10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Эҳромдаги одам шаҳвоний иш, фисқ ва жанжал ҳамда қуруқлик ов ҳайвонларини ўлдиришдан, уларни овчига ишора ила кўрсатишдан ва йўллаб қўйишдан, хушбуй нарса истеъмол қилишдан, тирнок олишдан, юз ва бошни тўсишдан, боши ва соқолини хитмий ила ювишдан, соқолни қисқартиришдан, соч ва бадандаги тукларни олдиришдан, тикилган нарса, салла ва хушбўй нарса ила бўялган кийим кийишдан сақланиши шарт. Аммо мазкур хушбўй нарсани ювиб ташлаб, изор ёки ридо қилса бўлади.
Худди намозни ният қилиб такбири таҳрима айтган кишига намоздан бошқа нарса ҳаром бўлгани каби эҳром боғлаб, ҳаж ёки умрани ният қилган одам учун ҳам маълум нарсаларни қилиш ҳаром бўлиб қолади. Улар қуйидагилардан иборат:
1. Шаҳвоний иш.
Аёлига яқинлик қилиш ва шу ишга олиб борувчи амаллар. Яъни ўпиш, қучоқлаш, шунга тааллуқли гапларни гапириш.
2. Фисқ.
Аллоҳ таолонинг тоатидан чиқиш, гуноҳ ишларни қилиш.
3. Жанжал.
Шериклар, ходимлар ва бошқалар билан талашиб-тортишиш, жанжаллашиш ва шунга оид ишлар...
“Кимки уларда ўзига ҳажни фарз қилса, ҳажда шаҳвоний нарсалар, фисқ ва жанжал йўқдир”, деган оятига биноан ман этилгандир (Бақара сураси, 197-оят).
4. Қуруқлик ов ҳайвонларини ўлдириш, уларни овчига ишора ила кўрсатиш ва йўллаб қўйиш.
Аллоҳ таоло: “Денгиз ови ва унинг таоми сиз ва йўловчилар баҳраманд бўлишингиз учун сизга ҳалол қилинди. Модомики, эҳромда экансиз, сизга қуруқлик ови ҳаром қилинди. Ҳузурида тўпланадиганингиз Аллоҳга тақво қилинг”, деган (Моида сураси, 96-оят).
Абу Қатода розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Улар юришлардан бирида эдилар. Баъзилари эҳром боғлаган, баъзилари эҳром боғламаган эдилар. Бир ёввойи эшакни (қулонни) кўрдим. Отимни миниб, найзамни қўлимга олдим. Улардан ёрдам сўраган эдим, ёрдам беришдан бош тортдилар. Улардан бирининг қамчисини суғуриб олдим-да, эшакнинг устига бостириб бориб уни овладим. Улар ундан едилар ва қилганларидан қўрқдилар. Кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан у ҳақда сўралди. Шунда у зот: “Сизлардан бирортангиз унга ҳамла қилишни буюрдими ёки ишора қилдими?” дедилар. “Йўқ”, дейишди. «Унда қолган гўштни ҳам тановул қилаверинглар», дедилар (Имом Бухорий, Муслим ва бошқалар ривоят қилишган).
5. Хушбўй нарса истеъмол қилиш.
Шунингдек, мой суртиш, ҳина қўйиш, хушбўй совунлардан фойдаланиш, райҳон ва меваларни ҳидлаш ҳам ман қилинган.
Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: «Бир одам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келиб: «Ҳожи қандан одам?» деди. «Сочи тўзиган, хушбўй ишлатмаган», дедилар (Имом Термизий ва Ибн Можа ривоят қилишган).
6. Тирноқ олиш.
Аллоҳ таоло: “Сўнгра ўзларидаги кирларни кетказсинлар...” деган (Ҳаж сураси, 29-оят).
Қурбонлик қилиб бўлганидан кейин, ҳожига эҳромдан чиқишга рухсат бўлади. Шунда унинг учун эҳром вақтида мумкин бўлмаган соч олдириш ёки қисқартиришга, қўлтиқ остидаги ва бошқа жойлардаги тукларни, тирноқларни олишга изн берилади.
«...ўзларидаги кирларни кетказсинлар...» дейишдан мақсад шу.
7. Юз ва бошни тўсиш.
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: “Отлиқлар бизнинг олдимиздан ўтарди. Биз эса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга эҳромда эдик. Қачон улар тўғримизга келганларида биримиз жилбобини бошидан юзига тушириб оларди. Улар биздан ўтиб кетганларида уни очардик” (Абу Довуд ва Ибн Можа ривоят қилишган).
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: “Бир киши Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга эди. Бирдан туяси уни эҳромдалик ҳолида йиқитиб, бўйнини синдириб қўйди. У ўлиб қолди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Уни сув ва сидр билан ювинглар ва икки эн кийимга кафанланглар. Унга хушбўй суртманглар ва бошини ёпманглар. Чунки у қиёмат куни талбия айтган ҳолида тирилтирилади”, дедилар (Икки шайх ривоят қилишган).
8. Боши ва соқолини хитмий билан ювиш.
“Хитмий” наботот бўлиб, у бош ва соқолни ювишда ишлатилган. У билан соч ёки соқол ювилса, улардаги жонзотларни ўлдирган. Шунинг учун эҳромдаги одам хитмий ила бошини ювиши ман қилинган. Лекин эҳромдаги одам хушбўй бўлмаган совун ва шунга ўхшаш жонзотларни ўлдирмайдиган нарсалар билан бошини ёки соқолини ювиши жоиз.
9. Соқолни қисқартириш ва соч олдириш.
Аллоҳ таоло: “Ҳаж ва умрани Аллоҳ учун тугал адо этинг. Агар ушланиб қолсангиз, муяссар бўлган ҳадий (вожиб). Ҳадий ўз жойига етмагунча, сочингизни олдирманг”, деган (Бақара сураси, 196-оят).
Соқолни қисқартириш ёки сочни қисқартириш ҳам шу ҳукмга киради.
10. Тикилган нарса, салла ва хушбўй нарса ила бўялган кийим кийиш.
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади. Бир киши: “Ё Аллоҳнинг Расули! Эҳромдаги киши қайси кийимларни кияди?” деди.
“Куйлаклар, саллалар, шалворлар, кулоҳлар, маҳсиларни киймайди. Илло, биров кийгани шиппак топмаса, маҳси кийиб, ошиғидан пастидан кесиб олсин. Заъфарон ва варс теккан кийимларни кийманглар”, дедилар (Бешовлари ривоят қилишган).
Умуман олганда, эркак киши эҳромга кирганда тикилган нарса кийиши мутлақо мумкин эмас.
Заъфарон – сариқ рангли ўсимлик бўлиб, у кўпроқ хушбўй нарса сифатида кийимларга суртилган. “Варс” ҳам Яманда ўсадиган сарғиш қизил ўсимлик бўлиб, хушбўй нарса сифатида ишлатилган. Ҳаж ва умра қилувчи шахс эҳром кийимига бу икки нарсани суртиши мумкин эмас.
Эҳромдаги эркак кишининг оёқларининг ошиғи ва уст қисми очиқ бўлиши лозим. Шунинг учун шиппаги йўқ одам маҳси кийишга мажбур бўлса, унинг ошиғидан устини кесиб ташлаши тайинланмоқда.
Зоҳирийларнииг ушбу мисолларда келтирилганга ўхшаш ғаройиб гаплари ва ҳукмлари жуда кўпайиб кетганидан кейин, уламолар ва барча мусулмонлар орасида улар ҳақида турли фикрлар тарқалган. Кейин бундай гап-сўзларга барҳам бериш ниятида зоҳирийлар ҳақида хулоса чиқариб, кўпчиликка етказиш зарурати туғилган. Қуйида ана шу хулосалардан баъзиларини келтирамиз:
Имом Заҳабий уламоларнинг зоҳирийларга муносабати ҳақида қуйидагиларни ёзади: «Довуд ва унга эргашганларнинг гапини ҳисобга олиш ҳақида уламоларнинг икки хил қавли бор:
1. Уларнинг хилофини эътиборга оладиганларнинг қавли:
«Уларнинг хилофини эътиборга олишимиз уларнинг ҳилофлари ҳужжат бўлгани учун эмас, ҳикоя қилиш учундир. Ҳилофларининг баъзиси дуруст, баъзиси кучли ва баъзиси арзимасдир. Уларнинг ўзларига хос ҳилофлари зонний ижмоъга хилоф қилиш туридандир».
2. Уларнинг хилофини эътиборга олмайдиганларнинг қавли: “Улар авом жумласидандир ёки фиқҳнинг фуруъсида шийъалар кабидир. Уларнинг гапларига эътибор бермаймиз. Уларга хилоф қилиб ҳам ўтирмаймиз. Китобларига аҳамият бермаймиз. Фатво сўраб юрган одамларга уларга мурожаат қилишни маслаҳат бермаймиз. Икки оёққа масҳ тортиш каби ботиллиги аниқ масалаларни ошкор қилсалар, таъзирини ва адабини берамиз ҳамда оёқларини ювишга мажбур қиламиз”.
Абу Исҳоқ Исфароийний айтади: “Жумҳурнинг гапига биноан, улар, яъни қиёсни инкор қилувчилар ижтиҳод даражасига етмайдилар ва уларни қозиликка тайин қилиш жоиз эмас”.
Абу Мансур Бағдодий Абу Али ибн Абу Ҳурайрадан ва бир гуруҳ шофеъийлардан нақл қилади: “Довуд ва бошқа у каби қиёсни инкор қилувчиларнинг хилофининг эътибори йўқ”.
Имомул Ҳарамайни Абул Маъолий айтади: «Аҳли таҳқиқнинг қарори бўйича, албатта, қиёсни инкор қилувчилар умматнинг уламоларидан ҳам, шариатнинг ҳомилларидан ҳам ҳисобланмайдилар...».
Бунга ўхшаш гапларни жуда кўп келтириш мумкин. Лекин асосий мақсад зоҳирийларнииг айбини ахтариш эмас, балки Қуръони Карим, Суннати Набавия ва диний матнларни англашда ҳамда улардан ҳукм чиқаришда нотўғри йўл тутиш ва матнларнинг фақат сиртига эътибор беришга маҳкам ёпишиб олиш қандай ноқулай оқибатларга олиб келишини англаб олишдир. Шунинг учун ҳам зоҳирий мазҳаби мўмин-мусулмон умматининг эътирофини қозона олмади. Бу мазҳаб Аҳли сунна вал жамоа ақийдасидаги тўрт мўътараф фиқҳий мазҳаб каби мусулмонлар оммасининг эъзозига мушарраф бўлмади. Балки бир муддатдан кейин инқирозга учради. Аммо зоҳирий мазҳабининг ўзи йўқ бўлиб кетган бўлса ҳам, турли сабабларга кўра, унинг фикрларидаи баъзилари ҳар замонда бош кўтариб туради.
Кейинги мавзулар:
Янги Зоҳирийлар;
Намоздан кейин жамоат билан дуо қилиш.
- 56وَتُعْطَى الْكُتْبُ بَعْضًا نَحْوَ يُمْنَى وَبَعْضًا نَحْوَ ظَهْرٍ وَالشِّمَالِ
Маънолар таржимаси: Номаи аъмоллар баъзиларга ўнг томондан берилади, баъзиларга орқа ва чап томондан (берилади).
Назмий баёни:
Айримларга номалар келар ўнг қўлдан
Баъзиларга берилар орқа ва сўлдан.
Луғатлар изоҳи:
تُعْطَى – икки мафъулли феъл.
الْكُتْبُ – ноиб фоил, биринчи мафъул. كُتْبُ калимаси كِتَابٌ нинг кўплиги бўлиб, аслида, كُتُبٌ дир. Бу ерда назм заруратига кўра كُتْبُ қилиб келтирилган.
بَعْضًا – иккинчи мафъул.
نَحْوَ – наҳв калимасининг бир қанча маънолари бўлиб, бу ерда “томон” маъносида келган. Зарфликка кўра насб бўлиб турибди. Қуйидаги байтларда نَحْو калимасининг беш хил маъноси баён қилинган: 1. “қасд”; 2. “жиҳат”; 3. “миқдор”; 4. “мисл”; 5. “қисм”.
نَحَوْنَا نَحْوَ دَارِكَ يَا حَبِيبِي
لَقِينَا نَحْوَ أَلْفٍ مِنْ رَقِيبِ
وَجَدْنَاهُمْ جِيَاعاً نَحْوَ كَلْبٍ
تَمَنَّوْا مِنْكَ نَحْوًا مِنْ شَرِيبِ
Эй дўстим, йўл олдик ҳовлинга томон,
Йўлиқдик минг қадар рақибга ҳамон.
Уларнинг ит мисол очлигин билдик,
Бирор қисм ютиминг кутишар ҳар он.
يُمْنَى – “ўнг” маъносида бўлиб, тараф ва аъзога нисбатан ишлатилади.
وَبَعْضًا – олдин ўтган بَعْضًا га атф қилинган.
ظَهْر – орқа тараф маъносини билдиради. Масалан, ظَهْرُ الاِنْسَان деганда инсон елкаси ортидан белигача бўлган қисми тушунилади.
الشِّمَالِ – чап тараф маъносини англатади.
Матн шарҳи:
Қиёмат кунида ҳамма маҳшар майдонига тўпланади. Барчага бу дунёда қилган ишлари ёзиб қўйилган китоб – номаи аъмол тарқатилади. Ушбу номаи аъмоллар инсонларнинг ҳаётлари давомида қилган барча ҳатти-ҳаракатлари давомида ёзилган бўлади. Бу ҳақида Қуръони каримда шундай хабар берилган:
“Ҳолбуки, сизларнинг устингизда (барча сўзингиз ва ишингизни) ёдлаб турувчи (фаришталар) бор. (Улар номаи аъмолга) ёзувчи улуғ зотлардир. (Улар) сиз қилаётган ишларни билурлар”[1].
Яъни инсонларнинг қилаётган амалларини кузатиб, ёзиб турувчи фаришталар бор. Улар Аллоҳ таоло ҳузурида энг ҳурматли фаришталар бўлиб, инсонларнинг талаффуз қилган барча сўзларини ва қилган барча амалларини ёзиб турадилар. Қуртубий ушбу оят ҳақида: “Устиларингизда кузатиб турувчи фаришталар бордир” маъносини англатади, – деган. Ушбу ҳурматли фаришталар инсонлар тарафидан содир бўлган барча яхшию ёмон ишларни билиб турадилар ҳамда қиёмат кунида қилмишларига яраша жазо ё мукофот олишлари учун номаи аъмолларига ёзиб турадилар.
Қиёмат кунида фаришталар барча инсонларни бир жойга тўплаганларидан сўнг ҳар бири билан алоҳида ҳисоб-китоб бошланади. Ҳисоб-китобдан олдин уларга бу дунёда қилган барча ишлари ёзиб қўйилган номаи аъмоллари берилади. Ашаддий кофирларга номаи аъмоллари орқа томондан берилади ва улар уни чап қўллари билан оладилар. Баъзи кофирларга чап томондан берилади.
Тақводор мўминларга ўнг томондан берилади. Тавба қилишга улгурмасдан ўлган фосиқ мўминга номаи аъмоли қайси тарафдан берилиши ҳақида уламолар икки хил қарашда бўлганлар:
– Ўнг тарафдан берилади;
– Бу ҳақида гапирмасликни афзал кўришган.
Ўнг тарафдан берилади, деганлар ҳам қачон берилиши ҳақида ўзаро икки хил гапни айтганлар:
1. Дўзахга киришидан олдин берилади ва бу унинг дўзахда абадий қолмаслиги аломати бўлади;
2. Дўзахдан чиққандан кейин берилади.
Номаи аъмоллари ўнг тарафларидан берилганлар осонгина ҳисоб китобдан сўнг жаннатдаги аҳллари олдига хурсанд ҳолда қайтадилар:
“Бас, кимнинг номаи аъмоли (қиёмат куни) ўнг томонидан берилса, бас, у осон ҳисоб билан ҳисоб-китоб қилинажак ва (жанннатга тушган) ўз аҳли (оиласи)га шоду хуррам ҳолда қайтажак”[2].
Сўфи Оллоҳёр бобомиз ушбу масала тўғрисида қандай эътиқодда бўлиш лозимлиги ҳақида бундай ёзган:
Билур гарчи жамиъи ҳолимизни,
Юборур номайи аъмолимизни.
* * *
Юборса номани раҳмат йўлидин,
Келур нома у қулни ўнг қўлидин.
* * *
Қизил юзлик бўлуб ул ҳам сарафроз
Суюнганидин қилур ул банда овоз.
* * *
Ўқунг номамни эй турғон халойиқ
Келубдур нома ихлосимға лойиқ.
Яъни Аллоҳ таолога барча ҳолатларимиз маълум бўлса-да, амалларимиз ёзилган саҳифаларни юборади. У зотнинг буйруқларини бажариб, раҳматига сазовор бўлганларга амаллари ёзилган саҳифаларни ўнг тарафидан юборади.
Бундай бахтли инсонлар китоблари ўнг томондан берилиши биланоқ ўзларининг абадий бахт-саодатга эришганларини биладилар ва мислсиз хурсандчиликдан қувонч кўз-ёшлари билан энтикишиб:“Мана, менинг китобимни ўқиб кўринглар! Албатта, мен ҳисоб-китобимга йўлиқишимга ишонардим”, – дейдилар:
“Бас, ўз китоби (номаи аъмоли) ўнг томонидан берилган киши айтур: “Мана, менинг китобимни ўқингиз! Дарҳақиқат, мен ҳисоботимга рўбарў бўлишимни билар эдим”, – дер”[3].
Аммо кимки Аллоҳга иймон келтирмай, Унинг буйруқларини бажармасдан ўзига берилган фурсатни фақат айшу ишратда яшашга эришиш, гўё дунё лаззатларининг охиригача етиш йўлида сарф қилиб юборган бўлса, унга китоби орқа тарафидан берилади. Китоби орқа тарафидан берилганлар қизиб турган дўзахга кирадилар:
“Аммо кимнинг номаи аъмоли орқа томонидан берилса, бас, (ўзига) ўлим тилаб қолажак ва дўзахда куяжак”[4].
Баъзиларга китоби чап тарафидан берилади. Бундай кимсалар китоби чап тарафдан берилганнинг ўзидаёқ шарманда бўлганларини биладилар. Олдиндаги даҳшатли азоб-уқубатларни ҳис этганларидан титраб-қақшаб: “Вой шўрим, кошки менга китобим берилмаса эди”, – деб қоладилар.
“Энди, китоби чап томонидан берилган кимса эса дер: “Эҳ, қанийди, менга китобим берилмаса ва ҳисоб-китобим қандай бўлишини билмасам! Эҳ, қанийди, ўша (биринчи ўлимим ҳамма ишни) якунловчи бўлса! Менга мол-мулким ҳам асқотмади. Салтанатим ҳам ҳалок бўлиб мендан кетди”[5].
Хулоса қилиб айтганда, барчанинг қилган қилмишлари ва ҳолатлари маълум бўлса-да, Аллоҳ таоло уларга номаи аъмолларининг ҳам берилишини ирода қилган. Ушбу номаи аъмолларнинг қандай берилишининг ўзидаёқ яхши амал қилганларни тақдирлаш кўриниши бор.
Кейинги мавзу:
Амалларнинг ўлчаниши ва сирот ҳақидаги эътиқодимиз
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 