Тарихни ўрганаётган инсон аввало, эътибор қаратиши керак бўлган нарса бу ундаги маълумотларнинг нечоғлик саҳиҳ ва тўғри эканлигидир. Агар тарих саҳиҳ масдарларга асосланган бўлса, унинг натижаси манфаатли бўлади. Агар аксинча бўладиган бўлса, натижа ҳам ўзига яраша бўлади. Тарих суяниши керак бўлган масдарларнинг биринчиси Қуръони каримдир. Чунки Аллоҳ таоло у ҳақида «Унга олдидан ҳам, ортидан ҳам (ҳеч қандай) ботил (ноҳақлик) келмас. (У) ҳикмат ва ҳамд эгаси (томони)дан нозил қилингандир»[1] , деб марҳамат қилган. Қуръонда кўплаб тарихий воқеа ва ҳодисалар баён қилинган. Баъзи ўринларда воқеаларнинг тафсилотига киришилган бўлса, баъзи ўринларда ҳолатга қараб унинг тафсилотига киришилмаган.
Қуръондан кейин суяниладиган ишончли масдар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилинган саҳиҳ ҳадислардир. Расулуллоҳнинг баъзи ҳадисларида ўтган умматларнинг қиссалари ва сийрат асрида рўй берадиган воқеалар баён қилинган.
Учинчи масдар эса бу ишончли тарих манбаларидир. Бу тарих китобларидаги маълумотларнинг санади, исноди, ривоят қилган шахслари ва китоб муаллифлари саҳиҳ бўлиши лозимдир. Тарихларнинг энг ишончлиси шубҳасиз, Пайғамбарларнинг тарихидир ва буларнинг бошида Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тарихлари туради. Ундан кейин хулафои рошидинлар Абу Бакр, Умар, Усмон ва Али розияллоҳу анҳумларнинг тарихларидир. Лекин тан олиш керакки, Усмон розияллоҳу анҳунинг халифаликларининг охирги йиллари ва Ҳазрати Алининг халифалик даврларида юз берган фитналар ҳақида баъзи тарих китобларида саҳиҳ бўлмаган, балки шиа ва рофизийлар томонидан тўқилган ривоятлар ҳам кириб қолган. Уларда саҳобаи киромларга нисбатдан тана тошлари отилиб, уларнинг шаънларига тўғри келмайдиган маълумотлар келтирилган. Бу борада аҳли сунна вал жамоанинг тутган йўли Аллоҳ таоло айтгандек ва Расулуллоҳнинг сўзига итоат қилган ҳолатда қалб ва тилларни саломат сақлашликдир. Чунки Аллоҳ таоло Қуръонда “Улардан кейин келганлар:”Ей Роббимиз, бизни ва биздан аввал иймон билан ўтган биродарларимизни мағфират қилгин, иймон келтирганларга қалбимизда нафрат (пайдо) қилмагин. Ей Роббимиз, албатта, Сен шафқатли ва меҳрибонсан”, дерлар”[2] , деб марҳамат қилади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Менинг саҳобаларимни сўкманглар. Менинг нафсим қўлида бўлган Зотга қасамки, сизлардан бирингиз Уҳуд тоғидек олтин инфоқ қилса улардан бирининг бир муддига ва ярим муддига етмайди» деганлар. Рофизийя фирқасига мансуб бўлганлар бу ҳадисга хилоф улароқ Расулуллоҳнинг саҳобаларини сўкишгача етиб борганлар.[3] Баъзи тарих китобларида Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳуни ўлдирилиш фитнасида саҳобаларнинг тутган йўллари тўғрисида уларнинг шаънига нолойиқ бўлган сўзлар кириб қолган. Тарихчиларнинг кўплари бунга сабаб рофизийлар қилган ривоятлар дейдилар. Шияликка мойил бўлган Абу Мухниф кабиларнинг китобларида саҳобаларга нисбатан уларнинг фитнани уюштиришда ва уни қўзғатишда иштирок этган деган айбларни қўядилар. Буларнинг барчаси рофизийларнинг ёлғон, ботил ва ҳеч қандай далилга асосланмаган гапларидан бошқа нарса эмас. Ҳолбуки, тарих китоблари саҳобаларнинг Усмон розияллоҳу анҳунинг қонини тўкишдан пок эканликлари, аксинча, фитнани бостиришда унга ёрдамчи бўлганликларини қувватлайдиган далиллар билан тўладир. Саҳобаи киромларнинг барчалари Усмон розияллоҳу анҳунинг қонидан покдирлар. Ким бунга қарши гап айтадиган бўлса унинг гапи ботилдир. Шунинг учун ҳам Халифа ўзларининг тарихларида Абдул Аъло ибнул Ҳайсамдан, у киши оталарида ривоят қилиб айтадилар: “Мен Ҳасанга “Усмоннинг қотиллари ичида муҳожир ва ансорлардан бирор киши бўлганми?” дедим. У: “Йўқ. Улар Миср аҳлининг ҳар қандай ёмонликдан тафт тортмайдиган кишилари эди”, деди. Ислом оламидаги аввалги фитналар Усмон розияллоҳу анҳунинг даврларида бошлангани учун ҳам бунга кўпроқ тўхталиб ўтишга мажбурмиз.
Имом Зуҳрий раҳматуллоҳи алайҳ айтадилар: “Усмон ибн Аффон ўн икки йил мўминларга амир бўлиб бошқардилар. Халифаликнинг аввалги олти йилида инсонлар у кишига нисбатан ҳеч қандай иғволар қилмадилар. Қурайшга у киши Умар ибн Хаттобдан ҳам маҳбуб бўлди. Чунки Умар уларга қаттиқ эди. Аммо Усмон Уларга мулойимлик ва силаи раҳм қилди. Сўнгра ундан кейин фитналар содир бўлди”. Мусулмон тарихчилар Усмон розияллоҳу анҳу халифаликларининг охирги 30-35 йилларидаги воқеаларни фитналар даври деганлар. Чунки Абу Бакр, Умар ва Усмон халифалигининг аввалги даврларида мусулмонлар тинч-тотув бўлиб, улар ўртасида ҳеч қандай низо бўлмаган. Бу даврда жамиятнинг ҳар бир соҳаси гуллаб яшнаган. Бу даврдаги жамият том маънодаги ҳақиқий ислом жамияти бўлган. Тарихдаги жамиятлар ичида гуноҳлар энг кам содир этилган жамият эди. Бу жамиятда дин унинг ҳаёти эди. Дин улар адо қилаётган ибодатлардагина эмас, балки уларнинг ахлоқлари, тасаввурлари, ўй-фикрлари, ижтимоий алоқалари, оила ва қўшничилик муносабатлари, савдо- сотиқлари, ер юзидаги сафарлари, амру маъруф ва наҳий мункарлари, барча-барчасида дин асосий негиз бўлиб турарди. Бу нарсалар маълум бир тоифагагина хос бўлмаган, балки жамиятнинг барча табақаси мана шу руҳда тарбияланган бўлиб, бу Расулуллоҳнинг жамиятлари эди. Бу жамиятда тиллари билан иймон келтириб, лекин қалбида Исломга душман бўлган мунофиқлар бўлгандир. Лекин уларнинг сариқ чақачалик қадри ҳам бўлмаган ва бу жамиятнинг юришини ўзгартиришга уларнинг қувватлари ҳам етмаган. Улар ҳақиқий маънодаги Ислом уммати, раббоний уммат эдиларки, уларни ягона ақида боғлаб турарди. Уларни боғлаб турган нарса уруғи, жинси ёки ранги эмас, балки диний биродарлик эди. Ҳолбуки, уларнинг орасида араб ҳам ажам ҳам, қора ҳам оқ ҳам, қул ҳам ҳур ҳам бор эди. Жамиятнинг ҳар бир гўшасида ибодат руҳи бор эди. Фақат фарз ва нафлларнигина ибодат руҳида қилмас эдилар, балки барча амалларидан ибодат иси келарди. Ҳоким ўз раийятини ибодат руҳи билан бошқарар, Қуръонни ўргатадиган муаллим, инсонларга динни тушунтирадиган фақиҳ ибодат руҳи билан таълим берар, Аллоҳ савдо-сотиққа қўйган тожир ибодат руҳи билан бу ишларни қилар, ўз аҳлини боқаётган эр ибодат руҳи билан боқар, уйда бекалигини қилаётган аёл ҳам ибодат руҳи билан бекалик қиларди. Бу ишларнинг барчасининг замирида суюкли Ҳабибимизнинг муборак ҳадислари турарди: “Барчангиз бошлиқсизва барчангиз қўл остиларингиздан сўраласиз”. Бу даврдаги мусулмонлар тарих давомида ақл бовар қилмас натижаларга эришдилар. Бутун дунёга Ислом дини ниҳоятда тезлик билан тарқалди. Мусулмон қўмондонлар қилган фатҳларни эса гапирмаса ҳам бўлади. Улар жуда қисқа муддат ичида катта ҳудуларни фатҳ қилдилар. Еллик йилдан камроқ муддат ичида ғарбдан Ўрта Ер денгизигача, шарқдан Ҳинд океанигача бўлган ерларни фатҳ қилдилар. Бир сўз билан айтганда, Аллоҳ таоло ер юзида халифа қилиб қўйган уммат айнан мана шулар эдилар. Аллоҳ таоло Қуръонда: “Аллоҳ сизлардан иймон келтириб, солиҳ амал қилганларга уларни ер юзида худди улардан олдин ўтганларни халифа қилгандек халифа қилишни, улар учун Ўзи рози бўлган динни мустаҳкамлашни ва уларнинг хавф-хатарларидан сўнг омонликни бадал қилиб беришни ваъда қилди. Менгагина ибодат қилурлар ва Менга ҳеч нарсани ширк келтирмаслар. Шундан кейин ҳам ким куфр келтирса, бас, ана ўшалар ўзлари фосиқлардир”[4].
Лекин афсуски, мана шундай гўзал Ислом жамиятини ва унинг зафарли юришларини кўра олмайдиган Абдуллоҳ ибн Сабаъга ўхшаган дин душманлари фитналар уюштиришга уриндилар. Саҳобаи киромлар ҳам қачондир фитналар содир бўлишини билар эдилар. Чунки Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзларининг кўплаб ҳадисларида бу уммат калажакда ихтилоф қилиши, бир-бирлари билан ўзаро уруш қилиши ҳақида хабар берганлар. Бу ҳадисларни ҳолатга қараб турли хил баён қилиб берганлар. Баъзиларида умумий қилиб фитналарни баён қилган бўлсалар, баъзиларида алоҳида-алоҳида хос фитналар ҳақида айтиб ўтганлар. Расулуллоҳнинг ҳадислари фитнанинг сабаблари ёки унинг натижалари, ёки у фитнадаги баъзи воқеаларни, ёки бўлмаса, у фитналарни келтириб чиқарадиган шахслар ҳақида хабар беради. Кўпинча, бу ҳадислар Расулуллоҳдан саҳобаи киромларнинг берган саволларига жавоб улароқ ворид бўлган. Чунки саҳобалар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам даврларида Аллоҳ уларга берган улуғ неъмат биродарлик, якдиллик неъматини татиб, бевосита гувоҳи бўлаётган эдилар. Уларни ташвишга солган нарса бу неъматлар бардавом бўладими ёки вақти келиб завол топадими, мана шу нарса уларни ташвишга солар эди. Шунинг учун ҳам бу ҳақида Расулуллоҳдан сўрашарди. Расулуллоҳ бу неъматлар ҳозиргидек бардавом бўлмаслигини ва келгусида уммат ичида катта фитналар содир бўлишини ваҳий орқали билганларидан сўнг, саҳобаи киромларни мана шу даҳшатли фитналарга тайёрлашни хоҳладилар. Тоинки, Аллоҳ таоло тақдирга битган мана шу фитналар воқеъ бўлган кунда улар чиройли тадбир қилиб, бу фитналарни муолажа қилиш учун ҳаракат қилсинлар. Юқорида айтиб ўтганимиздек, Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳунинг ўлдирилиш фитнасида саҳобаи киромлардан бирортасининг иштироки бўлмаган. Улар унинг қонидан пок эдилар. Бу фитна Ислом тарихидаги энг катта фитна бўлиб, мана шу воқеа мусулмонлар ўртасидаги ўзаро низолар, урушлар ва бунинг ҳатижасида турли фирқаларнинг чиқишига сабаб бўлган.
ТИИ Модуль таълим шакли талабаси,
Самарқанд шаҳар Хўжа Нисбатдор жоме масжиди
имом-хатиби Бобохон Бобохонов
[1]Фуссилат сураси, 42-оят. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф, Қуръони карим ва унинг ўзбек тилидаги маънолар таржимаси – Т.: «Шарқ» 2011
[2]Ҳашр сураси, 10-оят. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф, Қуръони карим ва унинг ўзбек тилидаги маънолар таржимаси – Т.: «Шарқ» 2011. 547-б.
[3]Доктор Муҳаммад ибн Абдуллоҳ Ғаббон «Фитнату мақтали Усмон ибн Аффон». – М. мактабатул убайкон,1999. 6-9-б.
[4]Нур сураси, 55-оят. Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф, Қуръони карим ва унинг ўзбек тилидаги маънолар таржимаси – Т.: «Шарқ» 2011. 547-б.
Ҳижрий II асрда ажраб чиққан давлатлар
Ислом олами рошид халифалар даврида ягона давлат сифатида давом этди. Умавийларнинг даврида ҳам шундай бўлди. Умавийлар қулаши билан Ислом оламида парчаланиш бошланди. Аббосийлар давлатининг баъзи бир бўлаклари – амирликлар ажраб чиқиб, ўзлари алоҳида давлат сифатида мустақил бўла бошладилар. Ҳижрий 138 (милодий 756) йилда Андалусда пайдо бўлган умавийлар давлати уларнинг энг биринчиси бўлди. Сўнг ҳижрий 140 (милодий 758) йилда Мағрибда хорижийлар давлатига асос солинди. Аббосийлар аввалига уларни йўқ қилишга уриниб кўришди, сўнгра иима бўлса бўлсин, деган маънода тек қўйишди.
Ўша даврда ажраб чиққан амирликлариииг барчаси кўпроқ Ислом оламининг мағриб тарафида бўлганини кўриш мумкин.
Ажраб чиққан давлатлар
1. Умавийлар давлати. Андалусда. Ҳижрий 138–422 (милодий 756–1031) йиллар орасида.
2. Бану Мидрор давлати. Мағрибдаги Сижилмоса деган жойда. Ҳижрий 140–297 (милодий 758–909) йиллар.
3. Рустамийлар давлати. Жазоирда, Ўрта Мағрибда. Ҳижрий 160–296 (милодий 777–908) йилларда ҳукм юритишди.
4. Идрисийлар давлати. Мағрибда, Марокашда. Ҳижрий 172–375 (милодий 789–985) йиллар.
5. Ағлабийлар давлати. Қайрувон – Тунисда. Ҳижрий 174–296 (милодий 801–908) йиллар.
Андалусдаги умавийлар давлати
Андалусда ташкил этилган умавийлар давлатининг ҳукмронлиги ҳижрий 138 йилдан 422 йилгача давом этди (милодий 756–1031 йиллар).
Бу давлат Ислом оламидан ажралиб чиққан биринчи мустақил давлат эди. Ушбу давлатнинг асосчиси – Абдурраҳмон ибн Муовия ибн Ҳишом ибн Абдулмалик Умавий. У умавийлар давлати инқирозга учраганидан кейин Аббосийлар давлатидан қочиб чиқиб, Андалусга борди ва ўзини Абдурраҳмон Дохил деб атади. Ўша вақтда Андалусда ишни Юсуф Фиҳрий Музарий олиб борар, музарийлар билан ямонийлар ўртасида кучли низо бор эди. Абдурраҳмон Дохил у ерга боргач, ямонийлар ва умавийлар унинг байроқ остида бирлашдилар ва Қуртубага, Юсуф томон юриш қилиб, у ерда жанг қилдилар. Уруш бир йил давом этди, охири Абдурраҳмон ғалаба қозонди ва ҳижрий 138 йилда ҳокимиятни эгаллаб олди.
Абдурраҳмон ғалаба қозонган мазкур уруш Мусора номи билан машҳур бўлган. Абдурраҳмоннинг иши қамрови кенгайиб, барча соҳилларни ўзига бўйсундирди. Ҳаттоки у аббосийлардан Шом юртларидаги ҳокимиятни тортиб олиш ҳақида ҳам ўйлай бошлади. Шунда Абу Жаъфар Мансур Абдурраҳмонни йўқ қилиш мақсадида бир неча марта унга қарши лашкар юборди. Ҳеч бир натижа бўлмагач, унга қарши уруш қилишдан тўхтади. Абу Жаъфар Мансур Абдурраҳмонга тан бериб, уни «Қурайш лочини» дея атади.
Маҳдий халифа бўлганида Абдурраҳмон Дохилга қарши уруш қилди, лекин у ҳам енгилди. Fалабадан умидини узган Маҳдий ҳам уни ўз ҳолига қўйишга мажбур бўлди.
Абдурраҳмон Дохил ҳижрий 172, милодий 788 йилда вафот этди. Бу пайтда давлатнинг пойтахти Қуртуба шаҳри эди.
Ушбу давлатнинг энг машҳур ҳокимларидан Абдуррамон III, яъни Абдурраҳмон Носир ҳижрий 300–350 (милодий 912–961) йилларда ўз ҳукмини юритган. У ҳокимиятни эгаллаган пайтда юртда чуқур изтироб ва беқарорлик ҳукм сурарди. У барча қўзғалончиларни ўзига бўйсундирди, сўнгра насронийларнинг юртларига қарши фатҳ ишларини олиб борди. Уларнинг устидан бир қанча улуғ ғалабалар қозонди. Шахсан ўзи аскарларга раҳбарлик қилиб, бир неча урушларга олиб борди.
Бир марта ҳижрий 308 (милодий 920) йилда уюштирилган Ҳандақ урушида насронийлардан енгилди. Лекин кейинроқ уларни енгиб, ўз қувватини тиклаб олди. Унинг асрида Андалус ўз ҳаётининг олтин даврини яшади. Айнан шу даврда Андалус ўзининг қудратини, гўзаллигини намоён қилди, сиёсий тамаддун ва меъморчилик соҳасида буюк ютуқларни қўлга киритди ва барчанинг эҳтиромига, тақдирига сазовор бўлди.
Андалус диёрини шон-шуҳратга тўлдирган ажойиб ва ёрқин маданият, у билан тил ва дин ягоналиги, иқтисодий ва инсоний алоқалар ёрдамида яқиндан боғланган араб ва испан маданиятининг бир қисми сифатида шаклланган эди.
Визигот қиролларининг ҳукмронлик йилларида Испания у даражада ривожланмаган, унинг маданияти яримёввойи аҳволда эди. Мусулмонлар томонидан фатҳ этилганидан сўнг Испания маданияти гуллаб-яшнади. Юз йилдан камроқ вақт мобайнида шу пайтгача ишлов берилмаган ерлар ҳайдалди, ҳувиллаб ётган шаҳарлар одамлар билан гавжум бўлди, ажойиб обидалар қурилди, бошқа халқлар билан савдо-сотиқ алоқалари йўлга қўйилди. Мусулмонлар фан ва меъморчилик санъатини жадал суръатлар билан ривожлантирдилар. Улар узоқ вақт давомида бутун Европа бўйича илмнинг ягона манбаи бўлиб келган олийгоҳларга асос солдилар. Юнон ва лотин тилидаги кўплаб асарлар таржима қилинди. Уч аср давомида Қуртуба, шубҳасиз, «кўҳна дунё»нинг энг ёрқин шаҳарларидан бири бўлиб келди.
Ижозатингиз билан ўша вақтларда мусулмон оламининг Европага туташиб турган бўлаги – Андалуснинг илмий соҳасидаги ҳолат ҳақида ҳам икки оғиз сўз юритсак:
«Учиш мосламасини яратиш ғояси ака-ука Райтлардан минг йил олдин андалусиялик фалакиётчи ва ихтирочи Аббос ибн Фирнас ат-Такуруннийда пайдо бўлган. 852 йилда у эркин ҳилпирайдиган, ёғоч чўплар тикилган енгсиз кенг кийимда масжид томидан сакрайди. Ибн Фирнас қушга ўхшаб эркин парвоз қилишни ният қилган эди. Тўғри, бу орзуси ушалмади, лекин юқоридан тушишини секинлаштирган унинг эгнидаги кенг кийимни биринчи парашют дейиш мумкин эди. Олимнинг ўзи эса бир оз қўрқув ва енгил лат ейиш билан қутулди. Бу ихтиро парашютнинг илк кўриниши бўлди.
875 йилда 70 ёшни қаршилаган ихтирочи ўзининг учиш мосламасини такомиллаштирди. Унда учиш жараёнини бошқаришнинг илк кўринишлари акс этган эди. Бу қанотлари ипак матодан бўлган, қушга ўхшаш мослама бўлиб, унинг ёрдамида ҳавода парвоз этиш мумкин эди. Шу тариқа Аббос биринчи дельтапланни ихтиро қилди. У ўз ихтиросини қўлига олиб, Жабал ал-Арус номли тепаликдан сакрайди. Ҳаво оқимлари олимни кўтариб, олдинга олиб кетади. Кўп минг сонли одамларнинг кўз ўнгида у ҳавода ўн дақиқача парвоз этади ва сезиларли баландликка кўтарилади. Лекин ерга қўниш омадсиз бўлиб, мослама ўз ихтирочиси билан бирга пастга қулайди. Аббос жиддий жароҳатланади. Кейинчалик у мосламага дум қисмини ўрнатиш орқали қўнишни осонлаштириш мумкинлигини таъкидлаган. Худди шу олимнинг ўзи планетарий ва артмилляр қуббани кўради ҳамда вақтни ўлчаш учун ўзига хос асбоб яратади. Ойдаги кратерлардан бири унинг исми билан номланган.
Андалусиялик машҳур олим Абдуллоҳ ибн Байтар (милодий 1190–1248) ўрта асрларда йирик ўсимликшунос ва фармацевт сифатида шуҳрат қозонган бўлиб, 1400 га яқин доривор ўсимликлар ва ўтларни тавсифлаган, улардан 300 га яқини илгари табобатда маълум бўлмаган. Унинг амалга оширган ишлари XVI асргача ўз аҳамиятини йўқотмаган. Улар орасида доривор ўсимликлар ҳақидаги илмий асар алоҳида ўрин тутади.
Машҳур табиб Халаф Заҳровий (милодий 963–1013) жарроҳликни мустақил фанга айлантирди ва икки юзга яқин жарроҳлик асбобларини тавсифлаб берди. У ўрта асрлардаги энг буюк мусулмон жарроҳ ва замонавий жарроҳликнинг устозларидан бири ҳисобланади. Унинг кўпгина мавзуларни қамраб олган тиббий матнларидан ҳам мусулмон, ҳам Европа мамлакатларида олиб борилган жарроҳлик амалиётларида то Уйғониш давригача фойдаланилган. Халаф Заҳровийнинг жарроҳлик ва асбоблар ҳақидаги «Ат-Тасриф» номли илмий асари унинг тиббиёт соҳаси илмига, шунингдек, ушбу соҳа тарихига қўшган энг катта ҳиссасидир. Мазкур китоб жарроҳлик соҳасининг ривожланишида алоҳида аҳамият касб этган ва кўпгина тилларга таржима қилинган. Заҳровий кўплаб мураккаб жарроҳлик амалиётларини муваффақиятли тарзда амалга оширган. У қалқонсимон безнинг бир қисмини олиб ташлаш жараёнини ҳали бу каби амалиётлар Европада амалга ошириш бошланмасидан тўққиз аср олдин тавсифлаб берган. Заҳровий оғиз бўшлиғида турли жарроҳлик амалиётларини амалга оширган, маҳсус асбоблар ёрдамида тишдаги тошларни олиб ташлаган, синганларини даволаган ва пастки жағ чиқишини муолажа қилган. Унинг илмий асарида тиш суғуриш асбоби – омбурларнинг ҳар хил турлари тавсиф қилинган. Тиш катагининг қонашида уни тўйинган купорос билан тўлдиришни ёки ўша ерга қиздирилган асбоб босишни тавсия қилган. Қуртубадаги Заҳровий яшаган кўча унинг номи билан – «Calle Albucasis» («Абул Қосим кўчаси») деб аталади. У мазкур кўчадаги 6-уйда яшаган бўлиб, ушбу уй ҳозирда туризм бўйича Испания Кенгаши томонидан бронзадан ясалган хотира тахтачаси (1977 йилнинг январь ойида тақдирланган) билан сақлаб қўйилган, бу тахтачада қуйидаги сўзлар битилган: «Бу Абул Қосим яшаган уй».
Андалусиялик олим Жобир ибн Афлаҳ (XII аср) ўзининг фалакиёт ва риёзиёт соҳасидаги ихтиролари билан шуҳрат қозонди. У Клавдий Птолемей ўзининг машҳур «Алмагест» номли фалакиёт соҳасидаги илмий асарида йўл қўйтан хатоларни тузатган. Унинг кузатуви остида Севильяда Европадаги биринчи расадхона қурилган. Жобир ибн Афлаҳнинг шарафига ойдаги Гебер кратери унинг номи билан аталган.
Яна бир андалусиялик фалакиётчи олим Нуриддин ал-Битружий (1204 йилда вафот этган) битган асарларнинг таржималари ҳам Европада катта қизиқиш уйғотган. Птоломейнинг сайёралар ҳаракати борасидаги назариясини танқид қилган ҳолда, у самовий жисмлар ҳаракатининг янги назариясини илгари суради. Ойдаги Альпетрагий кратери унинг исми билан аталган.
Маълумки, Иброҳим ал-Фазарий (милодий 777 йилда вафот этган) томонидан устурлобни – юлдузлар жойлашувини аниқлаш учун ишлатиладиган бурчакни ўлчайдиган асбобнинг ихтироси мусулмон олимларнинг астрономия соҳасига қўшган буюк хизматларидан бири бўлди. Ушбу асбоб андалусиялик олим Иброҳим аз-Зарқалий (милодий 1028–1087) томонидан такомиллаштирилди. «Ясси устурлоб» деб аталган ушбу янгиланган асбоб бир неча аср давомида сайёҳлар ва фалакиётчиларнинг талабларини қондириб келди. Аз-Зарқалийнинг шарафига ой сатҳидаги тоғ текислиги унинг номи билан – Арзахель деб номланган.
Атоқли андалусиялик файласуф Ибн Рушд (1126–1198) Арастунинг (Аристотель) ўрта асрлардаги биринчи шарҳловчиси ҳисобланади. Унинг асарлари таъсирида Францияда «лотин аверроизми» (Ибн Рушд исмининг лотинча талаффузи – Аверроэс) номи билан танилган оқим пайдо бўлди. Бошқа тарафдан, унинг асарлари Улуғ Альберт (милодий 1206–1280) ва аквиналик Фома (1226–1274) каби файласуфлар қарашларининг шаклланишига катта ҳисса қўшди.
Қуртубалик мусулмон олим Идрисий (1100–1166) 850 йил олдин замонавий жўғрофий хариталарга яқин бўлган дунё харитасини тузишга муваффақ бўлди.
Мусулмонларнинг риёзиёт соҳасидаги ютуқларини ҳам эътибордан четда қолдириб бўлмайди. Ушбу ютуқларга ҳатто замонавий Европа олимлари ҳам қойил қолмоқдалар. Мисол учун, таниқли ғарб олими, профессор Жак Рислер шундай деган: «Уйғониш давридаги бизнинг риёзиёт устозларимиз мусулмонлар бўлишган».
Таъкидлаш лозимки, 950 йилда Андалусда Европадаги биринчи қоғоз ишлаб чиқариш фабрикаси қурилган. «Кўҳна дунё»нинг бошқа мамлакатларида эса бундай фабрикалар анча кейин пайдо бўлган: Румда – 1100 йилда, Сиқиллияда – 1102 йилда, Олмонияда – 1228 йилда, Англияда эса 1309 йилда.
Қуртубада аҳоли орасида деярли тўлиқ саводхонликка эришилган. Унинг аҳолиси, олимлари ва савдогарлари, жангчилари ва меҳнаткашлари – барча-барчаси илм олишга, илмий мубоҳасалар олиб боришга, китобларни ўқиш ва муҳокама қилишга ниҳоятда истакли эдилар. Ҳатто Қуртубадаги аёллар орасида ҳам китоб йиғишга иштиёқ кучли эди.
Мусулмонлар фаолияти илм-фан, саноат ва санъатнинг барча соҳаларини қамраб олган эди. Улар томонидан амалга оширилган жамоатчилик ишлари римликлар фаолиятидан ҳам каттароқ эди. Барча ерларда кўприклар, йўллар қурилар, сайёҳлар учун меҳмонхоналар қад кўтарар, уларнинг адади тобора ошиб борар эди. Архиепископ Хименес кейинчалик Гренадада араб қўлёзмаларини ёқар экан (улардан саксон минг атрофида тўплаган эди), ўз динининг душманлари ҳақидаги хотираларни тарих саҳифаларидан бутунлай ўчириб ташламоқчи бўлди. Аммо аён бўлдики, уларнинг номлари нафақат ёзма мерослари, балки мусулмонлар Ер юзида қолдирган сонсаноқсиз меҳнат махсуллари туфайли сақланиб қолди.
Денгиз флоти ниҳоятда ривожланган бўлиб, унинг воситасида Европа, Осиё ва Африканинг барча денгиз бўйи шаҳарлари билан савдо-сотиқ ишлари олиб борилган. Узоқ вақт давомида мусулмонлар Ўрта ер денгизининг ягона хўжайинлари бўлишган (Гюстав Лебон. «Араблар тамаддуни», 1884).
Бир неча юз йил ичида Испанияни ҳам маънавий, ҳам моддий жиҳатдан ўзгартирган мусулмонлар уни Европадаги (барча халқлар устидан энг юқори даражага чиқариб қўйишди. Ҳатто одоб-ахлоқ ҳам улкан ўзгаришларга учради. Мусулмонлар насронийларни энг қимматли инсоний сифат- бағрикенгликка ўргатдилар (барча ҳеч бўлмаганда шундай бўлишга ҳаракат қиларди). Уларнинг фатҳ этилган мамлакат аҳолисига нисбатан марҳамати шу даражада эдики, ҳатто насроний руҳонийларга черков йиғилишларини ўтказишларига ижозат берилган эди. 782 йилда Севильядаги йиғилиш ёки 852 йилда Қуртубадаги йиғилиш шу жумладандир. Араблар ҳукмронлиги даврида кўрилган кўплаб черковлар ҳам уларнинг ўз қўллари остидаги халқлар эътиқодига нисбатан ҳурматини исботлайди. Мусулмонлар Испанияси Европадаги яҳудийлар паноҳ топган ягона мамлакат эди. Шунинг учун кўплаб европаликлар бу ерларга кўчиб келишган.
Гюстав Лебоннинг ёзишича, Испания арабларини бағрикенгликдан ташқари, олийжаноблик хислатлари ҳам ажратиб турарди. Рицарлик қонунлари: заифларга шафқат қилиш, мағлубга нисбатан марҳаматли бўлиш, берилган сўзга содиқ қолиш ва бошқаларни насроний мамлакатлар кейинроқ қабул қилдилар; одамлар қалбига диндан кўра мазкур қонунлар кўпроқ таъсир кўрсатди, булар эса Европада араблар сабабли тарқалган эди.
Омирийларнинг хокимиятни эгаллаши
Андалусда ҳижрий 366–399 (милодий 976–1008) йилларда Ҳожиб Мансур Омирий мулкни, ҳукуматни ўзиники қилиб олди. У ўн ёшли халифа Ҳишомнинг васийси бўлгани ва Бану умайяларнинг заифлашганидан унумли фойдаланди. Мансур Омирий ўткир зеҳнли, шижоатли ва тадбиркор одам бўлиб, қўзғалон ва фитналарни усталик билан бостирар эди. У насронийларга қарши фатҳ ишларини давом эттирди. Кўпинча урушларга ўзи раҳбарлик қилар эди. Элликта жанг олиб борилган бўлса, уларнинг бирортасида мағлубиятга учрамади. Шимоли-ғарбдан Испаниянинг энг узоқ ҳудудларигача етиб борди. Европа подшоҳларининг барчаси унинг ҳайбатидан титрар эди.
Мансур Омирийдан кейин ҳокимиятни ўғли Абдулмалик олди. У ҳам шижоатда, заковатда ҳудди отасига ўхшарди. Абдулмаликдан кейин ҳокимлик унинг укаси Абдурраҳмонга ўтди. Абдурраҳмон отаси ва акасидан кўра анчагина заиф эди. У ҳижрий 399 йилда қатл қилинди. Ушбу ҳодиса билан омирийларнинг Андалусдаги ҳукми ниҳоясига етди.
Ҳукмдорлик яна Бану Умайяга қайтди. Ўша вақтда Бану Умайянинг одамлари заиф бўлиб, ўзаро урушлар, низолар тез-тез чиқиб турарди. Ниҳоят ҳижрий 422 (милодий 1031) йилда уларнинг ҳукми тугади ва Андалус турли амирликларга бўлиниб, тарқалиб кетди. Ҳокимиятни амирликларнинг подшоҳлари эгаллаб олди. Бу ҳақда кейинроқ батафсил сўз юритилади.
Андалусдаги энг машхур умавий жокимлар:
1. Абдурраҳмон Дохил. Ҳижрий 138–172 (милодий 756–788) йиллар
2. Ҳакам ибн Ҳишом. Ҳижрий 180–206 (милодий 796–821) йиллар.
3. Абдурраҳмон ибн Ҳакам. Ҳижрий 206–238 (милодий 821–852) йиллар.
4. Муҳаммад ибн Абдурраҳмон. Ҳижрий 238–273 (милодий 852–886) йиллар.
5. Абдуллоҳ ибн Муҳаммад. Ҳижрий 275–300 (милодий 888–912) йиллар.
6. Абдурраҳмон ибн Муҳаммад Носир. Ҳижрий 300–350 (милодий 912–961) йиллар.
Кейинги мавзу:
Мағрибдаги Сижилмосанинг Бану Мидрор давлати;
Ўрта Мағрибдаги рустамийлар давлати;
Марокашдаги идрисийлар давлати;
Тунис – Қайрувондаги ағлабийлар давлати;
Ташқи фатҳлар.