Ислом ҳуқуқида истиҳола (الاستحالة) тушунчаси бир моддадан бошқа модда ҳосил бўлиши натижасида шаръий ҳукмнинг ўзгаришини англатади. Фиқҳий ёндашув бўйича, агар бир нажосат тубдан ўзгариб, янги ва мутлақо бошқа ҳолатга ўтса, у энди аввалги ҳукмга эга бўлмайди. Ушбу масала ҳалол ва ҳаром, поклик ва нажосат, фарматсевтика ва озиқ-овқат саноати билан бевосита боғлиқ бўлиб, бугунги кунда фиқҳий тадқиқотларда долзарб мавзулардан бири ҳисобланади.

Араб тилида "истиҳола" (الاستحالة) "ўзгариш, айланиш, бошқача шаклга ўтиш" деган маъноларни англатади. Ибн Фарис ўзининг "Муъжам Мақайис ал-Луға" асарида бу сўзни "бир нарса бошқа нарса ҳолига ўтиши" деб изоҳлайди.

Фиқҳий истилоҳ сифатида истиҳола – модданинг моҳияти ўзгариши натижасида шаръий ҳукмнинг ўзгариши деган маънони англатади.

Уламолар истиҳолага қуйидагича таъриф беришган:

Имом Абу Ҳанифа раҳимаҳуллоҳ: "Агар бир нажосат бутунлай ўзгариб, янги пок модда ҳосил бўлса, у нажосатлик ҳукмини йўқотади."

Имом Шофеъий раҳимаҳуллоҳ : "Модданинг ўзгариши мукаммал бўлса, унинг шаръий ҳукми ҳам ўзгариши мумкин."

Ибн Таймийя раҳимаҳуллоҳ: "Агар бир нажосатнинг таъсири бутунлай йўқолса ва янги хусусият касб этса, уни энди нажосат деб ҳисоблаб бўлмайди."

Истиҳоланинг фиқҳий ҳукмларга таъсири:

Фиқҳий мазҳаблар истиҳола масаласида турлича ёндашганлар.

Ҳанафий мазҳаби:

Ҳанафийлар истиҳолани қабул қилиб, қуйидаги мисолларни келтирадилар: Шароб сирка бўлса, у пок бўлади. Чўчқа суяклари куйиб кулга айланса, энди у нажосат эмас, тупроқ ҳисобланади. Гўшт чириб кулга айланса, у пок бўлади.

Шофеъий мазҳаби:
Шофеъий мазҳаби истиҳолани фақат баъзи ҳолларда қабул қилади. Масалан: Шароб табиий равишда сирка бўлса, пок бўлади. Бироқ чўчқа ёғидан тайёрланган маҳсулотлар истиҳола бўлса ҳам ҳаром қолади.

Ҳанбалий ва Моликий мазҳаблари:
Ҳанбалий ва Моликийлар ҳам истиҳолани қабул қилишади, лекин айрим чекловлар мавжуд. Улар ҳар қандай нажосат истиҳола орқали пок бўлиши мумкин эмас деб ҳисоблайдилар.

Бугунги кунда истиҳола озиқ-овқат, фарматсевтика ва косметика саноатида катта аҳамиятга эга. Ҳайвон суяклари ва ёғларидан олинган желатинлар кимёвий ўзгариш орқали ҳосил бўлади. Агар бу жараёнда нажосатнинг ашёси бутунлай йўқолса, у пок ҳисобланади.

Спиртли ичимликлар тиббий ёки саноат спиртига айланиб, истиҳола бўлса, у шаръий жиҳатдан пок ҳисобланиши мумкин.

Баъзи дорилар таркибида ҳайвон маҳсулотлари бўлиши мумкин. Агар улар истиҳола натижасида кимёвий жиҳатдан бутунлай ўзгарса, шаръий ҳукм ўзгариши мумкин.

Бугунги кунда JAKIM, IFANCA, ESMA каби халқаро ҳалол сертификат берувчи ташкилотлар истиҳола мезонларини ўрганиб чиқмоқда. Айрим мамлакатларда ҳайвон суякларидан олинган желатин ҳалол деб ҳисобланади, бошқаларда эса ҳаром деб қаралади.

Истиҳола фиқҳий ва замонавий илмий нуқтайи назардан долзарб масала бўлиб, у ҳалол ва ҳаром, поклик ва нажосат, фарматсевтика ва озиқ-овқат саноати билан боғлиқ кўплаб шаръий масалаларга таъсир қилади. Ҳанафийлар истиҳолани кенг қамровли қабул қилишади. Шофеъийлар ва ҳанбалийлар уни фақат баъзи ҳолатларда қабул қилишади.

Замонавий саноатда истиҳола баъзи маҳсулотларнинг шаръий ҳукмини аниқлашда ҳал қилувчи рол ўйнайди. Бугунги кунда фиқҳий илм ва технологиялар ривожланиши билан истиҳолага оид масалалар янги қиёфага эга бўлиб, фатво марказлари ва ҳалол саноати бу масалани чуқур ўрганишни давом эттирмоқда.

Камолиддин Досматов,
Тошкент Ислом институти 4 курс талабаси.