08 Январ, 2025, 8 Ражаб, 1446
08 Январ, 2025, 8 Ражаб, 1446
Суннатни инкор этувчилар: “Қуръони карим Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга итоат этишни буюрар экан, бунда пайғамбар сифатида эмас, балки раҳбарга итоат қилишга буюрган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мусулмонлар раҳбари бўлганлари учун у зотга итоат қилинади ва эргашилади. Аммо Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафотларидан сўнг эса, у зот соллаллоҳу алайҳи васалламга эргашиш мажбур бўлинмайди. Энди Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўринларига ким раҳбар бўлса, мусулмонлар унга эргашадилар”, деган иддаони қилишади.
Бу ердаги хато тушунча шундан иборатки, улар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга пайғамбар деб эмас, балки раҳбар сифатида эргашиш лозим дейдилар. Бунга юқорида кўрсатилган оятларга нотўғри ёндошув сабаб бўлган. Унинг сабаблари қуйидагилардан иборат:
Худди шунингдек, Аллоҳ таоло “Пайғамбарга итоат этинг!” деб амр қилса, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга пайғамбар бўлганлари учун итоат этиш лозимлигини англатади.
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ﴾
«Эй, иймон келтирганлар! Аллоҳга итоат этингиз, Пайғамбарга ва ўзларингиздан (бўлмиш) бошлиқларга итоат этингиз!» (Нисо сураси, 59-оят).
Оятда Пайғамбар алайҳиссаломга итоат бошлиқ (раҳбар)ларга итоатдан алоҳида зикр қилинди. Зеро, Пайғамбарга ва раҳбарга итоат этишнинг ўзига хос алоҳида хусусиятлари мавжуд. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламда эса ҳар икки хусусият ҳам жамланган эди. Чунки у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам пайғамбар, ҳам раҳбар эдилар.
Агар Аллоҳ таоло Пайғамбарга итоатни фақат ҳаётлари билан чеклаганда эди, Қуръони каримда аниқ ва равшан қилиб "Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга итоат этинг!" деган буйруқ бўларди. Қуръони каримда бу икки хусусият бир-биридан ажратилиб, алоҳида зикр қилинди ва нотўғри талқин қилиш бартараф этилди.
Шунингдек, оятда нозик бир жиҳат бор, яъни “ишбошилар” лафзи кўплик шаклида, "Пайғамбар" сўзи эса бирлик шаклида келган. Бундан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам охирги Пайғамбар эканликлари ва у зотдан кейин пайғамбар келмаслиги очиқ-ойдин равшанлашади.
Пайғамбарга итоат фақат у зот соллаллоҳу алайҳи васалламга хос хусусият эканига далолат қилади. Келажакда ҳеч ким бу борада Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга тенг келолмайди. Қолаверса, ишбоши (раҳбар)лар пайғамбардан фарқли ўлароқ кўп келиши табиий ҳолдир. Бу кўринишдаги бўйинсуниш, яъни ишбошиларга итоат этиш ваҳий замонидагина эмас, балки барча замонлардаги ишбошиларга ҳам тегишлидир.
Демак, Пайғамбар алайҳиссаломга итоат Аллоҳга итоат экан. Бунга қарши бирор раҳбар ёки давлат бошлиғи ваҳий олганини даъво қилолмайди. Раҳбар ишхона буйруқлари асосида ўз қўлостидаги ишчиларини бошқара олади, лекин раҳбарлик мақомида шариат қоидаларини чиқариб, уни қўллай олмайди.
Раҳбар Қуръони карим ва суннатдан олинган шаръий аҳкомларни ҳукмсиз қўллай олмаганидек, ўз буйруқларини шаръий аҳкомлар каби бутун замонлар учун риоя қилиниши мажбурий қоида сифатида қўллай олмайди. Шаръий аҳкомлар Аллоҳ таолодан келган ва турли кўринишдаги ваҳийга асосланган бўлади.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳолатлари эса тамомила фарқли бўлиб, Аллоҳ таолодан тиловат қилинадиган ва тиловат қилинмайдиган ваҳий оладилар. У зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг набавий амрлари шахсий хоҳиш-иродаларига асосланган буйруқ эмас, балки ваҳий, ваҳий тарафидан тасдиқланган буйруқдир.
Ушбу икки ҳолатни янада кенгроқ таҳлил қилиб кўрайлик:
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг буйруқлари баъзан асл манба матлув ва ғойри матлув шаклида ваҳий қилинишини айтдик. Ваҳий бўлмаса, у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам буйруқ бермасдилар. Бу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг илоҳий хулқларига ишора қилишига асло шубҳа йўқ. Шу боис, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг буйруқлари шариатнинг бир бўлаги саналади.
Шунингдек, айрим ўринларда буйруқлар ваҳийга эмас, балки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг воқеалар таҳлилига асосланишлари ташкил этади. Бироқ улар ҳам вақти билан ваҳий орқали ўз тасдиғини топади.
Тасдиқлар ҳам икки турли бўлади: Гоҳида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қарорлари ваҳий тарафидан очиқ-ойдин тасдиқланиши билан намоён бўлади, айрим ҳолларда, яширин тасдиқлаш (қўллаб-қувватлаш) орқали ўз тасдиғини топади.
Агар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг маълум бир ҳаракат (амал)ларини Аллоҳ таоло ислоҳ этмаётган бўлса, бу ўша амал (ҳаракат)нинг тасдиқланганини англатади.
Бунинг боиси, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Аллоҳнинг элчиси (пайғамбари), У Зотнинг иродасининг етказувчиси ўлароқ илоҳий кузатув остидадирлар.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам нима десалар ёки қандай амал қилсалар Аллоҳ таоло тарафи (иродаси)дан эканига ишонч ҳосил қилишимиз лозим. Қуръони каримнинг бир нечта оятларида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг амал, ниятлари ўз тасдиғини топгани баён этилган.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам амал қилганларида ёки бирор нарсага амр этганларида ҳеч қандай ваҳий келмаса ҳам, буюрилган буйруқ ёки амал Аллоҳ таоло томонидан тасдиқланганини билдиради. Агар ўша буйруқ ёки амал нотўғри бўлганда, албатта ваҳий орқали маълум қилинган бўларди: Зеро, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга хато-камчиликларни тузатиш учун ҳам алоҳида ваҳий келарди.
Демак, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бирор ишга буюрганларида ёки бирор амал қилганларида уларнинг зиддига ваҳий келмаса, у зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг буйруқ ёки ҳаракатлари маъқуллангандир.
Мухтасар қилиб айтганда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг барча айтган сўз ва қилган амаллари ваҳийга асосланган. Улар баъзан очиқ-ойдин ёки махфий ваҳий орқали ўз тасдиғини топган.
Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан кейин бирорта раҳбар бу каби бошқарувга эга бўла олмайди, чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўнг ваҳий келиши тўхтагандир.
Шу боис, Қуръони карим оятларида раҳбарларга бўйсунишдан фарқли равишда Пайғамбар алайҳиссаломга итоат этишлик алоҳида таъкидланган. Шунинг учун, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга итоат этиш мажбурийдир. Зеро, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Пайғамбардирлар ва хулқ-атворларида Аллоҳ таолонинг хоҳиш-иродасини намоён этадилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сўз ва феъллари тасдиқланган суннат, Аллоҳ ва Унинг Каломига иймон келтирган барча мўмин-мусулмонларни бирдамликка бошловчи дастурул амалдир.
Муфтий Муҳаммад Тақий Усмоний ҳафизаҳуллоҳнинг
"Ислом шариатида суннатнинг ўрни" китобидан
Таржимон: Даврон НУРМУҲАММАД
Эргашилаётган мазҳаб соҳибларининг бу хусусда айтган сўзлари
«Фатавои ҳиндийя» китобида ҳанафий олимларинииг келтиришларича: «Маййит дафн этилгач, қабр олдида бир ҳайвонни сўйиб, гўштини тақсимлаб бўлгунча муддатда тиловат қилиб, маййитга дуо қилиш мустаҳабдир».
Муҳаммад ибн Ҳасан: «Ҳанафий мазҳаби машойихлари мана шу сўзни олишган», дедилар.
Аммо моликий мазҳаби машойихлари наздидаги эътимодли нарса бу амалнинг мустаҳаб эканлигидир.
Дасуқийнинг «Шарҳул кабийр»га ёзган хошиясида Ибн Ҳабиб мазкур амални «маҳбуб» деб атаган ва: «Агар имом Молик ушбу амални суннат қилиб олган кишини билсалар, кариҳ кўрардилар», деган.
Ушбу сўзни Ибн Рушд ҳам нақл қилган. Худди мана шу сўзни Ибн Юнус ҳам нақл қилган. Имом Лаҳмий эса «Қироат маҳбуб», деб эшитишни аъло кўрмаган. Ибн Ҳабиб Ёсин сурасини ўқишни «маҳбуб» деганлар. Бу икковларидан бошқаларнинг сўзларидан ҳам қироат мутлақ ҳолатда маҳбуб экани билинади.
Ваззоний Моликий «Навозилус-суғро» китобида келтиришича, қабрдаги қироат хусусида Ибн Рушд «Ажвиба» китобида, Ибн Арабий «Аҳкамул Қуръон» китобида, Фуртубий «Тазкира» китобида мисоллар келтириб, маййитнинг – хоҳ қабрда бўлсин, хоҳ уйида бўлсин, – қироатдан манфаат олиши айтилган.
Ушбу фикрни моликий мазҳабининг кўплаб уламолари ҳам нақл қилишган. Улар орасида Абу Саъид ибн Лубб, Ибн Ҳубайб, Ибн Ҳожиб, Лахмий, Ибн Арафа, Ибн Мавок ва бошқалар ҳам бор.
Шофеъий мазҳаби уламоларидан имом Нававий «Мажмуъ» китобида қуйидагиларни айтади:
«Қабрларни зиёрат қилувчилар учун аввало салом бериш ва зиёрат қилаётганда барча қабр аҳлига дуо қилиш мустаҳабдир. Ана шу саломи ва дуоси ҳадисдаги нарсаларга мувофиқ бўлиши лозим. Ва Қуръондан муяссар бўлганича ўқиб, ортидан дуо қилиши керак». Имом Шофеъий ва у кишининг соҳиблари мана шунга иттифоқ қилиб, далил келтиришган.
Имом Нававий «Ал-Азкор» китобида келтиришларича, маййит дафн қилиб бўлингач, бир ҳайвонни сўйиб, тақсимлангунича муддатда унинг ҳузурида ўтириш мустаҳаб амалдир. Ўтирганлар эса Қуръон тиловати, маййитга дуо, ваъз, хайр аҳлининг ҳикоялари ва солиҳларнинг ҳолатлари ҳақидаги суҳбатга машғул бўлишади. Имом Шофеъий ва у зотнинг асҳоблари: «Қуръондан баъзи қисмлар ўқилади. Агар Қуръоннинг барчаси хатм қилинса, яхшироқ бўлади», деб таъкидлашган.
Шунингдек, ҳанбалий олимлар ҳам қабр олдида Қуръон тиловатининг жоизлигини айтишган.
Аллома Мирдовий «Инсоф» китобида: «Қабр олдида қироат қилиш, икки ривоятнинг саҳиҳроғига қараганда, кароҳиятли эмас», деб айтган.
«Фуруъ» китобида имом Аҳмад ҳам далил келтирганлар. Ушбу китобнинг шарҳида: «Бу имом Аҳмаддан машҳурдир», дейилган.
Халлол ва у кишининг соҳиблари: «Қироат кароҳиятли эмас», дейишган. Кўпгина соҳиблар ҳам шунга иттифоқ қилишган. Улардан бири имом Қозий бўлиб, у киши бу фикрни «Важиз», «Фуруъ», «Муғний», «Шарҳ» китобларида келтирган. Ибн Тамим эса «Фоиқ»да келтирган.
Сийрат, таржимаи ҳоллар ва тарих китобларини ўқиганлар ҳам салафларнинг бу хусусдаги амалларини ва умматнинг ҳеч қандай инкорсиз унга эргашганларини, хусусан, Ҳанбалий ва аҳли ҳадис бўлмиш биродарларнинг ҳам бунга мувофиқ эканини кўради. Биз сўзимизнинг тасдиғи учун Ҳофиз Заҳабийнинг «Сияру аъломун-нубало» китобида Абу Жаъфар Ҳошимий Ҳанбалий (ҳижрий 470 йилда вафот этган) ҳақида ёзилган баъзи маълумотларни келтириш билан кифояланамиз. Бу зот ўз асрларида ҳанбалийларнинг шайхи бўлган. Вафот этганларида имом Аҳмаднинг қабрлари ёнига дафн этилганлар. Одамлар бир муддат у зотнинг қабрларини лозим тутиб ўтиришган. Айтилишича, қабрлари устида ўн мингта хатми Қуръон қилинган.
Ҳатто «Қабр олдида Қуръон тиловати бидъат ва бундай қилиш салаф ҳамда халафларнинг ишига хилоф», деган шайх Ибн Таймия вафот этганида ҳам қабри ва уйида хатми Қуръон қилинган. Буни Абдул Ҳодий Ҳанбалий ва бошқалар зикр қилишган.
Шунингдек, маййитга талқин қилиб туриш ҳам мустаҳаб амалдир. Рошид ибн Саъд, Замра ибн Ҳабиб ва Ҳаким ибн Умайрдан ривоят қилинади. Улар Химс аҳлидан бўлган тобеъинлардан эди. Улар: «Маййитни ерга қўйиб, устидан тупроқ тортилганидан кейин, одамлар тарқалишгач, ўша маййитнинг қабри устида туриб: «Эй фалончи! «Лаа илааҳа иллаллоҳу, ашҳаду аллаа илааҳа иллаллоҳу», деб уч марта айт. Эй фалончи! «Роббим Аллоҳ, диним Ислом, Набийим Муҳаммад алайҳиссалом», деб айтгин», дейди-да, кейин тарқалади», деб айтишган.
Абу Умома Бохилий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. У киши шундай дедилар: «Агар вафот этсам, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўликларга бажарилишини буюрган нарсаларни менга ҳам бажаринглар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизга қуйидагиларни буюрдилар: «Агар биродарларингиздан бири вафот этса, қабрига тупроқ тортилгач, ичингиздан бири қабр бошида турсин-да, сўнгра: «Эй фалончи ўғли фалончи», десин. У эшитади-ю, аммо жавоб бера олмайди. «Эй фалончи ўғли фалончи», десин. Шунда ҳалиги киши ўтириб олади. «Эй фалончи ўғли фалончи», десин. Маййит: «Аллоҳ раҳмат қилгур, бизни тўғри йўлга бошла», дейди, лекин сизлар буни ҳис қилмайсизлар. Шунда атрофдагилар: «Дунёдан чиқаётганингдаги нарсани зикр қил. Яъни «Лаа илааҳа иллаллоҳу ва анна Муҳаммадан Расулуллоҳ». Сен Аллоҳни Робб деб, Исломни дин деб, Муҳаммад алайҳиссаломни Набий деб, Қуръонни имом деб рози бўлгансан», десин. Чунки Мункар ва Накирнинг ҳар бири ўз соҳибининг қўлидан ушлаб: «Биз билан юр. Ҳужжати талқин қилинган кишининг ҳузурига бизни ўтирғизилмайди», дейди. Аллоҳ таоло унинг ҳужжатини иккови орасида тўсиқ қилади». Шунда бир киши: «Эй Аллоҳнинг Расули!
Агар онасини билмаса-чи?» деган эди, у зот: «(Бутун инсониятнинг онаси бўлмиш) Ҳаввога нисбат бериб: «Эй Ҳавво ўғли фалончи», дейилади», дедилар».
Ҳофиз ибн Ҳажар ушбу ҳадиснинг санадини «солиҳ» деганлар. Имом Зиё ҳам «Аҳком»ларида уни «кучли» деганлар.
Имом Нававий «Равза» китобида ушбу ҳадисни «заиф» деганлар. Лекин фазилат ҳақидаги ҳадисларда илм аҳли бўлмиш муҳаддис томонидан ишлатишга рухсат берилган. Ушбу ҳадисни бошқа саҳиҳ ҳадислар мустаҳкамлайди. Масалан, «Ўликларга субутни сўранглар» деган ҳадис ёки Амр ибн Оснинг васиятлари каби. Шом аҳли бу талқинга аввалги аср, яъни эргашиладиганлар замонидан буён амал қилиб келишади. Аллоҳ таоло: «Эслатгин, чунки эслатма мўминларга манфаат беради», деган (Зориёт сураси, 55-оят). Демак, банда эслатмага бу ҳолатда ундан-да ҳожатлироқдир.
Ибн Қайюм «Руҳ» номли китобида қуйидагиларни айтадилар: "Одамлар қадим пайтлардан то ҳозирги вақтимизгача, ҳадис собит бўлмаса ҳам, барча шаҳар ва асрларда ҳеч қандай инкорсиз бунга амал қилиб келишмоқда. Бу уммат мағрибдан машриққача ушбу одатни татбиқ қилган. У умматларнинг ақл ва маърифат жиҳатидан энг мукаммали бўлиб, ҳеч қачон эшитмайдиган ва ақл юритмайдиган кишига хитоб қилмайди. Бу нарсани бирор инкор қилувчи инкор ҳам қила олмайди. Балки бу аввалгиларнинг кейингиларга суннати бўлиб, кейингилар аввалгиларга эргашишади".
Кейинги мавзу:
Ўлганларга атаб Қуръон тиловат қилишнинг ҳукми;
Мавлид ва бидъат ҳақидаги ихтилоф.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа