Сайт тест ҳолатида ишламоқда!
18 Май, 2025   |   20 Зулқаъда, 1446

Тошкент шаҳри
Бомдод
03:25
Қуёш
05:02
Пешин
12:24
Аср
17:26
Шом
19:41
Хуфтон
21:11
Bismillah
18 Май, 2025, 20 Зулқаъда, 1446

КЕЛАЖАК ЁШЛАР ҚЎЛИДА, ЁШЛАРЧИ?..

03.02.2025   6355   19 min.
КЕЛАЖАК ЁШЛАР ҚЎЛИДА, ЁШЛАРЧИ?..

Оммавий ахборот воситаларидаги ахборот оқимида тез-тез кўзга ташланаётган салбий қарашлар, худбин ўй-фикрлар, ижтимоий муҳитда учраётган айрим муаммолар хусусидаги бўрттиришлар урчигандан-урчиб бораётган бир паллада бу савол, ўта кескин туюлар, эҳтимол. Аммо хулоса чиқаришга шошилмай, мавжуд манзарага холис кўз билан қараб, бир қанча саволларга жавоб излаб кўриш лозим. Аминмиз-ки, шу юрт учун бефарқ бўлмаган, ўз халқининг тақдири учун энг аввало ўзини масъул деб билган барча зиёлиларимизнинг ҳам бу борада ўз айтар сўзи бор. Тириклик ташвишидан бир муддат тин олиб, шу мулоҳазаларга ҳам қулоқ тутиш вақти етди. Сабрингизни синаш ниятимиз йўқ аммо гапни узоқроқдан бошлаймиз...

Ахборот тарқатишнинг бугунги манзараси қай ҳолда?

ОАВ нималарни бой беряпти?

Газеталар, журналлар ҳатто телерадиоканаллар ҳам ахборот етказишда биринчи навбатда тезкорликни, аниқликни, ундан сўнгра холисликни бой бериб бўлганига анча бўлди. Таҳлил эса, “тик-ток”чи авлодга эргашиш керак экан”, деган хулосага келиб қолаётганлар ёки дунё ишларига қариган мушукдай бепарво бўлиб, лоқайд қўл силтаб қўяётган “кайвони”лар сабаб ачинарли аҳволга тушиб қолган.

Кимга бой беряпти?

Енгил-елпи ўйлайдиган, эволюциядан кўра, революцияни афзал деб ҳисоблайдиган, “алифни калтак деёлмайдиган”, адабий тилни ўзлаштирмаган, ўзларининг таъбирлари билан айтганда “публикага ўйнайдиган”, моддий манфаат йўлида на халқ, на миллат, на давлатни юз хотир қилмайдиган, китоб ўқиш ҳақида жимжимадор сўзлар айтишни қотирса-да амали бўлмаган, “нуфуз” сўзи билан “нуфус” сўзининг фарқига бормайдиган, бирор-бир ёмон хабарни тарқатиш, масалан ўз жонига қасд қилиш ҳақидаги хабар, айни вақтда унинг тарғибига хизмат қилиши мумкинлигини ҳисобга олмайдиган қўштирноқ ичидаги ҳамкасбларга бой берилмоқда.

Бу борада ижобий ечим борми?

Аввало бир нарсани тан олайлик: ахборот технологияларининг бугунги ривожи бирор-бир воқеа-ҳодисани тезлик билан жамоатчиликка етказишда чиндан беқиёс. Интернет алоқаси, ижтимоий тармоқлар, замонавий смартфонлар оммавий ахборот воситалари учун янада қулай имкониятларни туғдирган. Тезкор ахборот тарқатиш борасида жуда қисқартириб айтганда битта мухбир, битта телеоператор, битта монтажчи, битта муҳаррирнинг ишини қўлида смартфон тутган бир киши бемалол бажараётгани ҳам бор гап.

Бу эса, асли касби масхарабозлик аммо даромади сабаб, бирор-бир ижтимоий тармоқда ўз саҳифасини очиб олган айрим учарларга қўл келмоқда.

Ахборот тарқатишдаги назорат эса, ҳавас қиларли аҳволда эмас. Шу боис, бундай тоифалар маълумотни текшириш, унга аниқлик киритиш, сабабини ўрганиш борасида ўйлаб ҳам ўтирмаяпти. Фалон жойда етти киши томонидан зўрланганини айтган, ўзини томдан ташлаб жонига қасд қилган кимсалар ҳақидаги “дод-вой”ларни ёзиб олиб, бемалол шов-шув кўтариб юришибди. Юзсизлик шу даражада-ки, зўрланганлик ҳақидаги даъволар туҳмат бўлиб чиққанда ҳам шошқалоқлик билан тарқатилган ахборот учун узр сўралмайди. Нотўғри ахборот тарқатганлик учун жазоланганиниям эшитмайсиз. Аввал бегуноҳ етти эркакни элга шарманда қилиб обуначилар сонини орттирган бўлса, кейин туҳмат қилган келинчакни сазойи қилиб яна ахборот тарқатаверади. Ўз аудиторияси сонини ошириш дардида бўлган бошқа норасмий ахборот манбалари ҳам, бундай хабарларни ҳеч пайсалга солмай тарқатишга қўшилгани натижасида эса, ахборот майдонида шундай талотўп юзага келади-ки, ўзини расмий, профессионал, холис ахборот манбаи сифатида тақдим этувчиларнинг ўша мавзуда тайёрлаган чинакам холис ахбороти ҳам бу шовқин-сурон ичида қулоққа етиб бормай жон беради.

Бундай ҳодисаларга ҳар биримиз гувоҳмиз. Ўзимизга яраша хулосамиз ҳам бор: ҳа, расмий ахборот манбаларида тезкорлик етишмаяпти. Мутасаддилар бу борада албатта чора кўриши шарт. Йўқса, “ҳақиқат ковушини кийгунча, ёлғон ялангоёқ дунёнинг ярмини айланиб чиқаверади”.

Баҳона изловчиларга айтилар сўз!

Аввалдан айтиб қўяйлик, бу қисмдаги мулоҳазалар фақат телеканаллар билан радиоканалларга тааллуқли.

Ахборот йўналишида фаолият кўрсатаётган журналистни жуғрофий майдонлар эмас, ахборот ҳудудлари қизиқтириши лозим. “Мавжуд моддий-техника базаси эскирган”. “Мамлакатнинг ҳар бир пучмоғида фаолият юритадиган ходимлар йўқ”. “Бунча сондаги ходимларни сақлашга маблағ етишмайди”, деб ёзғиришни бас қилиб, имкон излаган маъқул. Улар етарли.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 27 июнда эълон қилинган “Оммавий ахборот воситалари мустақиллигини таъминлаш ҳамда давлат органлари ва ташкилотлари ахборот хизматлари фаолиятини ривожлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Қароридан сўнг бутун мамлакатдаги деярли барча ташкилотлар ва муассасаларда ҳатто хусусий тармоқ йўналишида фаолият юритаётган субъектларда ҳам ахборот хизмати ташкил этилиб, Матбуот котиби лавозими жорий этилган.

Турли баҳоналарни рўкач қилиб тезкор ахборот тарқатишни пайсалга солаётган ҳамкасблар учун энг аввало мана шу омил улкан имконият, аслида. Қолаверса, норасмий ахборот манбалари ахборот тарқатишда фойдаланаётган матоҳ – техник жиҳатлари тасвирга олиш ускунаси билан баробар, ҳатто зиёда бўлган смартфонлар ҳамманинг қўлида бор.

Унутмайлик, смартфон айни вақтда тасвирга олиши, овоз ёзиши, монтаж қилиши ҳатто тўғридан-тўғри эфирга узатишни таъминлаши мумкин. “Шунча гапни ёзяпти, буни ўзи синаб кўрган эканми”, деган мулоҳазага бораётган бўлсангиз, айтиб қўяйлик, албатта синаб кўрганмиз.

Газета журналларчи?

Фикри ожизим: технологик тараққиёт туфайли, босма оммавий ахборот воситаларининг тезкор хабар тарқатишдаги самарадорлиги тўлиқ йўққа чиқди. Шунинг учун бугунги газеталарда “Фалон масканда фалончи билан бўлиб ўтган ижодий учрашувдаги фикр-мулоҳазалар ва куй-қўшиқлар жамланганларда улкан таассурот қолдирди”, деган мазмундаги хабарлар вақтни ҳам, пулни ҳам ҳавога совуришдай гап.

Шунинг учун ўқирманлар газетани ҳам, журнални ҳам тезкор хабар манбаи сифатида кўрмайди. Ахир, қўлидаги смартфонга бир нигоҳ ташлаганда нафақат юртимизда, балки бутун дунёда содир бўлган кўплаб ҳодисалардан жуда кам харажат ҳисобига хабардор бўлиш имкони мавжуд.

Босма ОАВ хабар тарқатмасин...ми?

Шундай бўлгани маъқул. Хабар тарқатишни электрон ОАВ давом эттиргани самаралироқ. Ҳар қанча важ келтирмайлик, буни ҳаёт исботлаб бўлди. Аммо бу босма оммавий ахборот воситалари жамият ҳаётида ўз ўрнини йўқотди, дегани эмас. Нега-ки, хабар жанридан ташқари таҳлилий хабар жанри ҳам бор. Қолаверса, тафсилотлар ҳам. Босма оммавий ахборот воситалари таҳлилий хабарлар, мақолалар, чизгилар, танқид ва суҳбатлар йўналишида ҳали ҳам пешқадам бўлиши мумкин.

Нимага эътибор қаратган маъқул?

“Жадид”, “Маърифат”, “Ишонч”, “Миллий тикланиш”, “Йигирма биринчи аср”, “Адолат” сингари газеталарида таҳлилий материалларга алоҳида эътибор қаратилаётгани таҳсинга сазовор. Эҳтимол, биз кузатиб бормайдиган бошқа газеталарда ҳам бу борадаги ишлар сустлашмагандир.

Бугунги газетанинг ҳам, журналнинг ҳам ахборот оқимидаги энг катта вазифаси ўқирманларнинг таҳлилий материалларга бўлган эҳтиёжини бартараф этиш эканлигини даврнинг ўзи кўрсатяпти. Айрим газеталарнинг имкон қадар қисқа, тўмтоқ, мақсад ойдинлашмаган мақолалар беришга ҳаракат қилиши, баъзи газеталар ва журналларнинг интернетдан олинган материаллар ҳисобига тўлдирилиши ҳам кулгили, ҳам аянчли.

Кулгилиги шунда-ки, интернетда чиққан заҳоти минглаб, эҳтимол миллионлаб ўқирманлар ундан аллақачон воқиф бўлиб бўлган улгурган материални газетага қўйиш, жуда юмшоқ қилиб айтганда тентаклик.

Аянчлилиги шунда-ки, демак бу таҳририятда хизмат қилаётган, оғзини тўлдириб журналистман, деб лоф ураётган кимсаларда лоқайдлик пайдо бўлган. Салмоқлигина пул тўлаб газета ё журналига обуна бўлган мухлисга бунинг эвазига қандай ахборот берилаётгани унга қизиқмас. Фожиа ҳам шунда, асли. Раҳматли устозимиз Маҳмуд Саъдий “Лоқайдликни кечириш мумкинмас, айниқса, қўлига қалам тутган кишининг лоқайдлигини” дерди.

Бир сафар устоз Абдулла Аъзам билан илмий-методик, маънавий-маърифий, ижтимоий-сиёсий мавзулардаги журналлар хусусида суҳбатлашиб қолдик. Ўша вақтларда у кишига “Фан ва турмуш” журналининг мазмунини янада яхшилаш борасида кўмаклашиш топширилган экан.

– Интернетда чиққан материаллардан ҳам фойдаланиш керак, – деб маслаҳат берган бўлди ҳамсуҳбатлардан бири.

– Ғалати-ку, – деди бу гапга жавобан устоз. – Агар хорижий интернет сайтларини, телеканалларини ёки радиоканалларни эшитиб, кузатиб борсангиз, “фалон нарса ихтиро қилинди, мана бу илмий ҳодиса сабаби аниқланди, деб хабар бермоқда “Lancet” ё “Nature” журнали”, деб гапиришади. Бу нимани англатишини биласизми?

Газеталар ҳам, журналлар ҳам ўз йўналишида, илмий ёки таҳлилий материалларни “овлаш”да қатъий ҳаракат қилса, ахборот тарқатишда энг тезкор бўлган интернетдан “гап олиб” ўтирмаслигини англатади.

Устоз бу борада ҳақ эди.

Бу гапларнинг ёшларга нима алоқаси бор?

Аниқ жавобларга ўтишдан аввал «Келажак ёшлар қўлида, ёшларчи?..» деб бош сарлавҳада қўйилган саволга жавоб берайлик.

Аслида ёшлар ўз оиласи, ота-онаси, устозлари қўлида бўлиши лозим. Афсуски, минглаб чақирим масофаларни яқинлаштирган техник тараққиёт, устоз билан шогирднинг, ота-она билан фарзанднинг орасидаги масофани кун сайин узоқлаштириб юборяпти. Муболаға билан айтганда, бир дастурхон атрофида смартфон титкилаб ўтирган ота-боланинг бири Ғарбда бўлса, иккинчиси хаёлан Шарқда кезади. Дилдан суҳбат қуриш, боланинг ўқиши, ўзлаштириши, унга тарбиявий ўгит бериш, ўз ҳаётий тажрибасидан келиб чиқиб унга ниманидир ўргатиш отанинг ё онанинг хаёлида йўқ. Чунки, икки кўзи ҳам, бутун хаёли ҳам қўлидаги ахборот қутиси билан банд.

Фарзандда ҳам шу аҳвол…

Бу ҳол ҳатто муҳтарам Президентимизда ҳам хавотир уйғотгани учун, 2021 йили маънавий-маърифий ишлар таъсирчанлигини янада ошириш борасида ўтказилган йиғилишда: “Бугун болаларимизни мактаб, ота-она ёки институт эмас, аксарият ҳолда қўлидаги телефон тарбияламоқда. Мобил телефон энди оддий алоқа воситаси эмас, кўпинча ёт мафкурани тарқатадиган қуролга айланмоқда.

Маънавиятимизга мутлақо бегона бўлган зарарли ғоялар чегарани бузмасдан, билдирмасдан хонадонимизга, жамиятимизга кириб келяпти. Соат сари эмас, минут сари кириб боряпти. Буларнинг барчаси биз учун огоҳлик қўнғироғи бўлиб янграши зарур”, деган эди куйиниб.

Бугунги аксар оилаларининг бундан-да аниқроқ манзарасини тасвирлаш мушкул. Муҳтарам Президентимизнинг сўзларини инкор этиш, бу борадаги айни ҳақиқатдан кўз юмиш демакдир.

Ахборот оқимида оқиб кетганлар

Бир иш қилинг, на дарсга, на даврадаги суҳбатга, на кўчадаги ҳаракатга, на атрофида ёрдам сўраб термилиб турган нигоҳларга эмас, қўлида тутган смартфонига тикилган йигит ё қизга диққат билан қаранг.

Биласизми кимни кўрасиз?

Оқ-қоранинг, яхши билан ёмоннинг, гуноҳ билан савобнинг, қонун билан тушунчанинг, маърифий фикр билан мутаассибона қарашнинг фарқига бормаган бир ёшнинг ахборот маконида ўз ҳолига ташлаб қўйилганини…

Ҳа, айнан шундай. Адоқсиз ахборот оқимида оқиб кетаётган, ҳатто ғарқ бўлаётганлар улар. Агар бу гаплар лоф бўлганда виртуал диний воизлар таъсирига тушиб мазҳабни тарк этган, тинч юрт туриб, нажотни нотинч макондан қидирган, виртуал қимор ўйнаб улкан офатга йўлиққан, гиёҳвандлар ё ўғрилар, ёки фаҳш ботқоғига ботганлар тузоғига тушиб қолаётган ёшларни учратиш мумкин эмасди. Бугуннинг ҳақиқатига кўра, ёшларга нисбатан олиб борилаётган ахборот хуружига қарши курашиш борасида ташкиллаштирилаётган ишларни янада жадаллаштириш шарт.

Хўш нима қилмоқ керак?

«Бутун дунё кафтда намоён» деган сўз бугунга келиб смартфон мисолида чиройли ташбеҳга эмас, аниқ воқеликка айланди. Бу омилнинг ижобий жиҳатларини санаб ўтирмаймиз. Салбий жиҳатлариниям номма-ном айтиш шарт эмас. У орқали етиши мумкин бўлган зарарлардан қандай сақланиш борасидаги чоралар ҳақида мулоҳаза юритган маъқулроқ.

Кескин чораларга кўникиб қолган айрим кишилар, барчасини бирдан ўчириб қўя қолишни тавсия этишади. Аммо бу тўғри чора эмас. Ахир ахборотни яширган эмас, бошқарган ютади. Демак, ахборот истеъмолини бошқаришни ўрганиш, ахборот манбаларининг халқ манфаатига зид бўлган қадамларини қатъий назорат қилишни фаоллаштиришимиз шарт. Ана шунда мислсиз ахборот оқими қаршисида ожиз қолаётган ёшларга тўғри маънода кўмак бера олган бўламиз.

Салбий ахборот оқимидан қандай ҳимояланиш мумкин?

Аввалдан айтиб ўтиш лозим. Салбий ахборот деганда соғлом маънодаги танқид тушунилмайди. Ёзилганларни ўқиб, яна цензура қилиш тарғиб этилаётган экан-да, деган фикрга бориш хато. Бугунги оммавий ахборот воситаларида танқидга йўл берилмаяпти, деган қарашларга ҳам қўшилмаймиз.

Бугунги жамиятда етарлича, ҳатто керагидан ортиқ тарзда танқид мавжуд. Шу ўринда алоҳида таъкидлаш керак-ки, аксарият танқидлар ортида манфаатлар тўқнашуви ҳам учрайди. Демак, бу нохолис танқид.

Кузатувлар шуни кўрсатади-ки, нохолис танқидда асосан интернет сайтлар, ижтимоий тармоқлардаги айрим саҳифалар ўта фаол. Журналистика соҳасининг асосий мезони бўлган холислик принсипи ҳатто уларга бегона ҳам.

Бугун танқидга нишон бўлмаган бирор бир мансабдор шахс, корхона ё муассаса қолмади ҳисоб. Хориждан туриб, виртуал олам имкониятларидан фойдаланган ҳолда давлат ва жамият арбобларига, диний уламоларга, элнинг обрўли шахсларига қилинаётган туҳматлар адоқсиз.

Энг ажабланарли жиҳати шунда-ки, бу виртуал воизларнинг мухлислари мамлакат ичида ҳам топилади. Хорижликларга бунинг нима қизиғи бор, аслида. Интернет алгоритми шундай-ки, оддийгина битта маъқуллаш – лайк босиш – ўша ахборот манбасининг янада оммалашишига хизмат қилади.

Ватан ҳақидаги салбий материаллар, халқнинг обрўсини туширувчи, олимлар ва уламоларни қораловчи медиа маҳсулотларга лайк босиш шунчаки хайриҳохлик эмас, ўша ёмонликка қўшилиш, уни кимларгадир улашиш эса, ёмонликка далолат қилиш эканлигини ёшларга тушунтиришни ҳалигача эплаб охирига етказа олмадик.

Бу борада энг аввало зиёлиларда, ўқитувчи мураббийларда, кайвонилар ва ота-оналардаги лоқайдлик ҳисси бартараф этилмагунча (бу омилдан фақат шу йўл билан халос бўлиш мумкин) ижобий сўз айтиш амримаҳол.

Энг муҳим масалалардан бири радикал ахборот хуружидан ҳимояланиш

Ҳа, бу чиндан ҳам кун тартибидаги долзарб масала.

Демократик тузумни ҳаром, деб нотинч мамлакатларга бориб ўзларининг “ҳалол” давлатларини тузишни орзу қилган айрим радикал кайфиятдаги ёшларнинг бугуни кишини ўйга толдиради.

Дунёвий давлат тузумидан “қочган” юзлаб, эҳтимол минглаб ёшларнинг ҳаёт шами талотўпларда сўнаётгани эса, чинакам фожиа. Бунинг олдини олишда оммавий ахборот воситалари жонбозлик кўрсатиши, қаламкашлар эса, бу курашни халқ олдидаги бурчи, деб тушунишлари лозим.

Бир мулоҳаза қилиб кўрайлик. Ўзбекнинг буюк алломалари қолдирган нодир қўлёзмалар, илм аҳлини ҳамиша ҳайратга солган илмий обидалар, ҳақни ботилдан, жаҳолатни маърифатдан ажратиб берган таълимотлар исломнинг асл инсонпарварлик моҳиятини англатиш, Имом Мотуридий ва Абу Муъин Насафий каби алломаларнинг ақида борасидаги таълимотининг юзага келиши, Имом Бухорий ва Имом Термизий каби ҳадис илми билимдонлари ёзган асарларининг битилишидан кўзлаган асл мақсад нима эди?

Теран фикрли олимларнинг бундай илмий меросни яратишдан кўзлаган энг улкан мақсади: таркидунёчилик, динда ғулувга кетиб ҳаддан ошиш, ҳақ йўлдаман, деб ўйлаб, аслида жоҳилга айланиб қолиш, ибодат мезонларини унутиш, диний бағрикенглик ва миллатлараро тотувлик масалаларида исломнинг инсонпарварлик таълимотини суиистеъмол қилиш, ноҳақ қон тўкиш, динни тижорат воситасига айлантириш, ундан турли халқлар ва миллатларни сарсон-саргардон этадиган омил сифатида фойдаланишга йўл қўймаслик эмасмиди?

Йўқса, бу илмий обидаларнинг битилишига не ҳожат эди?

Ҳа, бу асарлар, инсон ҳаётини барбод этиш учунмас, уни жаҳолатдан тийишга хизмат қилиши учун битилган. Дунё илмни эгаллаб, касб-ҳунарни тараққий қилдириш, бугунги мўминларнинг бурчи, аслида.

Аллоҳ таоло бандаларига ҳидоят ўлароқ нозил қилган Қуръони каримнинг, “Бақара” сурасининг 256-оятида “Динда зўрлаш йўқ, зеро, тўғри йўл янглиш йўлдан ажрим бўлди”, деб марҳамат қилинади. Бу калима, ислом номи билан хаспўшланаётган ботил ғоялар ва бузғунчи оқимлар таъсирига берилиб қолаётганларимиз учун огоҳлик қўнгғироғи эмасмикан?!.

Комил мусулмон ўз иймони билан, радикал – мутаассиб мусулмон эса, бировнинг иймони билан овора бўлар экан. Доноларнинг бир гапи бор: Аллоҳ ўз иродасини ҳукмрон қилиш учун ер юзидаги яхши одамлардан, ёмон одамлар эса, ўз қарашларини ҳукмрон қилиш учун тангридан фойдаланади.

Тангридан фойдаланаётган ёмон одамларнинг кимлиги кўпчилигимизга маълум, аслида. Халқимизда бир нақл бор: қозонга яқин юрсанг, қораси, ёмонга яқин юрсанг, балоси уради. Бундай кимсалар нафақат орамизда, балки хорижда бўлса ҳам афсуски, уларнинг касофатига қолаётган ёшлар йўқ эмас.

Радикал даъватчиларнинг матн, видео, аудио шаклидаги материалларини қонунга хилоф равишда тайёрлаш, сақлаш, олиб кириш ёки тарқатиш Ўзбекистон Республикасининг маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг, 184-моддаси 2-қисмида жавобгарлик кўзда тутилган. Ундан кейинги ҳаракатлар эса, жиноий жавобгарликка сабаб бўлади.

Бу Қонун айтаётган сўз.

Нега зиёлиларимиз, журналистлар, жамоатчилик фаолларининг бу борада ёдда қоларли, ёшларга таъсирли сўзларини кам учратамиз? Таҳлилий фильмлар, кўрсатувлар ва эшиттиришлар, мақолалар ва суҳбатлар салмоғи нега кам?..

Чораси бору ижроси йўқ амаллар сабаб…

Ёшлар ахборот уммонида қаровсиз қолдирилмоқда. Пухта таҳлилларга, аниқ далилларга таянган медиа маҳсулотлар ишлаб чиқариш ҳажми мавжуд талабга жавоб бермаяпти. Ғоявий, мафкуравий бўшлиқ ўрнига кириб келаётган радикализм балосига эшиклар айнан ахборот манбалари орқали очилаётганини тузук-қуруқ ўйлаб кўрмаяпмиз.

Энг ёмони эса, калта ўйлаб, калта ёзувчи «тик-токчи» авлодга эргашиш керак, деган фикрларнинг учраётгани. Айнан шу сабабли, диний, ижтимоий, ҳуқуқий, сиёсий, иқтисодий масалалар борасида умумий вақти бир минутга етмайдиган роликлар яратила бошланди. Айнан шундай фикрловчилар туфайли, газетадан, журналлардан, радио ва телеканаллардан, интернетдаги турли сайтлардан каттароқ ҳажм талаб қилувчи таҳлилий жанрлар суриб чиқарилмоқда. На мазмун, на мантиқ, на изчиллик, на хулоса тўлиқ бўлмаган бундай медиа маҳсулотларнинг эса, фойдасидан кўра зарари ортиқ.

Бу борадаги вазиятни ўнглаш, радикал диний ғоялар, «оммавий маданият» таъсиридан, ёт одатлар, ананалар, қадриятлар, либосларнинг урфга кириб кетиши ва миллийлик омилларини мавҳ этмасликлари учун энг аввало ахборот майдонини тартибга солиш, ахборот манбаларининг аслида кимга ёки нимага хизмат этаётганини аниқлаш, улар тарқатаётган ҳар қандай ахборот замирида Ватан манфаатига зид бўлган қарашларнинг сингдирилишига йўл қўймаслик учун аниқ ҳаракат қиладиган вақт келди.

Унутмайлик, ёшларни радикал воизлар ва бузғунчи тоифаларнинг ахборот хуружидан ҳимоя қилишимиз шарт. Йўқса, келажакни ишониб қўлларига топширишни ният қилган ёшларимиз, бегона қўллардаги ўйинчоққа айланиб қолади.

Абдуҳамид Мухторов,

Ўзбекистон журналистлар уюшмаси аъзоси,

«Зиё» медиа маркази директори

Мақолалар
Бошқа мақолалар

Муҳаммад Саид Рамазон ал-Бутий

16.05.2025   4391   5 min.
Муҳаммад Саид Рамазон ал-Бутий

Муҳаммад Саид ибн Рамазон ибн Умар ибн Мурод ал-Бутий 1929 йилда Усмонийлар империяси таркибида бўлган, бугунги кунда Туркия Республикаси ҳудудига кирувчи Жизре (арабча: Жазират ибн ‘Умар, курдча: Cizîrê Botan) вилоятига қарашли Жалка қишлоғида таваллуд топган. Ушбу ҳудуд тарихан бой илмий ва маданий меросга эга бўлиб, кўплаб етук шахслар, айниқса ислом олимлари билан машҳур бўлган. Жизре ҳудуди ўзининг узоқ йиллик илм-фан ва маърифат анъаналари билан ажралиб туради. Тарихий манбаларда бу ерда яшаб ўтган кўплаб олимларнинг исмлари тилга олинади. Жумладан, буюк мусулмон тарихчиси ва "ал-Камил фīът-Тарих" асари муаллифи Ибнул-Асир (1160–1233), машҳур қироат олими Абул-Хойр Муҳаммад ибн Муҳаммад ал-Жазарий, механика ва техника соҳасида кашшоф сифатида танилган, "ал-Жамиʻ байнаал-ʻилм вал-ʻамал ан-нафиʻ фī ṣинаʻат ал-ḥиял" асари муаллифи Абул-‘Изз ибн Исма‘ил ар-Роззаз ал-Жазарий (вафоти 1206-йил) шулар жумласидандир.

Муҳаммад Саид Рамазон ал-Бутий ана шундай юксак мартабали олимлардан биридир. У Ислом оламида асосан фиқҳ, даъватчилик фаолияти, асарлари ва сиёсат билан алоқаси сабабли машҳур бўлган. Унинг илмий мероси, асарлари ва илгари сурган ғоялари кўпинча Ғазолий билан қиёсланади [1].

Муҳаммад Саид Рамазон ал-Бутий 1934-йилда оиласи билан Суриянинг Дамашқ шаҳрига ҳижрат қилган. Улар асосан курдлар истиқомат қиладиган Рукнуддин маҳалласига жойлашадилар. Бутий болалигидан Қуръон таълимини бошлайди ва атиги олти ой ичида Қуръонни тўлиқ хатм қилади. Кейинчалик отаси бош-қошлигида турли мадрасаларда диний илмлар билан шуғулланади. 1953-йилгача Шайх Ҳасан Ҳабанка ал-Майдоний бошчилигидаги "Ат-тавжиҳ ал-исломий" коллежида наҳв, мантиқ, балоғат, усул ва бошқа диний фанларни ўрганади.

1953-йилда Мисрнинг Азҳар университети Шариат факултетига ўқишга кириб, 1956-йилда тамомлайди. 1957-йилда Ҳумус шаҳрида диний маданият ўқитувчиси сифатида фаолият бошлайди. 1960-йилда Дамашқ университетининг Шариат факултетида ёрдамчи лавозимига тайинланади. 1965-йилда Азҳар университетида "Ислом ҳуқуқида "Маслаҳа" мавзусида докторлик диссертатсиясини "Мумтаз" (жуда а‘ло) баҳоси билан ҳимоя қилади. Шундан сўнг у Дамашқ университетида профессор унвонига эришиб, ислом ҳуқуқи, фиқҳ, ақида ва сийрат фанларидан сабоқ беради.

1970-йилда дотсент, 1975-йилда профессор, 1977-йилда эса Шариат факультети декани лавозимига тайинланиб, 1993-йилгача бу лавозимда ишлайди. У араб, курд, турк ва инглиз тилларини яхши билган. Академик фаолияти давомида у китоблари, телевидения, радио ва интернет орқали кенг оммага диний таълим етказган. Унинг Дамашқдаги йирик масжидлардаги ваъзлари кўп сонли кишиларни жамлаган.

Европалик тадқиқотчи Андреас Чристманн таъкидлаганидек, диний амалларга риоя қилмайдиган ҳатто мусулмон бўлмаган кишилар ҳам унинг маърузаларига қизиқиш билдирган [2]. 2005-йилда Дубай Қуръон Хизмат Кенгаши уни "Намунали Ислом Олими" деб эътироф этган. 2012-йилда эса Иордания Қироллик Академияси томонидан тузилган энг нуфузли 500 мусулмон рўйхатида 22-ўринни эгаллаган.

Бутий ақидада Ашъарий калом мактабига эргашган бўлиб, салафийлик оқимига танқидий ёндашуви билан машҳур эди. Фиқҳий йўналишда эса Шофиъий мазҳабига мансуб бўлган.

Бутийнинг илмий фаолиятида биринчи йирик ютуғи сифатида "ад-Давабитуъл-Маслаҳа фиъш-Шари‘атиъл-Исламийя" номли докторлик диссертатсияси бўлиб, бу асар Ислом ҳуқуқидаги "Маслаҳа" масаласини чуқур таҳлил қилгани сабабли тадқиқотчилар томонидан муҳим манба сифатида қадрланади.

Унинг асл шуҳрати эса "Фиқҳус-сийра" асари орқали кенг тарқалган. Ушбу китобда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаётлари асосида шаръий ва фиқҳий хулосалар чиқарилиб, янгича илмий услубда тақдим этилган.

Tahrirchi Bot, [16.05.2025 12:30]
Бутий 70 га яқин китоб ва кўплаб мақолалар муаллифи бўлиб, Ислом уммати муаммоларига бағишланган "Абҳас фиъл-Кимме" номли ўнта рисоладан иборат тўплами ҳам эътибор қозонган. Бу рисолаларда у муаммоларга ечимларнинг ўзини эмас, балки уларнинг асл сабаблари, хусусан, Ғарб қаршисида мусулмонларнинг ижтимоий ва иқтисодий жиҳатдан орқада қолиш омилларини очиб беришга интилган.

У бутун умри давомида исломий фикр, ахлоқ ва маърифатни тарғиб этишда фидокорона хизмат қилган. Афсуски, бу юксак илм ва тақво соҳиби 2013 йил 21 март куни Дамашқдаги Имом масжидида дарс бераётган пайтида шаҳид бўлди. Унинг вафоти нафақат Сурияда, балки бутун Ислом оламида чуқур изтироб билан қабул қилинди. Шу тариқа Рамазон Бутий ўзининг бой илмий мероси ва мардонавор хизматлари билан мусулмон умматининг қалбида чуқур из қолдирди.

Муҳаммаддиёр МЎМИНОВ,
Тошкент Ислом институти 402-гуруҳ талабаси.
 

[1] Mahsum Aslan. Muhammed Said Ramazan el-Bûtî’nin hayatı, eserleri, ilmî kişiliği ve fıkıhçılığı "Муҳаммад Саид Рамазон ал-Бутийнинг Ҳаёти, Асарлари, Илмий Шахсияти ва Фиқҳчилиғи" номли магистрлик диссертациясидан. Дижла Университети, Социал фанлар институти, Диярбакир, қисқартирма, 2014.–  Ж.1. — Б.1.

[2] Andreas Christmann. Islamic scholar and religious leader: A portrait of Shaykh Muhammad Sa’id Ramadan al-Būti “Musulmon Olim va Diniy Yetakchi: Shayx Muhammad Said Ramazon al-Butiy”, tarj. Muammer İskenderoğlu, Усул исломий тадқиқотлар журнали, Сон: 2, Июль-Декабрь, 2004. – 129-154, - Б.130.