳларнинг фиқҳга берган таърифларида «далил» деган сўз борми? Йўқ. Улар фақат мукаллафларнинг амаллари ҳақида гапиришди, ҳукмларнинг мукаллафларга нисбатан жорий бўлиш ҳолатларига эътибор қаратишди. Демак, умумий қилиб айтадиган бўлсак, фиқҳга икки хил таъриф берилди. Бири усулий уламоларнинг таърифи, яъни «Қуръон ва Суннатдан ҳукмларни қай тарзда чиқариб олиш ҳақидаги илм» деган таъриф. Иккинчиси фуқаҳолар берган таъриф бўлиб, унда ҳосил бўлган ҳукмларнинг мукаллафларга қандай жорий қилиниши асосий ўринга қўйилди. Бу ҳукмлар мутлақ мужтаҳидлар тарафидан чиқарилади. Ҳукмни фақат мутлақ мужтаҳид чиқара олади. Ана шу мужтаҳид муайян бир ҳукмни Қуръон ва Суннатдан қандай чиқарганини ўрганиш усул илмининг мавзусидир. Чиқарилган ҳукмни ўзимизга ва жамиятга татбиқ қилиш эса муфтий ва фақиҳларнинг ишидир.
Демак, фиқҳга икки хил қараш мумкин экан: ҳукмни чиқариб олиш ва уни татбиқ қилиш. Бизнинг хатоимиз шуки, ҳукмни ишлаб чиқиш билан уни татбиқ қилиш орасидаги фарқни тушунмаяпмиз. Тушунмаганимиз учун кераксиз гапларни гапиряпмиз. Биз юқорида айтиб ўтган икки йўналиш – таҳаллул, яъни динга енгил қараш ва ташаддуд, яъни динда ғулувга кетиш йўналишлари ё иккинчи таърифдан бехабар қолишди, ёки унга эътиборсиз қарашди. Улар фақат биринчи таърифни, яъни ҳукмни қай тарзда ишлаб чиқишни изоҳлашди.
Масалан, сиз биринчи йил илм олаётган бўлсангиз, улар сизга: «Сен айтган ҳукмни фақат далил келтирсанг, қабул қиламиз», дейишади. Ахир сиз ҳали далилларни билмайсиз-ку! Бирорта жумлани оят деб ўйлашингиз мумкин, лекин аслида у оят бўлмаслиги мумкин. Бир ҳадисни Бухорийда келган, деб айтишингиз мумкин, лекин у Бухорийдан ривоят қилинмаган, тўқима ҳадис бўлиб чиқиши мумкин, чунки сиз ҳали далилларни ўрганмагансиз. Улар мана шу даражадаги одамлардан далил сўрашди, очиқ-ойдин далили бўлмаган ҳукмни эса ботилга чиқаришди. Бунга бироз кенгроқ ёндашиш керак...
Юқорида айтганимдек, асосий мақсадим таърифларга доир қўшимча маълумотларни айтиб ўтиш эди. Келинг, шу масалани кўрайлик. Ана ўша йўналиш эгалари ҳар бир ҳукмга далил талаб қилишяпти. Аввало айтинг-чи, далил нима ўзи? Улар: «Далил – бу Қуръон ва Суннат», дейишади. Уларнинг «Далил Қуръон ва Суннатдир», дейиши илмий маънода хатодир, чунки далилни фақат Қуръон ва Суннатгагина чеклаб қўйсак, динни зое қилиб қўямиз, чунки булардан бошқа далиллар ҳам бор. Далил тўғри ёндашиш орқали талаб қилинган маълумотга етказадиган манбадир. Демак, Қуръон ва Суннат далилларнинг асосий қисмидир, лекин далилларнинг барчаси эмас, чунки ижмоъ ҳам далил, қиёс ҳам далилдир. Тўғри ёндашиш орқали талаб қилинган маълумотга етказадиган ҳар қандай манба далил бўлади. Лекин бу гапни улар тушунмайди. Улар далилни фақат Қуръон ва Суннат, деб тушунишади.
«Ҳанафий мазҳабига теран нигоҳ» китобидан