06 Январ, 2025, 6 Ражаб, 1446
06 Январ, 2025, 6 Ражаб, 1446
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Оила қуриш ниятидаги эркак тараф ўзи учун никоҳи ҳаром ва совчилик қилиб бўлмайдиган шахсларни ажратиб олганидан кейин энг аввал муносиб келин ахтаришга киришади. Куёв тарафдан қизга совчи қўйилади. Ўша пайтда куёв, унинг ишбошилари ва совчилари келинликка номзоднинг қандай тарафларига эътибор беришлари керак? Бу саволга жавоб ахтариб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадиси шарифларига мурожаат қиламиз. Зотан, У зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари бир қанча ҳадиси шарифларида муносиб келин қандай бўлишини баён қилиб берганлар. Мазкур ҳадиси шарифларда келинликка номзоднинг қуйидаги сифатларига алоҳида эътибор бериш тавсия қилинган:
1. Диндорлик.
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: تُنْكَحُ الْمَرْأَةُ لِأَرْبَعٍ: لِمَالِهَا، وَلِحَسَبِهَا، وَلِجَمَالِهَا، وَلِدِينِهَا فَاظْفَرْ بِذَاتِ الدِّينِ تَرِبَتْ يَدَاكَ. رَوَاهُ الْخَمْسَةُ.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Аёл тўрт (нарсаси) учун никоҳланади: моли учун, ҳасаби учун, жамоли учун ва дийни учун. Бас, диндорини танла, қўлинг тупроққа қорилгур», дедилар».
Бешовлари ривоят қилганлар.
Уйланишдан олдин келинликка номзоднинг қизиқтирадиган сифатларига қаралади. Ушбу ҳадиси шарифда ўша – никоҳига рағбат қилинадиган номзодда бўлиши лозим бўлган яхши сифатлардан тўртта энг машҳури ҳақида сўз кетмоқда.
Агар ушбу тўрт сифат – мол ҳам, жамол ҳам, ҳасабу насаб ҳам, дину диёнатга қўшилиб, бир қизнинг зийнати бўлиб турса, албатта, яхши. Аммо мазкур тўрт сифат бир-бири билан солиштирилганда, улар орасида диндорликка тенг келадигани йўқ. Балки қолганларига яна бошқа бир қанча яхши сифатлар қўшилса ҳам диндорлик сифатига ета олмайди.
Чунки молдорлик вақтинчалик сифатдир. Бир лаҳзада молу мулкдан ажраб қолганлар қанча. Агар келиннинг молига қизиқиб, унга уйланилса ва унинг моли бақосизлик қилиб, уни тарк этса, мазкура келинга қизиқиш қолмайди. Қолаверса, мол-мулкининг кўплиги келиннинг ҳовлиқишига, куёвни ва унинг яқинларини менсимаслигига сабаб бўлиши ҳам мумкин. Диндорлик бўлмаган ҳолатда бойлик кўпинча ноқулай ишларга сабаб бўлиши турган гап.
Ҳасабу насаби яхши келин, албатта, яхши келин бўлади. Лекин фақат ҳасабу насабига ишониш ҳам яхшиликка олиб келмайди. Ота‑она, бобо-момолари яхши одамлар бўлса, жуда ҳам яхши, лекин улар ўз уйларида қоладилар, куёвникига келиннинг ўзи келади. Агар келин диндор бўлмаса, ҳасабу насаби билан фахрланиб, куёвни ва унинг яқинларини хижолат қилиши мумкин.
Жамол ҳам ўз ҳолича яхши нарса. Лекин бу ҳам ўткинчидир. Маълум муддатдан кейин ҳар қандай инсоннинг жамоли ўзгариши турган гап. Бунинг устига фақат жамолга суяниб иш қилиш ҳам яхшиликка олиб бормайди. Агар келин ўзининг жамоли учун қизиқилаётганини билса, бу омилни куёвни ўзига мубтало қилиб, унинг устидан ҳукмронлик қилишга ишлатиши ҳеч гап эмас.
Шунинг учун ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам диндор келинни ихтиёр қилишга буюрмоқдалар. Диндорлик ҳақиқий ва бардавом гўзал сифатдир. Бунинг устига диндорлик сифати вақт ўтиши билан зиёда бўладиган нодир сифатлардан биридир. Келин диндор бўлса, куёвни ва унинг яқинларини ҳурмат қилади, оиланинг ҳақиқий устуни ва порлаб турган чироғи бўлади. Ундан дунёга келган, унинг тарбиясини олган фарзандлар ҳам ажойиб инсонлар бўлиб етишадилар, иншааллоҳ.
Диндор келин шариат кўрсатмаси бўйича оиладаги ўз бурч ва масъулиятларини тўлиқ адо этиб яшайди.
Диндорлик ҳақиқий бойликдир!
Диндорлик ҳақиқий ҳасаб ва насабдир!
Диндорлик ҳақиқий гўзалликдир!
Шунинг учун ҳам қизларимизни диндор қилиб тарбиялашга уринишимиз керак. Шунинг учун келин танлаганимизда диндор келин танлашимиз лозим.
2. Солиҳалик.
عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَمْرٍو رَضِيَ اللهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ: إِنَّ الدُّنْيَا كُلَّهَا مَتَاعٌ، وَخَيْرُ مَتَاعِ الدُّنْيَا الْمَرْأَةُ الصَّالِحَةُ. رَوَاهُ النَّسَائِيُّ وَمُسْلِمٌ.
Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар:
«Дунёнинг ҳаммаси матоъдир ва дунёнинг энг яхши матоъи солиҳа аёлдир».
Насаий ва Муслим ривоят қилганлар.
«Матоъ» сўзи «баҳра олинадиган нарса» деган маънони билдиради.
Ушбу ҳадиси шарифда бу дунёдаги нарсаларнинг ҳаммаси ҳам «матоъ» экани, уларнинг ичида энг яхшиси солиҳа аёл экани ҳақида сўз кетмоқда. Бу билан аҳли солиҳ бўлиш жуда ҳам яхши экани, аёлларнинг ичида ҳам энг афзали солиҳаси бўлиши таъкидланмоқда.
«Солиҳ инсон» дегани шариат томонидан буюрилган амрларни бажариб, қайтариқлардан қайтадиган ва ўз ихтиёри ила қўшимча нафл амаллар қиладиган инсон деганидир.
Солиҳлик фасод ва ёмонликнинг тескарисидир.
Солиҳлик банданинг ҳилқатида ҳам, қиладиган амалида ҳам бўлади. «Сулҳ» сўзи ҳам «салоҳ»дан олинган бўлиб, кишилар орасидаги бузилган муомалаларни тузатиш маъносида ишлатилади.
Солиҳлик дунё ва охират ишларида яхши бўлишни англатади.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг дунёнинг энг яхши матоъи солиҳа аёлдир, деганлари айнан мана шу маъноларни ўз ичига олади.
Демак, келин танлаш вақтида келиннинг солиҳа бўлишига эътибор бериш керак. Бу эса, яратилишда ҳам, хулқу одоб ва бошқа сифатларда ҳам етук бўлишдир.
Келиннинг шариат кўрсатмаларини бажарибгина қолмай, нафл ибодат ва яхши амаллар ҳам қилиши ўзида солиҳаликни мужассам қилишига қараб бўлар экан.
3. Болага меҳрибон ва эрга риояли бўлиш.
عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَمْرٍو رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: خَيْرُ نِسَاءٍ رَكِبْنَ الْإِبِلَ صَالِحُ نِسَاءِ قُرَيْشٍ أَحْنَاهُ عَلَى وَلَدٍ فِي صِغَرِهِ، وَأَرْعَاهُ عَلَى زَوْجٍ فِي ذَاتِ يَدِهِ. رَوَاهُ الشَّيْخَانِ.
Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Туя минган аёлларнинг энг яхшиси Қурайшнинг солиҳа аёлларидир. Болага кичиклигида энг шафқатлидир. Эрга унинг қўлидаги нарсаси хусусида энг риоялидир», – дедилар».
Икки Шайх ривоят қилганлар.
«Туя минган аёллар» деганда Арабистон ерларида яшайдиган араб аёллари кўзда тутилган. Ўша аёллар ичида Қурайш қабиласига мансуб аёллар энг яхши аёллар ҳисобланар экан. Уларнинг яхши ном олишларига сабаб эса, кичик болаларга ўта меҳрибонликлари ва эрларини ўта риоя қилишлари экан. Айниқса, улар эрларининг молу мулкларини яхшилаб муҳофаза қилишар экан.
Дарҳақиқат, бу сифатлар ҳар бир аёл учун ўта зарур сифатлардир. Ўз боласига меҳрибон бўлмаган, уни керагича авайлаб-асраб катта қилмайдиган аёлни ким ҳам яхши аёл дея олади. Ундай бемеҳр аёлнинг оиласида болалар меҳрсиз, одобсиз, ахлоқсиз бўлиб ўсадилар. Бу эса, оила учун, оила бошлиғи учун катта мусибатдир.
Шунингдек, эрининг риоясини қилмаган аёлдан қандай яхшилик кутиш мумкин? Хусусан, эрининг мол-мулкини муҳофаза қилмаган, авайлаб-асрамаган аёлдан бошқа яхшиликларни кутиш мумкинми?
Ушбу ҳадиси шарифдан ибрат олиб, келин танлаётган вақтда унинг уруғидаги аёлларнинг қариндош болаларга қандай қарашлари, эрларини қандай риоя қилишларига разм солиш, сўраб-суриштириш керак бўлади. Агар келин диндорлик, солиҳалик устига бу сифатларни ҳам ўзида мужассам қилган бўлса, у энг маъқул, муносиб келиндир.
4. Қиз бўлиши.
عَنْ جَابِرٍ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ قَالَ: تَزَوَّجْتُ، فَقَالَ لِي رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم: مَا تَزَوَّجْتَ؟ فَقُلْتُ: ثَيِّبًا، فَقَالَ: مَا لَكَ وَلِلْعَذَارَى وَلِعَابِهَا. رَوَاهُ الْخَمْسَةُ.
Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Уйландим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менга:
«Қандайига уйландинг?» дедилар.
«Жувонга», дедим.
«Бокира қиз олиб, у билан кўнгил ёзсанг бўлмасмиди?» дедилар».
Бешовлари ривоят қилганлар.
Ушбу ҳадисдан бокира қизга уйланиш афзал экани келиб чиқади.
(давоми бор)
«Бахтиёр оила» китобидан
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръони каримни Аллоҳ таолонинг ҳузурида қандай бўлса шундай ҳолида Жаброил алайҳиссаломдан қабул қилиб олганлар. Қуръони карим етти ҳарфда нозил бўлган.
Турли йўллар билан ривоят қилинган саҳиҳ ҳадисларда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръони карим етти ҳарфда нозил бўлганини очиқ-ойдин баён қилганларини кўрамиз.
عن ابن عباس رضي الله عنهما عن النبي صلى الله عليه وسلم قال اقراني جبريل على حرف فراجعته فلم ازل استزيده و يزيدني حتى انتهى الى سبعة احرف
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: “Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Жаброил менга бир ҳарфда қироат қилдирди. Унга мурожаат қилиб, зиёда қилишини сўрайвердим, ниҳоят етти ҳарфга етди ”, дедилар”.
Араб тилида “ҳарф” сўзининг маъноси бир нарсанинг олд юз тарафи, бир нарсанинг бурилиши, яъни бузилиши ва бир нарсанинг миқдори, ўлчови сингари маъноларини билдиради.
Ибн Жазарий раҳимаҳуллоҳнинг сўзига кўра, “ҳарф” сўзи “қироат” маъносида ҳам келган: “Шомликлар Ибн Омирнинг ҳарфида (яъни қироатида) қироат қиладилар”. Гоҳида “ҳарф” сўзи “маъно” ва “жиҳат” деган маъноларда ҳам ишлатилади.
Биз сўз юритаётган мавзуда эса бу сўз ўзининг биринчи, яъни “олд- юз тараф” деган маъносида ишлатилади. “Қуръони Каримнинг етти ҳарфда нозил бўлиши” деганда, етти важҳ, яъни кўриниш деган маъно тушунилади.
Уламолар жумҳури Усмоний мусҳафнинг расми етти ҳарфни кўтарадиган шаклда ёзилган деган фикрга мойил бўладилар. Қози Абу Бакр ибн Тоййиб Боқиллоний ушбу фикрни ихтиёр қилиб шундай дейди:
“Саҳиҳ гап шуки, дарҳақиқат ушбу “етти ҳарф” дан тарқалган ва зоҳир бўлган, имомлар у зотдан забт қилишган. Усмон ва саҳобалар “етти ҳарф” ни мусҳафда собит қилганлар ва унинг саҳиҳлиги хабарини берганлар. Мутавотир даражада собит бўлмаганларини эса тушириб қолдирганлар ”.
Қуръони Каримнинг етти ҳарфда нозил бўлгани ҳақидаги мавзу энг нозик мавзулардан биридир. Бу мавзунинг нозиклиги бир неча омилга боғлиқ.
Аввало Қуръони каримнинг етти ҳарфда нозил бўлгани саҳиҳ ва мутавотир ҳадиси шарифлар билан собит бўлган. Қолаверса, Қуръони каримнинг етти ҳарфда нозил бўлиши нима эканлигини ўша ҳадиси шарифлардан тушуниб олишимиз мумкин. Бунинг устига, “етти ҳарф”дан айнан нима кўзда тутилганини ҳам мазкур ҳадиси шарифлардан билиб олиш мушкул. Табийки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва у зотнинг даврларида яшаган саҳобаи киромлар бу нарсалар ҳақида яхши билганлар. Улар ўша ўзлари яхши билишларига суяниб, ўзаро муомала қилганлар.
Шу ўринда “ўзлари тушунган бўлсалар яхши, аммо келажак авлодлар учун бу масалани баён қилиб қўйсалар бўлмасмиди?”, деган савол туғулади. Ўзлари учун оддий бўлган масалани келажакда бошқалар тушунмай қолишини ким ўйлабди дейсиз. Бундан ҳам муҳими, улар бунга ўхшаш оддий нарсаларга вақт ҳам топмаганлар. У азизлар бутун дунёни ислом ҳидоятига бошлашдек улкан иштиёқ билан яшаганлар. Улар ўзлари эришган улкан бахтга ўзгалар ҳам тезроқ эришиши ҳақида бош қотирар эдилар. Бунақанги баҳсларга вақтлари ҳам хоҳишлари ҳам йўқ эди. Хофиз абу Хотим ибн Ҳиббон Бустий: “Одамлар бу масалада ўттиз беш хил фикр айтишган”, дейди.
Имом Жалолиддин Суютий раҳматуллоҳи алайҳ “Ал-Итқон фи улумил Қуръан” номли китобларида бу масалада қирқ хил фикр борлигини билдирганлар. Лекин бу фикрларнинг аксарини саҳиҳ нақл ҳамда соғлом мантиқ қўллаб-қувватламайди. Бу хусусидаги хато “етти ҳарф” нинг маъносини узил-кесил тайин қилишни хоҳлаш оқибатида келиб чиққан. Бироқ ибн Аъробий айтганидек етти ҳарфнинг маъноси хусусида матн ҳам, асар ҳам келмаган. Кишиларнинг ихтилофи уни тайин қилишдадир.
Шу ерда Қуръони каримнинг етти ҳарфда нозил бўлиши нима эканини тушуниш учун ҳаракат қилиб айтилган фикрлардан баъзиларини келтириб ўтсак, фойдадан ҳоли бўлмаса керак. Чунки, бизда ҳам баъзи бир кишилар худди шу гапларни гапиришга ва ёзишга ўтмоқдалар.
“Етти ҳарф” дан мурод нима эканини баён қилмоқчи бўлганлар ўзларича тирли фикрларни айтганлар. Ана шу фикрлардан баъзиларини кўриб чиқамиз.
Қуръони Каримнинг етти ҳарфда нозил бўлиши араб тилининг етти лаҳжасида нозил бўлишидир.
Бу фикрни олға сурганлар ўша араб лаҳжаларини санаб ҳам ўтадилар. Баъзилар уларни қуйидаги лаҳжалардан иборат, дейишади:
1.Қурайш;
2.Ҳузайл;
3.Тамим;
4.Азд;
5.Рабиъа;
6.Ҳавозин;
7.Саъд ибн Бакр.
Бошқалари эса аввалгиларга хилоф равишда қуйидаги лаҳжаларни санаб ўтадилар:
1.Ҳузайл;
2.Кинона;
3.Қайс;
4.Зобба;
5.Таййимур-Рибоб;
6.Асад ибн Ҳузайма;
7.Музор.
Аммо Қуръони каримда ушбу зикр қилиб ўтилган қабилалардан бошқаларнинг ҳам лаҳжалари бордир. Уларнинг барчаси Қурайш луғатида ўз аксини топган. Абу Бакр Воситий ўзининг “Ал- Иршад фил-қироатил-арш” китобида бу лаҳжаларни қирқтагача етказган.
Кўплаб уламолар “етти ҳарф” дан мурод арабларнинг етти лаҳжасидир, деган гап мутлақо тўғри келмаслигини таъкидлаганлар. Аввало, қайси лаҳжалар кўзда тутилгани маълум эмас. Қолаверса, Қуръони каримнинг етти ҳарфда нозил бўлганлиги ҳақидаги ҳадиси шарифларнинг бирида Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу Ҳишом ибн Ҳакам розияллоҳу анҳу билан ихтилоф қилиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига борадилар ва у зот Қуръони Каримнинг етти ҳарфда нозил бўлганини айтадилар. Ҳолбуки, ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу ҳам Ҳишом ибн Ҳакам розияллоҳу анҳу ҳам араб тилининг қурайш лаҳжасида сўзлашадиган одам эдилар. Агар гап лаҳжада бўлганида, улар ихтилоф қилмас эдилар.
1.Қуръони каримнинг етти ҳарфда нозил бўлиши етти қироатда нозил бўлишидир. Шунинг учун ҳам Ислом оламида етти ҳил қироат тарқалган.
Халил ибн Аҳмаддан ҳикоя қилинганидек, “Етти ҳарфдан мурод қироатлардир”, деган фикр, хусусан бу гапни айтувчи машҳур етти қироатни назарда тутаётган бўлса, шубҳасиз, бу энг заиф фикрдир .
Бу ҳақиқатга тўғри келмайдиган гап. Сабаби етти қироат деган сўз кейинги даврларда пайдо бўлган. Нубувватдан кейинги даврларда қироатлар кўп бўлган. Кейинчалик уломолар қироатлар ичидан энг машҳурларини танлаб, етти қироатни ихтиёр қилганлар.
2.Қуръони каримнинг етти ҳарфда нозил бўлиши муайян ададни тақозо қилмайди. Арабларда “етти” сўзи гоҳида чекланмаган ададга нисбатан ишлатилади.
Қуръони каримнинг етти ҳарфда нозил бўлиши ҳақидаги ҳадиси шарифларда айнан олти билан саккиз орасидаги етти адади хусусидадир. Баъзилар “еттидан мурод ҳақиқий адад эмас, балки осонлаштириш, енгиллаштириш ҳамда кенгликдир. Етти сўзи бирликларда “етти”, ўнликларда “етмиш”, юзликларда “етти юз” шаклида мутлақ кўпликни ифода қилиш учун ишлатилади” дейдилар. Суютий матнларга суяниб, бу сўзни кучли тарзда рад қилган.
Демак, “етти” лафзидан кўплик эмас, балки аксар уламолар тушунганларидек, аниқ сон мақсад қилинган.
Ибн Ҳиббон айтганидек, "Етти – кўпчиликнинг наздида аниқ ададдаги сондир".
Қуръони карим хусусидаги “етти ҳарф”дан мурод “етти илмдир”.
Баъзилар “Қуръони карим етти ҳарфда нозил қилинган, дегани унда етти катта илм баён қилинганидир”, дейишади. Улар ўзларича мазкур етти илм қуйидагилардан иборат эканини айтганлар:
1.Илмул-иншаъ вал-ийжад (мавжудотнинг пайдо қилиниши, яратилишига доир илм);
2.Илмут-тавҳид ват-танзиҳ (Аллоҳ таолонинг тавҳиди танзиҳига доир илм);
3.Илму сифатиз-зат (Аллоҳ таолонинг Зотига доир илм);
4.Илму сифатил-феъл (Аллоҳ таолонинг ишларига доир илм);
5.Илму сифатил-афву вал-азаб (Аллоҳ таолонинг кечируви ва азобига доир илм);
6. Илмул-ҳашр вал-ҳисаб (қиёматда қайта тирилиш ва ҳисоб-китобга доир илм);
7.Илмун-нубувва (пайғамбарлик ҳақидаги илм).
Бу албатта, ҳадиси шарифни ўзларича чуқур, ботиний тарзда тафсир қилишларидир. Аллоҳ таоло бу маънода ҳеч қандай далил нозил қилмаган.
3. Бошқа бир тоифанинг фикрига кўра “етти ҳарф”- дан мурод қуйидаги етти нарсадир:
1.Мутлақ ва муқайяд;
2.Ом ва хос;
3.Насс ва муаввал;
4.Носих ва мансух;
5.Мужмал ва муфассар;
6.Истисно;
7.Унинг қисмлари.
Албатта, бу гап ҳам ҳеч қандай далил ва ҳужжатга асосланмай, хаёлдан айтилган гапдан бошқа нарса эмас. Мазкур истилоҳлар усули фиқҳ атамалари бўлиб, тафсилоти усули фиқҳ китобларида келади.
4. “Етти ҳарф”- дан мурод бир ҳадисда зикри келган етти нарсадир:
Бундай фикр эгалари “етти ҳарфни” тушунтириб,очиб беришда заиф ҳадисга суянадилар. Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қиладилар ва Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга кўтарадилар.
У зот Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам “Аввалги китоб бир эшикдан бир важҳда нозил қилинган эди. Қуръон эса етти эшикдан етти ҳарфда нозил қилинди: зожир,омир, ҳалол, ҳаром, муҳкам, муташобиҳ, амсол. Ҳалолни ҳалол денг, ҳаромни ҳаром денг, масаллардан ибрат олинг, муташобиҳларига иймон келтиринг,ва “Унга иймон келтирдик, барчаси Роббимиз ҳузуридандир”, денг!”.
Юқоридаги ҳадисдан шундай ҳулоса келиб чиқади Қуръони каримнинг “етти ҳарфда” нозил бўлиши унинг ичида қуйидаги етти нарсанинг борлигидир:
1.Зожир- зажр қилувчи, яъни қайтариқлар борлиги.
2.Омир- амр қилувчи оятлар борлиги.
3.Ҳалол- ҳалолни баён қилувчи оятлар борлиги.
4.Ҳаром- ҳаромни баён қилувчи оятлар борлиги.
5.Муҳкам- маъноси бошқасига ўҳшамаган очиқ-ойдин оятлар борлиги.
6.Муташобиҳ- маъноси бошқасига ўхшаш, тушуниш учун уриниш керак бўладиган оятлар борлиги.
7.Амсол- масаллар, ибратли қиссалар борлиги.
Ибн Абдулбарр: “Аҳли илмлар наздида ушбу ҳадис собит эмасдир, бу ҳадиснинг заифлигига ижмоъ қилинган”, деган.
5. “Етти ҳарф”- дан мурод маънолари бир ҳил, лафзлари ҳар хил бўлган етти кўринишдир.
Масалан:
أقبِل, هَلُمَّ, تعال “олдинла”, “бу ёққа”, “кел”;
“عجِّل, أسرع “шошил”, “тезла”;
“أنظر, أِّخِّر, أمهل” “шошма”, “кечик”, “вақт бер ”.
Бу ерда бир сўзнинг маъносини англатиш учун бошқа сўзлар ишлатилмоқда. Шу ва бошқа маълумотларни синчиклаб ўрганган мутахасис уламоларимиз, Қуръони каримнинг етти ҳарфда нозил бўлиши Қуръони каримнинг баъзи сўз ва ҳарфларини талаффуз қилишда ижозат берилган етти тур, хилма-хилликдир, дедилар.
Рустам Нишонов
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 