12 Январ, 2025, 12 Ражаб, 1446
12 Январ, 2025, 12 Ражаб, 1446
Ҳаким ат-Термизий Ўрта Осиё сўфийлигининг йирик вакили, деб ёзади Абдулфаттоҳ Абдуллоҳ Барака.
Исломосферанинг маълумотига кўра, ат-Термизий эҳтимол IX аср бошларида Термиз (ҳозирги Ўзбекистон ҳудуди) да туғилган бўлиши мумкин. Унинг таржимаи ҳолини «Будувву шан» китоби орқали кузатиш мумкин.
Яхши диний таълим олган, Термиз ва Балхнинг ҳадис олимларидан ҳадис, ислом ҳуқуқи (фиқҳ) - Ҳанафий мазҳаби ҳуқуқшуносларидан ҳадисларни ўрганган. 27 ёшида Ҳажга борди. У ўз китобида ёзишича, ҳар кеча Ат-Термизий Каъба атрофини айланиб тавоф қилди, гуноҳларидан тавба қилди, бу дунё ишларидан юз ўгириш, ўз ҳолатини тўғрилаш ва Қуръонни ёдлаб олиш учун дуолар қилди. Ат-Термизий ҳаждан қайтгач, Аллоҳни билиш ва охиратга тайёргарлик кўриш мақсадида китоб ўқий бошлади, шунингдек, турли юртларда айланиб юриб, ўзига устоз излай бошлади.
Шу билан бирга, у зоҳидона турмуш тарзини олиб борди – рўза тутди, кўп ибодатлар қилди, ёлғиз дарбадар юрди, харобалар ва қабристонларни тез-тез зиёрат қилди. Аммо, деб ёзади у, ҳеч қачон унга ёрдам бера оладиган самимий дўст топмаган, ниҳоят, у тушида Расулуллоҳни (соллаллоҳу алайҳи васаллам) кўрган, шундан сўнг у билан Аллоҳ ўртасидаги пардалар очилган.
Ҳаким ат-Ат-Термизий Аҳмад ибн Ҳадравайҳ, Яҳё ибн Муаз ар-Розий ва Абу Туроб Нахшабий каби улуғ сўфийларнинг суҳбатларида ҳозир бўлган. Шу билан бирга, унинг ғоялари уни танқид қилишларига сабаб бўлди. Одамларнинг ахлоқини бузади, янгиликларни тарқатади ва ўзини пайғамбар деб атайди, деб Ат-Термизийнинг устидан Балх ҳокимига шикоят қилишади. Олим қочишга мажбур бўлди. Аммо, ўзи ёзганидек, бу қийинчиликлар уни фақат тоблади, унинг ички кўриши (қалб кўриши) ва руҳининг кўтарилишига ёрдам берди, у ўз таъмини бахтсизликларда топа бошлади. "Будувву шан" да Ат-Термизий ҳаётининг сўнгги йиллари ҳақида маълумот йўқ. Маълумки, у китоб ёзишни давом эттирган, муридларга дарс берган.
Умрининг охирида Термиз шаҳрига қайтиб, у ерда вафот этди. Унинг бу шаҳардаги мақбараси зиёратгоҳга айланган.
Ат-Термизий тасаввуф, ахлоқ, калом, ҳадисшунослик, Қуръон тафсири, мазҳаблар тарихи, филология каби турли фанларга оид кўплаб асарлар муаллифи. Унинг асарлари орасида "Хатм ал-авлиё", "Илал ал-шариат", "Ҳақиқат ал-одамиййин", "Ал-манҳиёт", "ал-Фурук вам ау ат-тарадуф" ва бошқалар бор. Унинг кўплаб китоблари бугунги кунгача сақланиб қолган, турли тилларга таржима қилинган ва кўп марта нашр этилган. Унинг асарлари ўз даврида аллақачон машҳур бўлган, бироқ айни пайтда уни танқид қилиш ва ҳатто унга қарши туҳмат, баъзи ҳолларда ҳасад қилиш, бошқаларида эса унинг сўзларини нотўғри талқин қилишларига сабаб бўлган. Ат-Термизий авлиёларни пайғамбарлардан устун қўйишда, Аллоҳга муҳаббат ҳақида ўзидан олдин ҳеч ким қилмаган йўл ва шаклда гапиришда, ўз ёзувларида ўйлаб топилган ҳадисларни келтиришда ва янгиликларни тарқатишда айбланди. Олимнинг ўзи "Будувву шан" да ёзишича, у буларни ҳаёлига ҳам келтирмаган.
Ҳаким Ат-Термизий диний илмларни оқилларини билан келиштиришга, диний илмларни оқилона нуқтаи назардан асослашга ҳаракат қилган. У сўфийликка антик фалсафа ва гностицизмдан келиб чиққан "ҳикмат" тушунчасини киритди. Шунинг учун уни донишманд деб таржима қилинадиган "Ҳаким" деб аташди. Ат-Термизийнинг энг машҳур тушунчаларидан бири "хатм ал-авлиё" ("авлиёлар муҳри") дир. Унинг сўзларига кўра, "пайғамбарлар муҳри" (хатм ал-анбиё) деб аталадиган сўнгги пайғамбар бўлгани каби, "авлиёлар муҳри" - охирги авлиё ҳам бор. Шу билан бирга, у барча авлиёлар орасида энг улуғ мавқега эга бўлиб, уларнинг энг буюгидир.
Ат-Термизийнинг қарашлари кейинги давр суфийларига таъсир кўрсатди. Унинг қарашларини қабул қилган бир гуруҳ олимлар "ҳакимийя"деб атала бошладилар. Улардан энг машҳурлари Абу Бакр ибн Варроқ ва Ҳасан ибн Али ал-Жавзоний эди. Ғаззолий" Иҳя улюм ад-дин "да Ат-Термизийнинг "Китоб ал-акюс ва ал-муғтаррин", Ибн Қайюм Ал-Жавзийнинг "Китоб ар-рух "да эса унинг" ал- Фуруқ ва ман ат-тарадуф" китобларидан кенг фойдаланади. Ат-Термизий, шунингдек, Ибн Атауллоҳ Искандарий, Шайх Мурсий, Абу Ҳасан ал-Шазалий, Баҳоуддин Нақшбанд, Ҳужвирий, Ибн Арабий ва бошқа кўплаб уламоларга таъсир кўрсатган.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Оиша онамиз розияллоҳу анҳонинг барча сифатлари ҳам камолот сифатларига дахлдор эканига шубҳа бўлиши мумкин эмас. У кишининг буюк ҳаётларини диққат билан ўрганган уламолар Оиша онамиз розияллоҳу анҳода бошқаларда бўлмаган қирқта комилалик сифатлари бор эканини таъкидлайдилар. Ана шунинг учун ҳам бу ҳақда бир-икки оғиз сўз айтмоқни раво кўрдик.
Оиша онамиз розияллоҳу анҳонинг камолот сифатлари ҳақида сўз юритар эканмиз, бу сифатлар рўйхатининг бошида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ворид бўлган ҳадиси шарифлар туришини айтиб ўтмоғимиз лозим. У зот Оиша онамиз розияллоҳу анҳо ҳақларида ажойиб мадҳларни айтганлар.
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Эй Оиша! Мана бу Жаброил, у сенга салом айтмоқда», дедилар.
«Ва алайҳиссалому ва роҳматуллоҳи ва барокатуҳу! Эй Аллоҳнинг Расули, сиз мен кўрмаган нарсани кўрасиз», дедим».
Жаброил алайҳиссалом бу дунёда пайғамбарлардан бошқа кимга салом айтганлар?
Жаброил алайҳиссалом бу дунёда пайғамбарлардан бошқа биргина инсонга – Оиша онамиз розияллоҳу анҳога салом айтганлар.
Мана шу улуғ мақомнинг ўзи бир оламга татийди.
Абу Мусо розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Эркаклардан кўпчилик баркамол бўлдилар. Аёллардан Марям Имрон қизи ва Фиръавннинг аёли Осиёдан бошқаси баркамол бўлмади.
Оишанинг бошқа аёллардан устунлиги сарийднинг бошқа таомлардан устунлигига ўхшайдир», дедилар».
Иккисини Бухорий, Муслим ва Термизий ривоят қилганлар.
Ушбу ҳадиси шарифда аслида аёлларнинг, хусусан, Марям онамиз, Осиё онамиз ва Оиша онамизнинг бошқа аёллардан устун бўлган фазллари ҳақида сўз боради.
«Эркаклардан кўпчилик баркамол бўлдилар».
Эркаклардан баркамол бўлганлар рўйхатининг аввалида Пайғамбар алайҳиссаломлар турадилар. Улардан бошқа баркамол эркаклар ҳам бор. Бу ҳақиқат ҳаммага маълум.
«Аёллардан Марям Имрон қизи ва Фиръавннинг аёли Осиёдан бошқаси баркамол бўлмади».
Бу икки улуғ зотнинг баркамол бўлганликлари Қуръони каримда уларнинг биргаликда, хос зикр қилинишларидан ҳам билиб олинади.
Аллоҳ таоло «Таҳрим» сурасида:
«Аллоҳ иймон келтирганларга Фиръавннинг хотинини мисол қилиб келтирди. Ўшанда у: «Роббим! Менга Ўз ҳузурингда, жаннатда бир уй бино қилгин. Менга Фиръавндан ва унинг ишидан нажот бергин ва менга золим қавмдан нажот бергин», деб айтди», деган (11-оят).
Фиръавннинг хотини ўша пайтдаги энг катта подшоҳнинг аёли эди. Емак-киймакда тўкин эди. Нимани хоҳласа, шуни қилиши мумкин эди. Қасрларда, турли неъматлар ичида фароғатда яшашига қарамасдан, у кофир ва золим эрига ҳамда қавмига қарши чиқди. Аллоҳга иймон келтирди. Аллоҳдан жаннатда уй қуриб беришини сўради. Бу ҳол эса дунё ҳою ҳавасидан устун келишнинг олий мисолидир.
Мўминларнинг иккинчи мисоли Марям бинти Имрондир.
«Ва фаржини пок сақлаган Имрон қизи Марямни (мисол келтирди). Бас, унга Ўз руҳимиздан пуфладик ва У Роббининг сўзларини ҳамда китобларини тасдиқ қилди ва итоаткорлардан бўлди» (12-оят).
Имроннинг қизи Марям Аллоҳга соф эътиқодда бўлганлар ва ўзларини ҳам соф тутганлар. Яҳудийлар туҳмат қилганларидек, нопок бўлмаганлар. Аллоҳ таоло Жаброил фаришта орқали ана шу пок жасадга ўз руҳидан «пуф» дейиши билан Ийсо алайҳиссаломни ато қилган.
«Оишанинг бошқа аёллардан устунлиги сарийднинг бошқа таомлардан устунлигига ўхшайдир».
Энди Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг завжаи мутоҳҳаралари – Оиша онамизнинг фазллари ҳақида сўз кетмоқда. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам у кишининг бошқа аёллардан фазлларини сарийд деб номланадиган таомнинг ўша вақтдаги бошқа таомлардан устунлигига ўхшатмоқдалар.
Ўша пайтда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам ва саҳобаи киромлар яшаб турган жамиятнинг шароити ва таомилига кўра, сарийд бошқа таомлардан афзал таом ҳисобланар эди.
Худди шунга ўхшаб, Оиша онамиз ҳам бошқа аёллардан афзал эдилар.
Бу дунёда ким ушбу мақомга сазовор бўлибди?!
Ушбу мақомга бу дунёда фақат Оиша онамиз розияллоҳу анҳо сазовор бўлдилар.
Термизий ва Бухорий Амр ибн Ос розияллоҳу анҳудан ривоят қиладилар:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам мени Зотус-Салосил аскарига бошлиқ қилдилар. Қайтиб келганда:
«Эй Аллоҳнинг Расули, одамларнинг қайсиниси сиз учун энг маҳбубдир?» дедим.
«Оиша», дедилар.
«Эркаклардан-чи?» дедим.
«Унинг отаси», дедилар.
«Сўнгра ким?» дедим.
«Сўнгра Умар», дедилар ва бир неча одамларни санадилар. Бас, мени охирларида қилиб қўймасинлар, деб, сукут сақладим».
Аллоҳнинг Расули учун одамларнинг қайсиниси энг маҳбуб экан?
Аллоҳнинг Расули учун одамлар ичида Оиша онамиз розияллоҳу анҳо энг маҳбуб эканлар.
Бу дунёда ким ушбу мақомга сазовор бўлибди?
Ушбу мақомга бу дунёда Оиша онамиз розияллоҳу анҳо сазовор бўлибдилар.
Имом Абу Яъло «Муснад»ларида Оиша онамиз розияллоҳу анҳодан ривоят қиладилар:
«Менга ҳеч бир аёлга берилмаган тўққиз нарса берилган:
– Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менга уйланишга амр қилинганларида Жаброил алайҳиссалом суратимни олиб тушиб, у зотга кўрсатган.
– У зот менга бокира ҳолимда уйланганлар. Мендан бошқага бокира ҳолида уйланмаганлар.
– Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бошлари менинг қучоғимда турган ҳолда вафот этдилар.
– Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам менинг уйимда дафн қилиндилар.
– Фаришталар менинг уйимни ўраб олган эдилар. У зотга мен у кишининг кўрпаларида турганимда ваҳий нозил бўлар эди. У зот мени ўзларидан узоқлаштирмас эдилар.
– Мен у зотнинг халифалари ва сиддиқларининг қизиман.
– Менинг оқловим осмондан нозил бўлган.
– Мен покнинг ҳузурида пок яратилганман.
– Менга мағфират ва карамли ризқ ваъда қилинган».
Имом Қуртубий ўз тафсирларида Оиша онамиз розияллоҳу анҳонинг камолот сифатлари ҳақида сўз юритар эканлар, жумладан, қуйидагиларни айтганлар:
«Баъзи аҳли таҳқиқлар айтурлар:
«Юсуф алайҳиссалом фаҳш ишда туҳмат қилинганида Аллоҳ у кишини бешикдаги гўдакнинг тили билан оқлади.
Марям фоҳишаликда туҳмат қилинганида Аллоҳ у кишини ўғиллари Ийсо алайҳиссаломнинг тили билан оқлади.
Оиша фаҳш ишда туҳмат қилинганида Аллоҳ у кишини Қуръон билан оқлади. Аллоҳ у киши учун гўдакнинг оқлашини ёки набийнинг оқлашини раво кўрмади. Аллоҳ у кишини туҳматдан Ўз каломи ила оқлади».
Аллоҳ таоло бу дунёда кимни туҳматдан Ўз каломи ила оқлабди?
Аллоҳ таоло бу дунёда фақат Оиша онамиз розияллоҳу анҳони туҳматдан Ўз каломи ила оқлаган.
"Нубувват хонадони хонимлари" китобидан.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 