22 Апрел, 2025, 24 Шаввол, 1446
22 Апрел, 2025, 24 Шаввол, 1446
Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Умар Ахсикатий Ҳанафийнинг тахаллуси Ҳисомиддин, куняси эса Абу Абдуллоҳдир. У зот Ҳанафий фақиҳи бўлиб, фаръий ва усул илмларининг имомларидан бўлганлар. Туғилган йиллари маълум эмас.
Ахсикат деб Фарғона водийсига қарашли шаҳарлардан бирига нисбатан ишлатилган. Исмлари борасида ҳам ихтилоф бор. Баъзилар Ахсийкасий деб уч нуқтали “са” ҳарфи билан номлашади. Хусусан “Мифтаҳус саъадат” ва “Ал-фавоид” соҳиблари шу ном билан асарларида зикр қилишган. Аллома Абий Муҳаммад Абдул Ҳақ Ҳаққоний роҳимаҳуллоҳ ҳам шарҳлаган китобларида шу номда зикр қилган. Яқут Ҳамавий Ахсикат деб айтиш тўғрироқ дейди. Чунки ажамий ҳарфларда араб тилидаги уч нуқтали са ҳарфи мавжуда эмас. Бу шаҳар Мовароуннаҳрда бўлиб, Шош дарёси қирғоғидаги текисликда жойлашган. Кейинги йилларда олиб борилган археологик тадқиқотлар Ахсикат шаҳри ҳозирги Наманган вилояти Тўрақўрғон туманида, Сирдарёнинг ўнг қирғоғи бўйлаб жойлашган Ахсикент ёдгорлиги ўрнида бўлган.
Тадқиқотлар асосида бу ерда турли даврларга оид иккита шаҳар бўлганлиги, улардан бири қадимги Ахсикат ва иккинчиси Бобур туғилган Ахси эканлиги исботланган. Ҳозирда қадимги шаҳар харобаларида қазишма ишлари олиб борилмоқда. Бу қазилмалар натижасида юзлаб топилмалар, хусусан пўлат қилич ва Оятул Курсий ёзилган мис пиёла, Дамашқ қиличи топилган.
Ахсикат шаҳрида илм-фанда катта мавқега эга бўлган уламолар билан бир қаторда моҳир ҳунармандлар ҳам бўлган. Улар қаттиқ ва юмшоқ пўлатлар ишлаб чиқариш сирларини билишган. Улар тайёрлаган қиличлар Шарқда Хитой ва Жануби-ғарбда халифалик маркази бўлган Дамашқ бозорларида сотилган.
Аллома Ҳусомиддин Ахсикатий тасниф қилган асарлар қуйидагилар: “Ал-мунтаҳаб”, “Ал-Ҳусамий”, “Мифтоҳул усул”, “Ғоятут таҳқиқ”, Дақоиқул усул ва таб’йин”. “Ал-мунтаҳаб” китоби анча машҳурдир. Унга кўплаб шарҳлар ёзилган. “Кашфуз зунун” асари муаллифи китоб ҳақида шундай дейди: “Бу китоб ортиқчаликдан холи, фасллар тўлиқ баён қилинган, зиддият ва қарашлар чуқур ўрганилган. Унга ўн олтита шарҳ ёзилган”. Абдулазиз ибн Аҳмад Бухорий: “Бу мухтасар китоб бошқа барча китоблардан тартиби мустаҳкамлиги ва услуби тартиблиги билан устун туради”, деган.
Ҳусайн ибн Алий ибн Хажжож Сиғноқий Ҳусомиддин Ахсикатий ҳақида: “Ўз замонасининг буюк имоми, зоҳид, илмда денгиз, қунт-матонатли, масалаларнинг нозик жиҳатларини билувчи, башар муфтийси, шаръиатни намоён қилувчи ва суннатни ҳимоя қилувчи зот эди”, деган. Имом Лакнавий: “Шайх, фозил, усул ва фуруъда имом эди”, деб у зотни таърифлаган.
Мовароуннахрда илм-фан юксак тараққиётга кўтарилган бир даврда яшаган Хусомиддин ал-Аҳсикатий ҳанафий фиқҳи машҳур уламоси бўлиб, ўзининг бир қанча асарлари билан усул уламолари орасида машҳурдир.
Аллома мужтаҳидларнинг учинчи табақаси, яъни мазҳабдаги таржиҳ соҳиблари тоифасига кирадиган уламолардан ҳисобланади. Унинг ушбу табақадан деб танлаб олиниши эса олимнинг улкан ақлий қувват, юксак иқтидор, илмий салоҳият ва маърифатпарвар фикрга эга эканлигини кўрсатади.
Алломанинг "ал-Мунтахаб фи усул ал-Ҳанафия" асари ҳам муҳим ўринга эга. У “Мунтахаб ал-Ҳусомий” деб ҳам юритилади. Аҳсикатий илмларни эгаллаган маърифатли инсон, усул олими, фақиҳ ва мутакаллим бўлган.
Бугунги кунда аллома қаламига мансуб асарлардан иккитаси, жумладан, “Таҳқиқ ал-Ҳусомий” ва “Мухтасар ал-Ҳусомий” Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Шарқшунослик институти қўлёзмалари хазинасида асарнинг қўлёзма нусхалари №2674, №4944/10, №9839611, №9885712, 10718Л тартиб рақамлари остида сақланади.
Бундан ташқари, асарнинг қўлёзмалари “Мухтасар ал-Ҳусомий” турли Ғарб ва Шарқ мамлакатларидаги фондларда ҳам мавжуд. Алломанинг бизгача етиб келган асарлари ичида Ислом ҳуқуқшунослигининг манбалари ҳақидаги фан бўлмиш усул ал-фиқҳга оид “Мунтахаб ал-Ҳусомий” айрим ҳолатларда “Мухтасар ал-Ҳусомий” деб ҳам айтилган. Шу номли асари жуда машҳур ҳисобланади.
Имом Абу Абдуллоҳ Ахсикатий ҳижрий 644 йилнинг Зулқаъда ойи 22 санасида, душанба куни, милодий 1247 йилнинг 1 апрель куни вафот этган. Қабри Бухорода бўлиб, Етти Қози қабристонидаги Қозихон Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Муҳаммад Абдий яқинига дафн қилинган.
Фойдаланган манбалар ва aдабиётлар:
١. كتاب الوافي في أصول الفقه. الجزء الأول. م ١٩٩٧.ص ١٩-٢٠
2. Нишонова Д. Хусомиддин ал-Ахсикатий илмий мероси. Узбекистон халкаро ислом академияси. Ислом тафаккури. 2020 йил. Махсус сон.
3. https://yuz.uz/uz/news/axsikent-qilichbozligi-tarixi-uzoq-tarixga-borib-taqaladi.
Ҳасанбой Воҳидов,
Тошкент ислом институти талабаси.
Инсоният тарихида ўз ўрнига эга бўлган буюк алломаларимиздан бири Имом Абу Мансур Мотуридийдир. Ул сиймо фақат бир замоннинг эмас, балки барча замонларнинг долзарб ва муҳим масалаларига асосли ҳамда қатъий жавобларни бера олган мутафаккир олим.
У зотнинг дунё илм-фанига, айниқса, ақида илмига қўшган ҳиссаси, ақл ва нақлни уйғунлаштиришдаги ўрни ҳақида замондошлари ҳамда муҳаққиқ олимлар томонидан юксак баҳолар берилган.
Кўпчилик «Абу Мансур» нисбасини эшитганда, у зотнинг ўғли «Мансур» бўлганми, деган саволга тўхталади. Лекин манбаларда Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳнинг «Мансур» исмли ўғли бўлгани айтилмаган. Аммо тадқиқотчилар манбаларга таяниб, у зотнинг қизи бўлганини таъкидлаган. Лекин Имом Мотуридий ўз тафсирида ўғил фарзандли бўлишни орзу қилганини ва уни «Мансур» деб номлашини айтиб ўтган. Бу ҳақда «Таъвилот ал-Қуръон»да шундай дейилади: «Абу Мансур» деб, унга «Мансур» исмли ўғил туғилиши умидида ишлатилади».
Бу орзу амалга ошган ёки йўқлиги ҳақида тарихий маълумот учрамайди. Қайд этилган жумла Имом Мотуридийнинг шахсий ҳаётидаги содда бир орзуни кўрсатса-да, унинг туйғулари қанчалик самимий эканини билдиради.
Имом Мотуридийнинг илмдаги даражаси ҳақида у зотнинг шогирдлари ва издошларидан етишиб чиққан етук олимлар юксак баҳолар берган. «Сайфул-ҳақ» (Ҳақиқат қиличи) деган шарафли унвонга сазовор бўлган олим Абу Муин Насафийнинг таъкидлашича: «Агар аҳли сунна олимлари орасида фақат Имом Абу Мансур Мотуридийнинг ўзи бўлганида ҳам, етарли бўлар эди». Бу таъриф Имом Мотуридийнинг аҳли сунна ва жамоа асосини барпо этишдаги ўрнини ёрқин намоён қилади.
Ундан ташқари, Абу Муин Насафий Имом Мотуридийга: «Илм уммонига шўнғиб, ундаги ноёб дурларни қўлга киритишга муваффақ бўлган, диннинг ҳужжат-далилларини баён этиб, уларни ўз фасоҳати, чуқур илми ва юксак ақл-заковати билан сайқаллаштирган олим», деган таърифни берган.
Устози Абу Наср Иёзийнинг у зотга нисбатан ҳурмати ва эътирофи ҳам жуда таъсирли. У дарс мажлисларида Мотуридий ҳозир бўлмагунча гапирмас эди. Ҳар гал уни узоқдан кўриб, ҳайрат билан назар ташлар ва Қуръони каримдан қуйидаги оятни тилга оларди: «Парвардигоринг хоҳлаганини яратади ва ихтиёр этади» (Қасос сураси 68-оят).
Абдулҳай Лакнавий «ал-Фавоидул-баҳия» асарида Имом Абу Мансур Мотуридийни мутакаллимлар имоми ва мусулмонларнинг тўғри ақидасини асослаб берган буюк аллома сифатида тавсифлайди. Унинг таъкидлашича, Имом Мотуридий беназир асарлар яратиб, ботил ақида вакилларининг бузғунчи ғояларига раддиялар берган.
Айрим манбаларда Имом Мотуридий тариқат шайхлари томонидан ҳам умматни тўғри йўлга йўлловчи шахс сифатида эътироф этилгани айтилади. Имом Абу Бакр Аҳмад ибн Исҳоқ ибн Солиҳ Жузжоний Имом Мотуридийнинг тасаввуфдаги устозларидан бири бўлган.
Замонавий мотуридийшунос олимлардан Аҳмад Саъд Даманҳурий ўзининг Имом Мотуридийга бағишлаб ёзган асарида шундай дейди: «Имом Мотуридий фиқҳ, илм, тақво, дину диёнат, фазилат ва яхшиликда пешқадам бўлиб, у билан ҳамфикр ёки унга қарши бўлганларнинг барчаси унинг беназир олим эканини эътироф этган. У суннатнинг кескир қиличи, бидъат ва гумроҳликка қарши курашган аллома бўлган. Ул зот кўплаб китоблар ёзиб, ислом динини ҳимоя қилган, унга қарши чиққанларни мағлуб этган».
Мотуридийшунос олим Сўнмас Қутлуғ эса шундай дейди: «Имом Мотуридий Аллоҳ таоло томонидан инсониятга берилган энг улуғ инъом, бебаҳо туҳфадир».
Айримлар «Китоб ат-тавҳид»нинг кириш қисмидаги ақлий далилларга қараб, у зот фақат ақлга таянган деб хулоса қилади. Лекин Яратувчининг мавжудлигини инкор қилаётган инсонга ўша мавжудликни ақл орқали исботлаш табиий ва зарурий услубдир. Имом Мотуридий нақлни четлатмаган, балки уни ўз ўрнида ишлатган. Аксинча, Имом Мотуридий илмда нақл ва ақлни мукаммал тарзда уйғунлаштира олган олим эди. У зот ўзининг соғлом эътиқодга бағишлаб ёзган «Китоб ат-Тавҳид» асарида Қуръони каримнинг 77 та сурасининг, 350 та оятидан фойдаланган. Бу эса Мотуридийнинг ақида масаласида нақлга нақадар эътибор қилганини кўрсатади. Турк олими Бакр Тўпол ушбу кўрсаткичларни таҳлил қилиб, ҳатто Имом Мотуридийнинг ишора қилиб кетган оятларини ҳам келтирган ва бу сон янада юқори чиққанини таъкидлаган.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев томонидан буюк олимга юксак ҳурмат ифодаси ўлароқ «Имом Мотуридий таваллудининг 1155 йиллигини кенг нишонлаш тўғрисида»ги қарор қабул қилингани, албатта, бутун дунё мотуридийшуносларини чексиз қувонтирди. Бу эса ҳар бир инсоннинг қалбида фахр ва шодлик туйғусини уйғотмай қолмайди.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, Имом Абу Мансур Мотуридий – ислом ақидасини ҳимоя қилган, аҳли сунна вал-жамоа таълимотининг илмий асосларини тизимлаштириб, мустаҳкамлаган буюк олимдир. У ўз асарлари ва илмий баҳслари орқали турли бидъатчи тоифаларнинг нотўғри ақидаларини рад этган. Имом Мотуридий фақатгина раддия берувчи эмас, балки ақидавий масалаларга ақл ва нақл асосида ечим топа билган буюк шахсият эди.
Ихтиёр Абдураҳмонов,
Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази илмий ходими
Манба: uza.uz
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 