13 Март, 2025, 13 Рамазон, 1446
13 Март, 2025, 13 Рамазон, 1446
بسم الله الرحمن الرحيم
СИЛАИ РАҲМ – ҚАРИНДОШЛИК АЛОҚАЛАРИНИ ЯХШИЛАШ
Муҳтарам жамоат! Аллоҳ таоло биз бандаларига шу қадар меҳрибонки, Ўзининг розилигини ибодат билан топишимиз билан бир қаторда, ўзаро муомалаларни чиройли ва холис қилиш билан ҳам топиш имкониятини берган.
Силаи раҳм – қариндошлик ришталарини боғлаш бўлиб, у инсоний муомалаларнинг энг афзалидир. Унинг акси бўлган қариндошлик ришталарини узиш эса, у энг оғир гуноҳлардан ҳисобланади.
Силаи раҳм динимиз моҳиятини кўрсатиб берувчи буюк бир ибодатдир. У Қуръони карим оятларида Аллоҳнинг ўзигагина ибодат қилиш баробарида зикр этилади:
وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى
яъни: “Аллоҳга ибодат қилинглар. Унга ҳеч нарсани шерик қилманглар. Ота-онангизга ва яқин қариндошларга яхшилик қилинг” (Нисо сураси 36-оят).
Ушбу амал мўмин-мусулмонлар ҳаётида энг аҳамиятли амаллардан бири бўлгани учун Қуръони карим оятларида қайта-қайта такрорланади. Қуйидаги оятда Аллоҳ таоло силаи раҳмни ўзи буюрганини таъкидлайди. Ваҳоланки, динимиздаги барча амалларни Аллоҳ таоло буюрган. Барча буйруқларни берган зот айнан силаи раҳмга буюрганини таъкидлагани ушбу ибодат нақадар муҳим амал эканини билдиради. Аллоҳ таоло Қуръони каримда шундай деди:
وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ
яъни: “Улар Аллоҳ боғланишга буюрган нарсаларни (яъни қариндошлар билан алоқани) боғлайдилар, Парвардигорларидан қўрқадилар ва (охиратда) ҳисоб-китобнинг нохуш кечишидан чўчийдилар” (Раъд сураси 21-оят).
Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам силаи раҳмни намоз ва зикр ибодатига тенглаштирганлар: “Бир аъробий Набий саллаллоҳу алайҳи васалламнинг йўлларини тўсиб чиқиб: “Менга жаннатга яқинлаштирадиган ва дўзахдан узоқлаштирадиган амалнинг хабарини беринг”, – деди. Шунда Расулуллоҳ алайҳиссалом: “Аллоҳга ибодат қиласиз. Унга ҳеч нарсани ширк келтирмайсиз. Намозни адо қиласиз. Закотни берасиз. Силаи раҳм қиласиз”, –дедилар”.
Силаи раҳм инсонийликнинг юксак кўриниши ҳисобланади. У кишининг аслиятини очиб берувчи гўзал бир хислатдир. Буни Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам Ҳиро ғорида бўлганларида Жаброил алайҳиссалом келиб: “Ўқинг!” деб “Алақ” сураси нозил бўлган машҳур воқеадан ҳам англашимиз мумкин. Ушбу воқеадан кейин Набий саллаллоҳу алайҳи васалламнинг қалблари титраб-қақшаб, уйларига қайтдилар. Хадича онамизнинг олдиларига кирганларида: “Мени ўраб қўйинглар! Мени ўраб қўйинглар!” дедилар. У зотдан қўрқинч кетгунча ўраб қўйишди. Кейин у зот Хадича онамизга хабарни айта туриб: “Ўзимга бир нарса бўлмаса эди, деб қўрқдим”, – деганларида Хадича онамиз: “Ундай эмас! Аллоҳга қасамки, Аллоҳ сизни ҳеч қачон шарманда қилмайди. Сиз силаи раҳм қиласиз. Заифга ёрдам берасиз. Одамлар қилмаган яхшиликларни қиласиз. Меҳмонга зиёфат берасиз. Мусибатга учраганларга ёрдам берасиз”, дедилар. Ушбу ҳадисда силаи раҳм Расулуллоҳ саллалоҳу алайҳи васалламнинг буюк ахлоқлари қаторида зикр этилмоқда. Шунингдек, ушбу ҳадисдан мазкур ахлоқлар, жумладан силаи раҳм билан сифатланган инсонларни ҳеч қачон Аллоҳ таоло шарманда қилмаслигини ҳам билиб олишимиз мумкин. Зеро, бу сўзларни инсоният тарихида энг буюк аёллар сафида зикр этиладиган, энг биринчи бўлиб Ислом неъмати билан шарафланган ва ўта кучли фаросат соҳибаси бўлган онамиз Хадича бинти Хувайлид разияллоҳу анҳо айтмоқдалар ва бу сўзлар Исломнинг энг ишончли манбаларида бугунги кунгача нақл этилиб келинмоқда.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам пайғамбарликнинг илк кунлариданоқ силаи раҳмга чақиришни бошлаганлари ҳам ушбу иш нақадар аҳамиятга эга амал эканини билдиради.
Абу Умома Боҳилий разияллоҳу анҳу айтадилар: Мен Амр ибн Абаса разияллоҳу анҳудан: “Сизни нега “Исломда илк мусулмонлардан” дейишади? – деб сўрадим. У зот бундай деб жавоб бердилар: “Мен одамлар залолатда эканини кўрардим ва бутлар ҳеч нарса эмаслигини билардим. Сўнгра Маккада бир одамнинг хабарини эшитдим. Туямга миниб Маккага келдим. Қарасам, Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васалламни қавми ўраб турибди. Ёнларига бордим ва: “Сиз кимсиз?” – дедим. “Пайғамбарман”, – дедилар. “Пайғамбар нима дегани?” “Аллоҳнинг элчиси”, – дегани. “Сизни Аллоҳ юбордими?” “Ҳа”. “Нима учун юборди?” “Аллоҳнинг биру борлигини билдириб, Унга ҳеч нарсани шерик қилмаслик, бутларни йўқ қилиш ва силаи раҳмни мустаҳкамлаш учун юборди”.
Ушбу ҳадисда силаи раҳм пайғамбарликнинг асосий вазифаси сифатида ҳамда Ислом динининг асосий ғоялари билан бир ўринда келтирилмоқда.
Силаи раҳм ўзига хос бўлган жуда кўп ажрларга эга қилувчи ибодат ҳисобланади. Амр ибн Динор раҳматуллоҳи алайҳ: “Билингларки, фарзга босилган қадамдан кейин қариндош томон босилган қадамдан кўра каттароқ ажр келтирувчи амал йўқдир”, – деганлар.
Силаи раҳмнинг ўзига хослиги шундаки, унинг мукофоти дунёда ҳам ўта тез берилади ва охират учун ҳам катта захира бўлади. Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи ва саллам Ибн Ҳиббон ривоят қилган ҳадисда:
الطاعاتِ ثوابًا صلةُ الرَّحِمِ إنَّ أعجلَ
яъни: “Ибодатлар ичида энг савоби тез келадигани силаи раҳмдир”, –деганлар.
Пайғамбаримиз алайҳиссалом бизга силаи-раҳм сабабли ризқнинг мўл-кўл бўлиши, умрнинг узоқ бўлишини уқтирадилар:
من أحَبَّ أنْ يُبْسَطَ لَهُ في رِزْقِهِ، ويُنْسأَ لَهُ في أثَرِهِ، فَلْيَصِلْ رَحِمَهُ
(مُتَّفَقٌ عَلَيهِ)
яъни: “Ким ризқи кенг бўлиши, умри узун бўлишини хуш кўрса, қариндошлик алоқаларини боғласин” (Муттафақун алайҳ).
Динимиз кўрсатмаларида яхшилик қилишни аввало яқин қариндошлардан бошлаш лозим эканлиги таъкидланади. Зеро бу ҳолатда қилинган яхшилик икки баробар ажр олишга сабаб бўлади. Бу хусусда Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам:
الصَدَقَةُ عَلَى الْمِسْكِيْنِ صَدَقَةٌ، وَعَلَى ذِي الرَّحْمِ ثِنْتَانِ، صَدَقَةٌ وَصِلَةٌ
яъни: “Мискинга қилинган бир садақадир. Қариндошга қилинган садақа икки яхшиликдир: садақа ва силаи раҳмдир” деганлар.
Ривоятларда келадики, бир кишининг амакисининг ўғли оғир касаллик билан вафот этганда унинг болаларидан: “Отангизнинг бирортасидан қарзи бормиди?” деб сўрайди. Улар оталарининг қарзи бор эканини айтадилар. У киши: “Қарзлар менинг зиммамга, ўзим тўлаб бераман”, – дейди. У қарз нари борса ўн минг ёки йигирма минг танга бўлса керак, деб ўйлаган эди. Бироқ болалардан қарзнинг 385 минг эканини эшитади. Унинг ўзи бу хусусда шундай деган: “Қарзларнинг барчасини битта-битта қилиб тўладим. Аллоҳга қасамки, бир неча йиллардан бери касод бўлиб турган молларим бор эди. Бир неча кунда сотилиб кетди. Ҳисоблаб қарасам ушбу савдолардан топган фойдам тўлаган қарзларим теппа-тенг чиқди”.
Умуман олганда силаи раҳмни боғлаш динимиз ҳукмига кўра вожибдир. Уни узиш эса катта гуноҳлардан бири ҳисобланади. Бунга уламолар иттифоқ қилишганини Имом Қуртубий ва Қози Иёзлар нақл қилганлар.
Силаи раҳмни жорий қилиш қанчалик улуғ бўлиши баробарида уни узиш гуноҳи кабиралардандир. Зеро ояти карима ва ҳадисларда қариндош уруғлик алоқаларини узганларга қаттиқ таҳдид қилинади:
فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ أُولَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمَى أَبْصَارَهُمْ
яъни: “Агар (имондан) бош тортсангиз, аниқки, сизлар ерда бузғунчилик қиларсизлар ва қариндошларингиз (билан ҳам алоқаларингиз)ни узасиз, албатта ундай кимсаларни Аллоҳ лаънатлагандир, бас, уларнинг (қулоқларини) «кар», кўзларини «кўр» қилиб қўйгандир” (Муҳаммад сураси 22-23-оятлар).
Ушбу оят шарҳида Умар ибн Абдулазиз раҳматуллоҳи алайҳнинг қуйидаги сўзлари келтирилади: “Силаи раҳмни узган кишилар билан дўст бўлмагин, чунки Аллоҳ таоло уларни Қуръони каримнинг икки оятида лаънатлаган” (Бу ерда мазкур оят билан Раъд сураси 25-ояти назарда тутилган).
Аллоҳ таолонинг изни билан раҳм (қариндошлик) ўзини боғлаганларни ҳақига яхши дуо, ўзини узганларни дуоибад қилиб туради. Оиша онамиз Пайғамбаримиз алайҳиссаломдан ривоят қиладилар:
الرَّحِمُ مُعَلَّقَةٌ بِالْعَرْشِ، تَقُولُ: مَنْ وَصَلَنِي وَصَلَهُ اللهُ، وَمَنْ قَطَعَنِي قَطَعَهُ اللهُ
(أخرجه البخاري عن عائشة رضي الله عنها)
яъни: “Раҳм (қариндошлик) Аршга осилиб: “Ким мени уласа, Аллоҳ уни уласин! Ким мени узса, Аллоҳ уни узсин!”, дейди” (Имом Бухорий ривоятлари).
Силаи раҳмни узганлар жаннатга кирмаслиги ҳақида Пайғамбаримиз алайҳиссаломдан қуйидаги ҳадис ривоят қилинади:
لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ قَاطِعٌ" قَالَ سُفْيَانُ فِي رِوَايَتِهِ: "يَعْنِي قَاطِعَ رَحِمٍ
(متفق عليه)
яъни: “Кесувчи жаннатга кирмайди”. Суфён раҳимаҳуллоҳ ўз ривоятларида: “Қариндошликни узувчи назарда тутилган”, – дейдилар (Муттафақун алайҳ).
Юқоридаги ояти карима ва ҳадиси шарифларга кўра силаи-раҳм мусулмон кишига фарз бўлган амалдир.
Баъзи одамлар ўзаро борди-келди қилиб турган қариндошларгагина яхшилик қилишни силаи раҳм деб ҳисоблайдилар. Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи ва саллам ушбу тушунчани хато эканини айтадилар ва силаи раҳмнинг ҳақиқий моҳиятини баён қилиб берганлар:
لَيْسَ الْوَاصِلُ بِالْمُكَافِئِ وَلَكِنْ الْوَاصِلُ الَّذِي إِذَا قَطَعَتْ رَحِمُهُ وَصَلَهَا
(رواه الامام البخاري)
яъни: “Ҳақиқий силаи раҳм қилувчи киши қариндошлари тарафидан унга қилинган алоқага жавоб тариқасида (борди-келди) алоқа қилаётган одам эмас, балки улар тарафидан алоқа узилган пайтда уларга алоқани боғлаган одамдир” (Имом Бухорий ривоятлари).
Демак, силаи раҳм қариндошлар билан чиройли муносабатда бўлиш, уларнинг хурсандчиликлари билан қувониш, мусибатларига ҳамдард бўлиш, муҳтож бўлсалар ёрдам бериш, уларни доимо зиёрат қилиб туриш, кўнгилларини олиш, дилларини оғритишдан сақланиш, улардан бирор ёмонлик етса ҳам кек сақламай кечириб юбориш, қалбида уларга нисбатан ҳасад ва адоват сақламасдан ўртада муҳаббат пайдо қилишни ўз ичига олади.
Бугунги кунимизда силаи-раҳм билан боғлиқ, гоҳида кўзга ташланадиган нохуш воқеалар динимиз кўрсатмаларига зиддир. Масалан, ота-оналар дунёдан ўтгач, ака-ука, опа-сингиллар ўртасида арзимаган мол-мулк, ерни деб келишмовчиликлар чиқиши ёки секин-секин муносабатлар ёмонлашиб, ўзаро узоқлашиб, бегоналардек бўлиб кетишлари, бир-бирларини йўқлаш, тез-тез хабарлашишни ҳам унутишлари ўта аянчли ҳолатлардир. Бу ишларга мол-дунёнинг сабабчи бўлаётгани янада аянчлидир. Ваҳоланки, Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи ва саллам молу-мулк ҳақида бундай деганлар:
تَقيءُ الأرضُ أفلاذَ كبدِها أمثالَ الأُسطوانِ منَ الذَّهبِ والفضَّةِ قالَ: فيجيءُ السَّارقُ فيقولُ: في مثلِ هذا قُطِعَت يدي ويجيءُ القاتلُ فيقولُ: في هذا قَتلتُ: ويجيءُ القاطعُ فيقولُ: في هذا قَطعتُ رحِمي ثمَّ يدَعونَهُ فلا يأخُذونَ مِنهُ شيئًا
(الترمذي)
яъни: “Ер ўзининг олтин ва кумушдан бўлган хазиналарини устунлардек уюм-уюм қайт этиб чиқариб ташлайди. Шунда қотил келади ва: “Мен шулар сабабли одам ўлдиргандим”, – дейди. Силаи раҳмни узган келади ва: “Мен шулар сабабли силаи раҳмни узгандим” – дейди. Ўғри келади ва: “Мен шулар сабабли ўғрилик қилгандим”, – дейди. Кейин улар бу нарсаларни ташлаб кетадилар ва ундан ҳеч нарса ололмайдилар” (Имом Термизий ривояти).
Демак, барчадан қоладиган мол-дунёни деб Аллоҳ таолога осий бўлиш, у буюрган амрларни тарк этиш, хусусан силаи раҳмдек дунё ва охиратимиз учун ўта фойдали ишга бепарво бўлиш мўмин-мусулмонга ярашмайдиган иш ҳисобланади.
Аллоҳ таоло барчаларимизнинг тутаётган рўзаларимизни қабул қилсин. Барчаларимизни силаи раҳм деган буюк ибодатга амал қиладиган ва унинг фазилатларига эришадиган бандалардан айласин!
Имом Муҳаммад Зоҳид Кавсарий (1879-1952) – Усмонли давлатининг охирги давридаги етук олимларидан бири бўлиб, ўзининг чуқур илмий салоҳияти, қатъий позицияси ва маърифат йўлидаги изланишлари билан танилган. У нафақат илмий билимлари, балки сиёсий ва ижтимоий жараёнларга бўлган муносабати билан ҳам ўз даврининг етакчи мутафаккири бўлган.
Ушбу мақола Зоҳид Кавсарийнинг ҳаёти, илмий йўли, устозлари, шогирдлари, сиёсий фаолияти ва илмий меросини ёритади. Мақсадимиз – унинг шахсиятини янада чуқурроқ ўрганиш ва бугунги авлод учун ибрат намунаси сифатида тақдим этишдир.
Муҳаммад Зоҳид Кавсарий 1879 йилда Усмонли давлатининг Дузжа шаҳрига яқин ҳудудда туғилган. Унинг оиласи шеркасий (қафқозлик) бўлиб, бобоси ва отаси Дузжа яқинида жойлашган Hожи Ҳасан қишлоғини ташкил этишган. Бу қишлоқ унинг отаси Ҳасан Кавсарий номи билан аталган бўлиб, илм-маърифат маскани бўлган.
Зоҳид Кавсарий илмий анъаналарга бой оилада ўсган. Унинг отаси фақиҳ ва муҳаддис бўлиб, ўз қишлоғида "Дорул-Ҳадис" мактабини ташкил қилган эди. Шунингдек, амакиси Мусо ал-Козим ҳам шаръий билимларни ўргатган устозлардан бири бўлган. Шу тариқа Зоҳид Кавсарий ёшлигидан илмга қизиқиб ўсди ва дастлабки диний билимларини оиласидан олди.
Зоҳид Кавсарий илм йўлидаги изланишларини давом эттириш учун 14 ёшида Дузжадан Истанбулга кўчиб ўтди. Усмонли давлатидаги таълим тизими ўша даврда анъанавий тарзда олиб борилар эди: талабалар бир неча устоздан бирини танлаб, барча фанларни ўша устоздан ўрганар эдилар. Зоҳид Кавсарий Истанбулда улкан илмий салоҳиятга эга бўлган шайх Иброҳим Ҳаққий ал-Акиний ҳузурида таҳсил олди. У ўз даврининг машҳур мутакаллими ва мантиқ илми бўйича етук олими эди.
Иброҳим Ҳаққийнинг ўлимидан сўнг Зоҳид Кавсарий унинг васияти билан бошқа машҳур олим Али Зайнул-Обидин ал-Аласонийдан таълим олишни давом эттирди. Зоҳид Кавсарий бу икки устозни юксак эътироф этиб, “Агар Аллоҳнинг марҳамати ва бу икки устознинг илмий сабоқлари бўлмаганда мен бугунги даражага етмаган бўлардим,” деб ёзади.
У Истанбулдаги таҳсилини 14 йил давомида давом эттирди ва машҳур “Имтиҳонур-Руъус” (Диплом имтиҳони)ни муваффақиятли топшириб, Усмонли давлатидаги энг юксак илмий даражага эга бўлди.
1908 йилда Зоҳид Кавсарий Истанбулдаги машҳур Фатиҳ мадрасаларида ўқитувчилик фаолиятини бошлади. У ўз устозлари сингари бир талабанинг барча дарсларини битта устоздан ўрганиши усулини давом эттирди. Аммо 1909 йилда Усмонли давлатида содир бўлган сиёсий ўзгаришлар натижасида таълим тизимида ҳам катта ислоҳотлар амалга оширилди.
Зоҳид Кавсарий ўзининг чуқур билимлари ва анъанавий таълим усулига содиқлиги туфайли ислоҳотларнинг баъзиларига қарши чиқди. Ислоҳотлар таълим муддатини 15 йилдан 8 йилга қисқартиришни таклиф қилган бўлса-да, Зоҳид Кавсарий ва унинг айрим ҳамкасблари бу қарорни рад этиб, таълим муддатини 12 йилгача кўтаришга муваффақ бўлишди. Кейинчалик у араб тилини ўрганиш учун тайёрлов курсларини жорий этиб, умумий таълим муддатини 14 йилга қайтарди. Бу унинг қатъияти ва илмий анъаналарни ҳимоя қилишдаги матонатини кўрсатади.
1909 йилда султон Абдулҳамид II тахтдан туширилгач, Усмонли давлатида сиёсий вазият кескин ўзгарди. “Иттиҳод ва Тараққиёт” жамияти давлат бошқарувини қўлга олиб, кенг қамровли ислоҳотларни амалга ошира бошлади. Зоҳид Кавсарий таълим соҳасидаги ислоҳотларга қисман рози бўлган бўлса-да, давлат бошқарувидаги айрим ўзгаришларга кескин қарши чиқди. Унинг Иттиҳодчилар билан келиша олмаганлиги илмий ва сиёсий фаолиятида катта таъсир кўрсатди.
1914 йилда Биринчи Жаҳон уруши бошланганида Зоҳид Кавсарий Усмонли давлатининг урушга киришига қарши чиқди. Унинг ушбу позицияси Иттиҳодчилар томонидан қаттиқ танқид қилинди. У сиёсий босимлар кучайгани сабабли Истанбулдан Қастамонуга кўчиб, уч йил давомида ўша ерда таълим берди. 1916 йилда урушнинг салбий оқибатлари юмшагач, Истанбулга қайтди ва илмий фаолиятини давом эттирди.
Аммо сиёсий босимлар уни ҳеч қачон тарк этмади. У Усмонли давлатидаги сиёсий ўзгаришларни очиқ танқид қилиб, диний мероснинг асраб қолинишини талаб қилди. Шу сабабдан 1922 йилда янги ҳукумат томонидан ҳибсга олиш тўғрисида буйруқ чиқарилганини эшитган заҳоти Истанбулдан Александрияга ҳижрат қилди. Бу ҳижрат унинг ҳаётида бурилиш нуқтаси бўлди ва уни Мисрда янги илмий фаолият бошлашига мажбур қилди.
Зоҳид Кавсарий 1922 йил декабрь ойида Мисрнинг Искандария шаҳрига етиб борди. У ўз оиласидан узоқда ёлғизликда яшашга мажбур бўлди ва етти йил давомида оиласи билан боғланолмаган. Кейинчалик у Мисрда истиқомат қилишга қарор қилди ва Қоҳирада илмий фаолиятини давом эттирди.
Мисрда Зоҳид Кавсарий ўз илмий салоҳиятини яна-да кучайтирди. У Қоҳирадаги Dорул-Кутуб ал-Мисрийя (Миср Миллий Кутубхонаси)да таржимон сифатида ишлай бошлади ва Усмонли даврига оид ҳужжатларни араб тилига таржима қилиш билан шуғулланди. Ушбу иш унга араб дунёсидаги илмий доираларга яқиндан танилиш имкониятини берди.
Мисрда у катта эҳтиром ва ҳурматга сазовор бўлди. У кўплаб олимлар билан илмий суҳбатлар ўтказди, баҳс-мунозараларда фаол қатнашди ва Мисрнинг машҳур уламолари билан яқин алоқалар ўрнатди. Шунингдек, у кўплаб китоблар ёзиб, мақолалар эълон қилди. Унинг илмий мақолалари Миср ва бутун араб дунёсида катта қизиқиш билан кутиб олинар эди.
Зоҳид Кавсарий ўз илмий фаолияти давомида тахминан 50 га яқин асар ёзган. Бироқ Истанбулдан Мисрга кўчиш жараёнида унинг ёзган китобларининг ярми йўқолган. Шунга қарамай, 30 га яқин китоби ва мақолалари бугунги кунгача сақланиб қолган. Унинг асарлари асосан ислом ақидаси, фиқҳ, ҳадис илми, фалсафа ва мантиқ каби турли фанларга оид бўлиб, ўз даврининг етакчи асарлари сифатида қаралади.
Машҳур асарларидан баъзилари:
"Ирғомул-Марид" – бу асар нақшбандия тариқатининг улуғлари ва уларнинг илмий мероси ҳақида.
"Таҳрирул-Важиз" – ушбу асарда у ўзининг илмий манбалари ва санадларини баён қилган.
"Мақолатул-Кавсари" – унинг Мисрда ёзган мақолалари тўплами бўлиб, диний ва илмий масалаларга чуқур таҳлилий ёндашувни акс эттиради.
Шунингдек, Зоҳид Кавсарий ўз давридаги баъзи “салафий” уламоларнинг қарашларини танқид қилиб, ўша даврдаги диний ва фалсафий баҳсларда фаол иштирок этган. У ислом илмларини анъанавий манбаларга таянган ҳолда чуқур таҳлил қилиш билан бирга, замонавий даврнинг илмий талаблари ва эҳтиёжларига мос тарзда ўрганган.
Зоҳид Кавсарий ўз умрининг охирига қадар илмий изланишларини давом эттирган ва кўплаб шогирдларни тарбиялаган. Унинг энг машҳур шогирдлари орасида:
Абдулфаттоҳ Абу Ғудда – машҳур муҳаддис ва ислом илмлари тадқиқотчиси.
Муҳаммад Амин Сарож — Туркияда машҳур олим ва муҳаддис бўлиб, Зоҳид Кавсарийнинг илмий меросини давом эттирган шогирди. Шунингдек, Зоҳид Кавсарийнинг илмий таъсири Мисрдан ташқари бутун араб ва мусулмон оламига тарқалган. Унинг асарлари ҳали ҳам кўплаб мадраса ва университетларда дарслик сифатида ўқитилади.
Зоҳид Кавсарий Усмонли давлатининг инқироз даврини бошидан ўтказган ва бу сиёсий ўзгаришлар унинг ҳаёти ва илмий фаолиятига катта таъсир кўрсатган. Усмонли давлатининг Биринчи Жаҳон урушидаги мағлубияти ва султон Абдулҳамид II нинг тахтдан туширилиши натижасида давлатда катта ўзгаришлар содир бўлди. "Иттиҳод ва Тараққиёт" жамияти давлат бошқарувини қўлга олиб, янги сиёсий ва маданий ислоҳотларни амалга оширди.
Шунингдек, Зоҳид Кавсарий Шом (Сурия)га ҳам бир неча бор саёҳат қилди ва у ерда илмий изланишларини давом эттирди. У Дамашқдаги машҳур "Зоҳирия" кутубхонасида ўқиш билан машғул бўлди ва ўз илмий билимларини янада бойитди. Унинг илмга бўлган чексиз иштиёқи ва қатъиятлилиги туфайли у Миср ва Шомдаги кўплаб олимлар билан илмий мулоқотлар ўтказди ва шу билан бирга ўзининг илмий меросини кенгайтирди.
Зоҳид Кавсарий ўз давридаги баъзи “салафий” олимларнинг қарашларини танқид қилиб, диний анъаналарнинг асраб қолинишини ҳимоя қилди. У замонасидаги “салафий” ҳаракатлар ва уларнинг диний масалаларга ёндашувини қаттиқ танқид қилди. Унинг фикрича, баъзи “салафий” олимлар диний масалаларни соддалаштириш орқали исломнинг асл моҳиятини тушунмасдан ҳукм чиқаришарди.
Унинг энг машҳур танқидий асарларидан бири “Сафъат ал-Бурҳан ала Сафъат ал-ъАдван” бўлиб, у “салафий” олимлардан бири бўлган Муҳибуд-Дин ал-Хатибнинг қарашларини танқид қилади. Ушбу асар юқори даражадаги адабий услуб ва чуқур илмий таҳлил билан ёзилган бўлиб, Зоҳид Кавсарийнинг илмий салоҳиятини янада оширган.
Зоҳид Кавсарий “салафийликнинг” диний анъаналарни инкор этишини ва фақат Қуръон ва Суннатга боғланиб қолишини нотўғри деб ҳисоблади. У ислом илмий меросини, хусусан, мазабларнинг бой билимларини сақлаб қолишни ва уларни замонавий давр талаблари билан уйғунлаштиришни қўллаб-қувватлади. Шу боисдан у “салафийликнинг” айрим вакиллари билан илмий баҳс-мунозараларда фаол иштирок этди ва ўз илмий далиллари билан уларни рад этди.
Муҳаммад Зоҳид Кавсарий нафақат илмий билимлари, балки зоҳидлиги ва мол-дунёдан беҳожатлиги билан ҳам танилган эди. Унинг исми "Зоҳид" бўлиб, бу унинг ҳаётида ҳам акс этди.
У Мисрда оддий ҳаёт кечирди. Қоҳирада у жуда камтарона яшаган ва давлат томонидан берилган озгина нафақа билан қаноатланиб, ҳеч қачон ортиқча бойлик тўпламаган. У илм-фан ва таълим-тарбияга катта аҳамият бериб, ўз илмий билимларини фақат Аллоҳнинг розилигини қозониш учун ўргатган.
Зоҳид Кавсарий илмий асарларини ёзишдан молиявий манфаат кўришни рад этган. У Мисрда ўз китобларини чоп этган ноширга: “Агар мен китобларимдан фойда олсам, бу менинг Аллоҳ олдидаги мукофотимни камайтиради”, деб айтган. Шу сабабли у ўз китоблари учун ҳақ олмаган ва фақат илмни тарқатишни мақсад қилган.
Муҳаммад Зоҳид Зоҳид Кавсарий 1952 йилда Мисрнинг Қоҳира шаҳрида вафот этди. Унинг қабри машҳур имом Шофиъий мақбараси ёнида, Қоҳиранинг ал-Қарафа қабристонида жойлашган. Зоҳид Кавсарий вафотидан кейин ҳам ўзининг илмий асарлари ва мероси орқали ислом дунёсига катта таъсир кўрсатиб келмоқда. Унинг асарлари ҳанузгача кўплаб ислом илмий марказларида, мадрасаларда ва университетларда ўқитилади. Унинг илмий далиллари, таҳлиллари ва танқидий қарашлари ҳали ҳам тадқиқотчилар ва олимлар томонидан чуқур ўрганилмоқда.
Зоҳид Кавсарийнинг илми ва мероси бугунги кунда ҳам ислом илмларига қизиқувчилар учун қимматли манба бўлиб хизмат қилади. Унинг илмий далиллари замонавий масалаларга ҳам мос келувчи тарзда ўрганилиб, янги авлодлар учун ибрат намунасидир.
Муҳаммад Зоҳид Зоҳид Кавсарий ўз даврининг улуғ олими, илмий етакчиси ва диний мерос ҳимоячиси сифатида тарихда ўчмас из қолдирди. У нафақат илмий билимлари, балки қатъий позицияси, матонати ва ислом илмий анъаналарини сақлаб қолишдаги жасорати билан ҳам танилган эди. Зоҳид Кавсарий ўз ҳаёти давомида Усмонли давлатининг инқирози, янги сиёсий тузумлар ва диний мероснинг хавф остида қолган даврларида илмий фаолиятини давом эттирди ва ислом илмларининг асл моҳиятини ҳимоя қилди.
У ўз илмий фаолиятида анъанавий ислом манбаларига таянган ҳолда, замонавий даврнинг илмий талаблари ва эҳтиёжларига мос тарзда ёндашди. Унинг “салафийликка” танқидий муносабати, диний анъаналарни ҳимоя қилиши ва илмий таҳлиллари ўз даврида катта шов-шувларга сабаб бўлди. Бироқ Зоҳид Кавсарий ҳеч қачон шахсий манфаатларни кўзламади ва фақат Аллоҳнинг розилигини қозонишни мақсад қилиб қўйди.
Зоҳид Кавсарийнинг илмий мероси нафақат мусулмон дунёсида, балки бутун дунё бўйлаб илмий доиралар томонидан қадрли бўлиб келмоқда. Унинг асарлари ҳанузгача ўқитилиб, замонавий ислом илмлари тадқиқотчилари томонидан чуқур ўрганилмоқда. Устозлари, шогирдлари ва илмий изланишлари орқали у нафақат ўз даврининг, балки келажак авлодларнинг ҳам устозига айланди.
Бугунги кунда Муҳаммад Зоҳид Зоҳид Кавсарийнинг илмий асарлари ва мероси ислом оламининг турли бурчакларида ўрганилмоқда. Унинг илмий таҳлиллари, фалсафий қарашлари ва диний анъаналарни ҳимоя қилишдаги қатъиятлилиги ҳозирги даврда ҳам долзарбдир.
Зоҳид Кавсарий илм-фан йўлидаги изланишлари, қатъий позицияси ва зоҳидлиги билан нафақат мусулмон уламолари учун, балки барча замонларда илмга интилган инсонлар учун ибрат намунасидир. Унинг илмий асарлари нафақат диний масалаларни чуқур таҳлил қилишда, балки замонавий илмий изланишлар учун ҳам қимматли манба бўлиб хизмат қилмоқда.
Муҳаммад Зоҳид Зоҳид Кавсарий ҳаёти ва илмий мероси орқали нафақат ўз даврининг, балки келажак авлодларнинг ҳам ўчмас юлдузига айланди. Унинг илмий изланишлари ва диний мероси ҳали ҳам дунё илмий доираларида катта қизиқиш уйғотмоқда ва ўрганилмоқда. Шундай экан биз унга нафақат олим, балки замон ва макон чегараларини кесиб ўтган буюк мутафаккир сифатида ҳурмат кўрсатамиз.
Абдурраҳмон МАНСУР,
Имом Бухорий номидаги
Тошкент Ислом Институти талабаси
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа