Қози байзовий ким ХIV асрда Хуросонда яшаб, асосан тафсир, араб тилшунослиги бўйича фаолият олиб борга ва бир неча йирик асарлар ёзган олимдир. Ҳаёти, таълими ва фаолиятиб, асарлари ҳақида қисқа ва лўнда малумот бериш.
Энг асосий асар и “Тафсир Байзовий” тарихи ҳақида қисқа ва лўнда малумот бериш.
Асарнинг ҳозиргача илмий доираларда ўқиб ўрганилишига унинг услубан мустаҳкам ва асосли манбаларга таяниб ёзилгани ҳисобланади. Байзовий асар муқаддимасида ўз услуб ҳақида қуйидагиларни айтган:
Хулласи калом оятни тафсир килишда унга хамоҳанг ҳадиси шарифларни ҳам зикр килганлигини кўрамиз.
Масалан: Аллоҳ таъалонинг: ولوموا أنفسكم ) ( فلا تلوموني ояти ҳақида Байзовий айтади: فلا تلوموني ) (ушбу оят ҳақида (шайтон) фақат васваса қилишимни ўзига мени маломат қилманглар. Кимки очиқ душманлик қиладиган бўлса ман каби уни маломат қилинмайди. ( ولوموا أنفسهم ) Сизлар ўзларингизни маломат қилинглар. Ман сизларни васваса қилганимда роббингизни қўйиб менга итоат қилдинглар, Роббингиз сизларни даъват қилган нарсага итоат қилмадинглар. Муътазилийлар бу каби мисоллар билан банда амалларини ўзи яратади деб далил қиладилар. Банданинг қудрати ўзи ўша ишни феъли орқали бажариши ҳам мумкинку, у қудрат эса Мотуридий уламолари айтганларидек банданинг касбидир[3].
Масалан:
( معلومات ) Ҳаж қилиш маълум ойлар ҳақидаги оятини тафсирида : у шаввол, зул қаъада ва зул ҳижжани 9 куни Шофиъий мазҳабида, Абу Ҳанифада эса, шаввол, зул қаъда ва зул ҳижжанинг 10 куни, Моликийда зул ҳижжанинг тўлиқ ҳаммаси Ҳаж ойларидир дейилади. Юқоридаги ихтилофларга кўра Ҳажнинг вақтидан мурод Ҳажга эҳромга кириш вақти ёки Ҳаж аммаллари ва маносикларининг вақти ёки мутлоқ ҳаж маносикларидан иборат чиройли саналадиган амаллар.
Имоми Молик зул ҳижжа ойининг охиригача умра қилишни макруҳ санаганлар. Абу Ҳанифа эса, Шавволдан олдин гарчи эҳромга кириш дуруст деган бўлсаларда, аммо уни макруҳ санаганлар[4].
Юқорида Қози Байзовий “Анварут - танзил ва асрорут –таъвил” номли тафсирининг услуби ҳақида баён қилдик. Алломанинг асарлари ва унинг сермаҳсул ижоди ҳақида жуда кўп гапириш ва ёзиш мумкин.
Хулоса қилиб айтганда еттинчи аср ҳижрийда Қози Байзовий Хуросонда илм фан чўққига чиққан бир даврда замонасининг забардаст уламолари билан бир қаторда туриб ижод қилган буюк симолардандир.
Байзовийнинг кўплаб дурдона асарлари борки, бизлар унинг асарларини ўқиб ўрганишимиз ва изланишлар олиб боришимиз ва келажак авлодларга етказишимиз лозим ва лобуд бўлади.
Тошкент ислом институти
“ Тиллар кафедраси ” катта ўқитувчиси
Иззатилла Юлдашев.
1 қисм / 2 қисм
Улар: “Хўп яхши. Демак, тўрт имомларнинг барчаси тўғри экан, бордию тўрт имомдан учтаси бир хил фикрда бўлишса-ю, лекин биттаси бошқа фикрда бўлса, улардан қайси бирига эргашамиз?” деб яна сўрадилар.
Мен: “Бир имомга”, деб жавоб бердим.
Улар: “Нима учун, ахир кўпчиликка эргашиш керак эмасми?”, дейишди.
Мен: “Аллоҳ таоло 124 минг пайғамбарларини юборди. Уларнинг ададини Аллоҳ таолонинг Ўзи билади. Биз барчаларига иймон келтирамиз.
Қуръони каримда Юсуф алайҳиссаломга акалари сажда қилганлари ҳақида оят келган. Уламолар ушбу оятнинг тафсирида: “Инсонларнинг бир-бирига ҳурмат маъносида сажда қилиши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламгача ўтган барча пайғамбарлар даврида рухсат этилган”, дейдилар. Аммо Пайғамбаримиз алайҳиссалом бизни бундай қилишдан қайтарганлар. Лекин ўтган 123 минг 999 нафар пайғамбар бундан қайтаришмаган. Сиз ўтган пайғамбарларга эргашасизми ёки охирги замон пайғамбари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламгами?” деб сўрадим.
Улар: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга эргашамиз”, дедилар.
Мен: “Худди шунингдек биз ҳам бир имомга эргашамиз”, дедим.
Улар: “Ислом дини Макка, Мадинада нозил бўлганми ёки Куфадами?”, деб яна савол сўрадилар.
Мен: “Макка, Мадинада”, дедим.
Улар: “Унда Куфадаги Абу Ҳанифага эргашмасдан, Макка, Мадинадаги имомларга эргашимиз керак эмасми?” дедилар.
Мен: “Тўғри, Қуръони карим оятлари Макка ва Мадинада нозил бўлди. Лекин етти қорилардан бири Маккалик, бошқаси Мадиналик, яна бири Басралик бўлган. Сизлар ҳам куфалик Имом Осимнинг қироатига эргашасизларку. Нега унда Қуръон Макка, Мадинада нозил бўлган бўлса, куфалик қорининг қироатига эргашяпсизлар?” деб саволларига савол билан жавоб бердим.
Улар: “Чунки куфалик қорилар Қуръонни ўзлари ўйлаб топишмаган. Улар куфага Макка, Мадинадан борган кўплаб саҳобалардан таълим олишган. Саҳобалар уларга Қуръонни ўргатишган”, дедилар.
Мен: “Саҳобалар Куфага келишганида ибодатларни ҳам ўргатишганми? Хусусан, қандай намоз ўқишни ҳам кўрсатиб беришганми? Нима деб ўйлайсиз?” деб сўрадим.
Улар: “Ҳа, саҳобалар қандай намоз ўқишган бўлса, уни куфа аҳлига ҳам ўргатишган”, дейишди.
Мен: “Демак, саҳобалар Қуръондан таълим беришган экан, албатта намозни ҳам ўргатганлар. Демак, бир мазҳабга эргашсак саҳобага эргашаётган бўламиз. Саҳобалардан кўра Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга эргашишда ким гўзалроқ намуна бўлиши мумкин?” дедим.
Хулоса ўзингиздан.......
Даврон НУРМУҲАММАД