22 Январ, 2025, 22 Ражаб, 1446
22 Январ, 2025, 22 Ражаб, 1446
Сохта салафийлар тавҳидни уч қисмга – “тавҳидур рубубийя”, “тавҳидул улуҳийя” ва “тавҳидул асмо вас сифот”га бўладилар. Уларниг изоҳлашича,
- “Тавҳидур рубубийя” – Аллоҳ таолонинг Яратувчи, Ижодкор ва барча ишлар тадбирини Ўзи қилаётганига ишониш.
- “Тавҳидул улуҳийя” – Ибодатни - бандаликни ёлғиз Аллоҳгагина қилишдир.
- “Тавҳидул асмо вас сифот” – Аллоҳ таолонинг исмлари ва сифатларида ягоналиги, булар Ўзигагина хослигига иқрор бўлиш. Қуръони карим ва саҳиҳ ҳадисларда баён қилинган Аллоҳ азза ва жалланинг исм ва сифатларига имон келтириш.
Уларнинг айтишларича “Барча Пайғамбар алайҳимуссаломлар инсонларга фақат “тавҳиди улуҳийя”ни тарғиб қилиш учун юборилганлар. “Тавҳиди рубубия” борасида эса, нафақат мусулмонлар, балки мушриклар ҳам унга эътиқод қиладилар”. Улар ўзларининг гапларига Аллоҳ таолонинг қуйидаги ояти каримасини далил қилиб келтирадилар:
وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ (العنكبوت/61)
“Қасамки, агар Сиз улардан: “Осмонлар ва Ерни яратган, Қуёш ва Ойни (ўз тоатига) бўйин сундирган зот ким?” – деб сўрасангиз, албатта, улар: “Аллоҳ”, – дерлар. Бас, (шундай экан), қаёққа бурилиб кетмоқдалар?!” (Анкабут сураси, 61-оят).
Аслида, тавҳидни бундай тарзда уч қисмга тақсимлаш на Қуръони каримда, на ҳадиси шарифларда ва аввал ўтган уламоларимизнинг сўзларида учрамайди. Ушбу тақситот фақатгина ҳижрий еттинчи асрда туғилган Тақиюддин Аҳмад ибн Абдулҳалим Ибн Таймиянинг ихтиро қилган диндаги бидъатларидан бири ҳисобланади. Айни пайтда ушбу тақсимотни асосан салафий тушунчасидаги кишилар ўз китобларида қайд этишади.
Ваҳоланки, Пайғамбаримиз алайҳиссалом бир киши Ислом динин қабул қилиш учун ҳузурларига келганда “Сен рубубият тавҳидига эътиқод қиласан, энди мусулмон бўлишинг учун улуҳият ва исм-сифатлардаги тавҳидни қабул қилишинг керак”, демаганлар. Балки “Ла илаҳа иллаллоҳ, Муҳаммадур расулуллоҳ” деб калима келтиришини талаб қилганлар. Мана шу шаҳодат калимаси билан киши мусулмон бўлиши ва Қиёматда жаннатга киришини таъкидлаб ўтганлар. Абу Мусо Ашъарий разияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам:
"أَبشِروا ، و بَشِّروا مَن وراءَكم ، أنه مَن شهِد أن لا إلهَ إلا اللهُ صادقًا دخل الجنَّةَ"
“Ҳурсанд бўлинглар ва ўзларингиздан кейингиларга башорат беринглар: Кимки “Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ” деб чин дилдан гувоҳлик берса жаннатга киради”, деганлар (Имом Аҳмад ривоятлари).
Муоз ибн Жабал розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган бошқа ҳадиси шарифда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам:
"من كان آخرُ كلامهِ لا إله إلا اللهُ دخل الجنة" (رواه أبو داود والحاكم)
“Кимнинг охирги сўзи "Лаа илаҳа иллаллоҳ" бўлса, жаннатга киради”, дедилар (Имом Абу Довуд ва Имом Ҳоким ривояти).
"مَنْ كَانَ آخِرُ كَلاَمِهِ لاَ إلَهَ إلَّا اللهُ دَخَلَ الجَنَّةَ" (رواه أبو داود)
"Ким Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқлигини билиб вафот этса, жаннатга киради", дедилар (Имом Муслим ривояти).
Шу билан бирга, тавҳидни учга бўлишнинг хавфи – мушрикларни тавҳид аҳли сифатида зикр қилиш баробарида, мусулмонларни кофир деб эълон қилишга замин яратишида намоён бўлади. Сохта салафийлар мазкур тақсимотга кўра анбиёлар, авлиёларни васила қилиб дуо қиладиган мўмин-мусулмонларни кофир деб эълон қиладилар. Салафийларнинг даъволарига кўра, дуода васила қилган киши – тавҳидул улуҳийяга зид иш қилган бўлади ва Аллоҳ таолодан ўзгага дуо қилган, ибодат қилган саналади.
Салафийларга кўра, дуоларида пайғамбарлар ва авлиёларни васила қиладиган мусулмонлар гўёки Аллоҳ таолони қўйиб пайғамбарларга ибодат қилган ва бу билан имондан ажраган бўладилар. Чунки улар “улуҳият тавҳиди”ни тарк қилган саналадилар. Мана шу асоссиз важлар билан салафийлар мусулмонларни куфрга чиқарадилар. Ҳатто Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб ҳаддидан ошиб:
"إن كفرهم أشنع من كفر عباد الأوثان"
“У (васила қиладиган)ларнинг куфри бут-санамларга сиғинадиганларнинг куфридан кўра жирканчроқдир!” деган.
Ваҳоланки, дуода васила қилиш жоизлигига Ислом уламолари жоиз эканини таъкидлашган. Бу ҳақда алоҳида тўхталиб ўтамиз.
Қолаверса, сохта салафийлар “Тавҳид асмо вас сифот”ни кенгроқ шарҳлашда “Тавҳид асмо вас сифот”га шу исм ва сифатларга тўғри маъно берган ҳолда таъвил ва тафвиз қилмаган ҳолда иймон келтиришдир” дея изоҳлайдилар. Бу билан мотуридий ва ашъарийлар каби муташобиҳ оят ва ҳадисларни таъвил ёки тафвиз қиладиган мусулмонларни гўёки исм ва сифатлар бобида тавҳиддан ташқарида деб изоҳлайдилар.
Қуръони карим ва ҳадиси шарифларда “рубубият” ва “улуҳият” салафийлар даъво қилгандек алоҳида маъноларда эмас, балки бир-бирини ўзаро тўлдириб келган. Қуйида бунга айрим мисолларни келтириб ўтамиз.
وَلَا يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلَائِكَةَ وَالنَّبِيِّينَ أَرْبَابًا أَيَأْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ
“(Ўша пайғамбар) сизларга фаришталар ва пайғамбарларни Роб қилиб олишингизни ҳам буюрмайди. Ахир, мусулмон бўлганингиздан кейин сизларни куфрга (қайтишликка) буюрармиди?!” (80-оят).
Муфассирлар шайхи дея танилган олим Ибн Жарир Тобарий раҳимаҳуллоҳ ушбу ояти кариманинг тафсирида шундай дейдилар: “Оятнинг мазмуни шуки, эй инсонлар, Пайғамбар Сизларга малоикалар ва пайғамбарларни Роб қилиб олишингизни буюрмайди. “Робб” калимасидан Аллоҳни қўйиб унга ибодат қилинадиган илоҳлар назарда тутилган” (“Жомиъул баён” тафсири).
"يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ" (سورة يوسف/39)
“Эй, икки ҳамзиндонларим! Турли-туман “Робблар” яхшими ёки ягона ва ғолиб Аллоҳми?” (Юсуф сураси, 39-оят).
Мазкур ояти каримани Аллома Ибн Жарир Тобарий раҳимаҳуллоҳ “Юсуф алайҳиссалом ушбу гапни зиндонга ўзлари билан бирга кирган икки йигитга айтганлар. Чунки улардан бири мушрик эди, шунинг учун уни бу гап билан Исломга чақирдилар ва илоҳлар ва бутларга сиғинишни тарк этишга даъват қилдилар. Юсуф алайҳиссалом айтдиларки:“Ҳар хил тарқоқ худоларга, фойда ва зарар келтирмайдиган илоҳларга сиғиниш яхшими ёки қудрати ва ҳукм юритишида тенги бўлмаган, ҳамма нарсани бўйсундирган, Унгагина ихтиёрий равишда ёки беихтиёр тарзда итоат қилинган ягона илоҳга сиғиниш яхшироқми?!” (“Жомиъул баён” китоби, 16-жуз, 104-бет).
Эътибор қилсак, ушбу ояти каримада мушриклар ҳам бир нечта “Робблар”га эътиқод қилгани, бу “тавҳидур рубубийя” тушунчасига зид экани маълум бўлади. Акс ҳолда Юсуф алайҳиссаломнинг “Турли-туман “Робблар” яхшими” дейишларида маъно қолмас эди.
"فَقَالَ أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلَى" (النازعات/24)
“«Мен сизларнинг олий Роббингиздирман», – деди”, (Назиат сураси, 24-оят).
Ушбу оятда таъкидланганидек, Фиръавн рубубиятни даъво қилмоқда. Бошқа бир оятда эса, айнан ўша Фиръавнни сўзини қуйидаги нақл қилинган:
"وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ مَا عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرِي" (القصص/38).
“Фиръавн: “Эй, одамлар! Мен сизлар учун ўзимдан бошқа (бирор) илоҳни билмасман. Бас, эй, Ҳомон! Лойни пишириб, (ғишт қуйиб) мен учун бир баланд бурж (минора) бино қил! Шоядки, мен (унинг устига чиқиб) Мусонинг илоҳини кўрсам. Мен уни ёлғончилардан деб ўйламоқдаман”, – деди” (Қасас сураси, 38-оят).
Бу ояти каримада эса, Фиръавн улуҳиятни даъво қилмоқда. Демак, бу билан “рубубият” ва “улуҳият” ўртасида фарқ йўқ экани яна бир бор маълум бўлмоқда.
Ояти карималардан бу каби далилларни кўплаб келтириш мумкин. Қуйида ҳадиси шарифлардан айрим далилларни келтириб ўтамиз.
"ذَاقَ طَعْمَ الْإِيمَانِ مَنْ رَضِيَ بِاللهِ رَبًّا، وَبِالْإِسْلَامِ دِينًا، وَبِمُحَمَّدٍ رَسُولًا" (رواه الامام مسلم)
“Аллоҳни “Роб” деб, Исломни дин деб, Муҳаммад (алайҳиссалом)ни Росул деб рози бўлган кимса иймон таъмини татибди” (Имом Муслим ривоят қилганлар).
Агар Ибн Таймийя иддао қилганидек, мушриклар Аллоҳнинг рубубиятига эътиқод қилишида эди, Пайғамбаримиз алайҳиссалом “Аллоҳни “Роб” деб ... рози бўлган киши имоннинг таъмини татибди” демаган бўлардилар. Чунки у билан мушрикнинг ўртасида фарқ қолмаган бўларди.
"وَإِنَّهُ لَيَسْمَعُ خَفْقَ نِعَالِهِمْ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ حِينَ يُقَالُ لَهُ: يَا هَذَا، مَنْ رَبُّكَ وَمَا دِينُكَ وَمَنْ نَبِيُّكَ؟"
(رواه الامام أبو داود)
“Аҳли (уни кўмиб бўлиб) ортларига қайтиб кетаётганларида оёқ товушларини эшитади. Шу пайтда унга “Эй Сен, Роббинг ким? Дининг нима? Пайғамбаринг ким?” дейилади” (Имом Абу Довуд ривояти).
Ушбу ҳадисга кўра, қабрдаги одамга фаришталар томонидан “Роббинг ким?” деб савол беришади. Агар ҳақиқатда мушриклар ҳам Аллоҳ таолони Робб деб эътиқод қилганларида, мўмин билан мушрикни ажратиш учун бу саволни беришдан маъно қолмасди. Шунинг учун ҳам “Робб” ва “Илоҳ” сўзларини ажратиш, мушриклар “Рубубият”да тавҳидда эдилар дейиш улкан хатодир.
Ибн Таймия ва унинг тарафдорлари ҳужжат қилиб келтирган “...Агар Сиз улардан: “Осмонлар ва Ерни яратган, Қуёш ва Ойни (ўз тоатига) бўйин сундирган зот ким?” – деб сўрасангиз, албатта, улар: “Аллоҳ”, – дерлар...” ояти каримага келсак, унга жумҳур уламолар шундай жавоб беришган: Мушриклар Aллоҳ таолонинг борлигига, уларни ҳамда осмонлару ерни яратишга қудрати етишига ишонардилар. Лекин Аллоҳ таоло уларни қайта тирилтиришига ҳам қодир эканини инкор қилишарди. Шунингдек, улар Аллоҳ таоло қудрати етадиган барча ишда бут-санамларни ҳам шерик тутардилар. Шу сабабли ҳам сохта салафийлар даъво қилганларидек, на улуҳиятда ва на рубубиятда муваҳҳид саналмайдилар. Умуман олганда Аллоҳ таолога имон келтиришда улуҳият ва рубубятга ажратишнинг ўзи шариатда жорий бўлган эмас.
Хулоса қилиб айтганда, тавҳидни уч қисмга тақсимлаш – бидъат тушунча бўлиб, на Қуръони карим ва на саҳиҳ суннатга ва салафи солиҳларнинг сўзларига мувофиқ келади. Аксинча, Қуръон ва суннатда “рубубият” ва “улуҳият” тушунчалари ўзаро бир-бирини тўлдириб келади.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси ҳузуридаги
Фатво маркази бош мутахассиси
Абдулатиф Турсунов
Inson yaratilgan vaqtdan buyon jamiyat o‘rtasida uning huquqlari va majburiyatlari birga shakllandi. Huquq va majburiyatlar insonlar o‘rtasida paydo bo‘ladigan nizolarni oldini olish uchun yuzaga kelgan. Asrlar osha inson takomillasha borgan sari uning huquq va majburiyarlari ham shunga monan rivojlanib bordi. Shuning uchun ham Alloh taolo turli zamonlarda va turli millatlarga turli xil shariat mezonlarini nozil qilgan. Boshlang‘ich bosqichda islom davlatida huquqiy institutlar rivojlanmagan shaklda mavjud bo‘lib, islomning axloqiy vazifalari va mazhabiy figurasi bir-biri bilan hamohang va uyg‘unlashgan edi.
Shuni ta’kidlash kerakki, har bir jamiyatda, uning qanday sharoitda yashashidan qat’i nazar, unga tegishli bo‘lgan ishlar, muammolar, shaxsiy va ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish, jamiyatda tinchlikni ta’minlab, jinoyatning oldini olish va boshqa ko‘p hayotiy muammolarini yechish uchun bir miqdor qonun-qoidalarga zarurat bo‘lgan. Islom dinini birinchi bo‘lib qabul qilgan arablar jamiyati yetarli darajada rivojlangan bo‘lmasa ham, o‘ziga xos qoidalar va an’analarga ega edi. Ularda salam (pulni oldindan to‘lab, pishib yetmagan mol, masalan, bug‘doyni keyinroq olish bitimi), muzoraba (sheriklik asosida pulni foydaga ishlatish uchun birovga berish), xilma-xil nikoh shakllari, hakamiyat (hakamlik), savdo va muomalotga tegishli bir qator urf-odatlar mavjud bo‘lib, jamiyatda qonun tusini olgan edi. Lekin mazkur udum va qoidalar yetarli darajada o‘sib rivojlanmagani tufayli, butun jamiyat hayoti sohalarini qamrab olib, birlashgan jamiyat va umumiy huquqiy tizim qurish uchun yetarli emasdi. Arablar qabilaviy sharoitda yashaganliklari uchun ularda markazlashgan hokimiyat yo‘q edi, bu esa yagona sud tizimini tashkil etish uchun imkon bermasdi. Makka shahri eng muhim tijorat markazi bo‘lgan. Savdo va tijorat sohasidagi qonunlarni savdogarlar o‘zaro ijro etardilar.
Oilaviy munosabatlar (qarindoshlik va meros)ga oid qonunlar, shuningdek, jazo qonuni,ham ko‘chmanchilar va ham shaharlarda yashovchi aholi orasida eski qabilaviy tuzum ta’siri ostida edi. Unga binoan biron-bir qabilaga mansub bo‘lmagan kishi qabilaviy qonun himoyasidan chetda qolardi[1]. Arablar orasida nizo va kelishmovchiliklar paydo bo‘lganda, tomonlar muzokara yo‘li bilan kelisha olmasalar, hakamlarga murojaat qilinardi. Hakamlar biron-bir xos firqaga mansub bo‘lmay, keng ma’lumotli, zukko va yaxshi nom chiqargan kishilar hamda ilohiy kuchga ega hisoblangan kohinlar ichidan tanlanardi.
Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam (payg‘ambarligidan ilgari) Ka’bani ta’mirlash ishlari olib borilganda Qoratosh (Hajarul-asvad)ni o‘rniga qo‘yish bo‘yicha urug‘lar orasida yuzaga kelgan nizoni hakam sifatida hal qilishga muvaffaq bo‘lgan edilar. Islom dini o‘z huquqiy tizimi va qonunchiligini rivojlantirar ekan, Qur’on va Sunnaga asoslangan holda arablar jamiyatida qonun darajasiga ko‘tarilgan urf-odatlar va an’anaviy udumlardan ham foydalandi. Shu ma’nodaki, ularning ayrimlari Qur’on oyatlari yoki hadislar orqali bekor qilindi, ayrimlariga o‘zgartirishlar kiritib qabul qilindi va ba’zilariga qonuniy tus berildi. Shuningdek, muzoraba va shirkat me’yorlari qabul qilinib, ribo (sudxo‘rlik) butunlay harom deb e’lon qilindi.
Hijriy I asrda islom huquqi shakllana boshlab, hijriy II va III asrlarda taraqqiyot bosqichlariga ko‘tarildi. Hijriy II asr boshlarida ilk huquqiy maktablar (mazhablar) yuzaga kela boshladi va yangi shakllangan islom jamiyati o‘zining boshlang‘ich huquqiy va qonuniy institutlari-muassasalarini qurishga muvaffaq bo‘ldi[2]. Arab xalifaligida ijroiy faoliyatlar va qonun tuzish ishlari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq edi va uning maqsadi yangi tasarruf qilingan mamlakatlar idoralarini islom qonunlari asosida tashkil etib, boshqarish edi. Hijriy I asr o‘rtalariga kelib islom siyosiy qarama-qarshiliklarga duch keldi. Xavorij (xorijiylar) va shia firqalari ko‘pchilikni tashkil etgan ahli sunna val-jamoaga qarshi turdilar. Keyinroq shialar sunniylikning buyuk olimlari tomonidan asos solingan va takomillashtirilgan huquqiy tizimlarni iqtibos etib, hijriy II asrning ikkinchi yarmida ularga ayrim o‘zgartirishlar kirgizdilar[3]. Hijriy I asr asosan tasarruf etilgan mamlakatlar huquqiy normalarini ko‘rib chiqib, ularning urf-odatlarini shariat qonunlariga moslashtirish jarayoni bilan o‘tdi. Islom huquqining yaratilib, tartibga solinishi hijriy II asr o‘rtalarida boshlandi va o‘z taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tdi. Islom huquqi o‘z rivojlanish bosqichlarini shu yo‘sinda bosib o‘tdi. Asli arab bo‘lmagan ko‘p xalqlar, ayniqsa, Movarounnahr faqihlari va muhaddislari uning rivojiga beqiyos darajada katta hissa qo‘shib keldilar. Islom tarixchilarining fikrlariga ko‘ra, islom huquqi (fiqh) o‘z taraqqiyot jarayonida quyidagi olti davrni bosib o‘tgan:
Birinchi bosqich: Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam davrlari;
Ikkinchi bosqich: Sahobalar davri;
Uchinchi bosqich: Tobeinlar davri;
To‘rtinchi bosqich: Mujtahidlar davri;
Beshinchi bosqich: Muharrijlar davri;
Oltinchi bosqich: Muqallidlar yoki taqlid davri[4].
Abdulhay Laknaviy rahimahulloh hanafiy mazhabi faqihlarini tabaqalashtirishda muharrijlar davridan so‘ng as’hobut-tarjih, ya’ni buyuk faqihlar tomonidan yozib qoldirilgan hukmlardan ayrimlarini zaruratga binoan bir-biridan ustun qo‘yish vakolatiga ega bo‘lgan olimlar davrini ham ko‘rsatib o‘tadi. Lekin bizning fikrimizcha, muharrijlar va as’hobut-tarjih davrini bir bosqich deb hisoblash mumkin, chunki ular ko‘pincha bir davrda yashab, o‘z vazifalarini bajarib kelganlar. Zamon o‘tishi va davr taqozosi bilan islom huquqi, ya’ni fiqh ilmi rivojlanib, asta-sekin tafsir, hadis va boshqa islomiy ilmlardan ajralib bordi. Payg‘ambarimiz hazrat Muhammad sollallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin sahobalar davri va undan keyin tobeinlar davri qaror topdi.
Hijriy II asrning dastlabki o‘n yilliklarida ilk huquqiy maktablar yuzaga kela boshladi. “Islomda huquq” kitobida ular “qadimiy huquqiy maktablar” deb atalgan. Biz ularni “ilk huquqiy maktablar” deb atadik. Mazkur maktablar hech qanday mushaxxas va konkret tashkilotni ko‘rsatmaydi, ularning foydalanadigan usul va qoidalari tizimga solinmagan va hech qanday rasmiy tus olmagan edi[5]. Ushbu maktablar vakillari bo‘lgan faqihlar o‘z sohalari bo‘yicha iqtidorli kishilar bo‘lib, islom ta’limotiga asoslangan barcha ilmlar, masalan, tafsir, hadis va fiqh ilmlariga qiziqardilar va ular bo‘yicha keng ma’lumot va yuksak malakaga ega edilar. Ular o‘z shaxsiy qiziqishlari asosida musulmonlar jamoasi orasida yuksalib, o‘z ilmu fazilatlari bilan barcha xalq tomonidan ishonch va hurmatga sazovor bo‘lgan edilar.
Ahli sunna val-jamoaga tegishli bo‘lgan ilk huquqiy maktablar quyidagilardan iborat edi:
1. Madina huquqiy maktabi;
2. Makka huquqiy maktabi;
3. Basra huquqiy maktabi;
4. Kufa huquqiy maktabi;
5. Shom huquqiy maktabi.
Basra va Kufa huquqiy maktablari Iroq maktabini tashkil etadi.
Misr o‘ziga xos huquqiy maktabga ega bo‘lmay, boshqa huquqiy maktablar, ayniqsa, Madina maktabi ta’siri ostida edi .
Ilk huquqiy maktablarning mashhur vakillari quyidagilardan iborat edi:
1. Madina maktabi namoyandalaridan Umar ibn Xattob, Ali ibn Abu Tolib, Abdulloh ibn Umar, Zayd ibn Sobit, Said ibn Musayyib, Zuhriy, Yahyo ibn Said va boshqalar.
2. Makka maktabidan Abdulloh ibn Abbos, Sufyon ibn Uyayna, Muslim ibn Xolid.
3. Iroq maktabidan Alqama ibn Qays, Qozi Shurayh, Ibrohim Naxaiy, Hammod ibn Sulaymon, Ibn Abi Laylo.
4. Shom maktabining vakili Abdurahmon Avzo’iy edi.
Fiqh tarixi mutaxassislari ta’kidlashlaricha, Iroq islom huquqining muhim markazlaridan biri edi. Hijriy II asr davomida ham Iroq bu sohada o‘z ustunligini saqlab qoldi[6]. Faqat doktor Muhammad Yusuf Muso turli shaharlarda tashkil topgan huquqiy maktablar qatorida Misrda ham shunday maktab bor ekanligini qayd etib o‘tadi . Ilk huquqiy maktablarning eng muhim jihatlari shundan iborat ediki, birinchidan, ular Qur’onga asoslanar edi va Sunnaga katta e’tibor qaratardi. O‘sha davrlarda qiyos, shariatning asosiy manbai sifatida o‘z rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tmagani uchun, ular ushbu metoddan keng ko‘lamda foydalanmasdilar deyish mumkin[7].
Xulosa:
Zamon o‘tishi bilan islom dini keng miqyosda tarqalib, turli dinlarga mansub kishilar unga o‘tgani, ayrim siyosiy, ijtimoiy va aqidaviy sabablarga ko‘ra musulmonlar orasida yuzaga kelgan qarama-qarshiliklar oqibatida Islom muxoliflari tomonidan ko‘p to‘qima hadislar ishlab chiqilib tarqatila boshlandi va bu hodisa ushbu manbadan qat’iy ishonch bilan foydalanishni og‘irlashtirdi. Shu vaqtlarda hadislarni chuqurroq o‘rganib, tahlil qilish, ular orasidan to‘qima hadislarni chiqarib tashlash va faqatgina haqiqiy hadislar, ya’ni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilingan hadislardan huquqiy manba sifatida foydalanish zarurati yuzaga keldi. Bunday yondashuv bir tomondan hadisshunoslik ilmining rivojlanishiga sabab bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, yangi huquqiy maktablarning yuzaga kelishi uchun zamin yaratib berdi. Ilk huquqiy maktablarning ish uslubiga tanqidiy yondashilib, har bir maktab tarkibida yangi uslub tarafdori bo‘lgan olimlar yuzaga keldi. Shunday qilib, ilk huquqiy maktablar negizida to‘rtta asosiy sunniy huquqiy maktab shakllandi va har biri o‘z muhitidagi sharoitga muvofiq rivojlandi. Shu yo‘sinda ahli sunna val-jamoa fiqhi, ya’ni islom huquqi bir mukammal va rivojlangan huquqiy tizim sifatida o‘z taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tdi.
Ro'zimuhammad VAHOBOV,
Surxondaryo viloyati, Sho'rchi tumani
“Abu Bakr Siddiq” jome masjidi imom-xatibi.
[1]Islomda huquq./ To‘plovchilar: Majid Xadduriy va Herbert J.Libesni. (Mualliflar guruhi: Sharq va G‘arbning 12 ta mashhur huquqshunos, islomshunos va sharqshunos olimlari jumlasidan Muhammad Abu Zahra, Subhiy Muhassamoniy, Shukriy Qardoshiy, Abul’alo Mordin, Jozef Shaxt va boshqalar). Tehron–Nyu-York, 1955 y. B.37.
[2]O‘sha asar. B.40.
[3]I.Tabariy. Erondagi dunyoqarashlar va ijtimoiy harakatlar haqida tekshirishlar. Kobul: Davlat chop va nashr qo‘mitasi, 1361 h.y. B.221.
[4]Shayx Muhammad Xuzariybek.Tarixut tashri’il islomiy.Bayrut: 1988. B.14-6.
[5]Vahba Zuhayliy. Islom fiqhi va uning manbalari. J.1. Bayrut: Dorulfikr. 1984. 30-b.
[6]Shayx Muhammad Xuzariybek, Tarixut tashri’il islomiy.Bayrut: 1988. B.149-b.
[7]Vahba Zuhayliy. Islom fiqhi va uning manbalari. J.1. Bayrut: Dorulfikr. 1984. 29-b.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 