08 Январ, 2025, 8 Ражаб, 1446
08 Январ, 2025, 8 Ражаб, 1446
Ғарб халқларидаги айрим одамлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳокимиятлари фақатгина ақидага оид масалалар билан чегараланиши керак деган даъвони қилишади.
Уларнинг фикрига кўра, Набий алайҳиссаломнинг бошқарувлари иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий ишларга тегишли бўлмаслиги керак. Бордию Набий алайҳиссалом бу йўналишларда бирор кўрсатма берган бўлсалар, буни Пайғамбар сифатида эмас, балки шахсий тавсия ўлароқ айтганлар. Ва уммат бундай кўрсатмаларга амал қилиши мажбурий эмас эмиш.
Ушбу бузуқ даъволарини исбот қилиш учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобаларга “Сизлар дунёнгиз ишини билувчироқсиз” деб айтган ҳадисларини келтиришади.
Аввало, шуни унутмаслик керакки, ҳадисни далил қилиб келтиришда уни тўлиқ бериш талаб этилади. Акс ҳолда, нотўғри тушунишга, хато тасаввурга олиб келади.
Ислом бошқа динлар каби айрим таълимот ва ибодатлар билангина чегараланмайди. Ислом дини кишилар турмуш тарзини ҳам тартибга солади, ҳар ким ҳаётини ўзи истаганича эркин қуриб яшашига изн берилмайди. Шу боис, айримлар Пайғамбар ҳокимиятини фақат баъзи таълимот ва ибодатлар билан чегаралашга интилади.
Бу замонавий қараш қаттиқ адашиш (янглишиш)дан ўзга нарса эмас. Ислом бошқа динлардан фарқли ўлароқ фақат таълимот ва ибодатлардан иборат эмас. У илоҳий мавзуларга тўлиқ жавоб бера олганидек сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий йўналишлардаги муаммоларга ҳам аниқ жавоб бера олади. Қуръони каримда бундай марҳамат қилинади:
يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱسۡتَجِيبُواْ لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمۡ لِمَا يُحۡيِيكُمۡ ٢٤
“Эй, иймон келтирганлар! Сизларни тирилтирувчи нарса (илм олиш) учун чорлаганларида, Аллоҳга ва Расулга (лаббай деб) жавоб қилингиз!” (Анфол сураси, 24-оят).
Аллоҳ таоло ва Унинг Расули мўминларни ҳаётга чақирмоқда. Бундан келиб чиқиб дунёвий ишларни Аллоҳ ва Расулига алоқадар эмас деган даъвони қандай тушуниш мумкин?
Ким Қуръони каримни батафсил ўрганса унда олди-сотди, шерикчилик, мерос, оилавий масалалар, сиёсий мавзулар, жанг ва сулҳга оид муаммоларнинг ечимига мавжудлигига гувоҳ бўлади.
Агар Ислом фақат ибодат ва таълимотлар билан чегараланиб қолганида, Қуръони каримда юқорида зикр қилинган мавзуларнинг ечими келтирилмаган бўларди.
Қолаверса, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларида иқтисодий, ижтимоий, сиёсий ва ҳуқуқий муаммолар ечими тўлиқ қамраб олинган ва бу мавзуларга оид қатор китобларда ёзилган.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам дунёвий ишларда ваколатга эга бўлмаган бўлсалар, унда қандай қилиб юқоридаги каби мавзулар билан пухта шуғулланганлар дейиш мумкин? Қуръони карим ҳамда суннатнинг бу борада (дунёвий ишларда)ги кўрсатма ва ечимлари шу қадар бехато, аниқ ва қатъийки уларни шахсий тавсиялар деб тасаввур қилиш мумкин эмас.
Аллоҳ ва Унинг Расулига итоат қилиш ҳақидаги кўплаб оятларни юқорида келтириб ўтдик. Бу итоат айнан бир мавзу билан чегараланмаган. Балки бу итоат тўлиқ таслим бўлишга, ҳеч қандай истисносиз бўйинсунишга далолат қилади.
Қуръон ва Суннат ҳамиша инсоният тарихида тартибсизликларнинг асосий сабаби бўлган ва одамлар унинг таъсири остида доимо шайтоний истакларнинг қурбони бўлган инсон ҳаётининг бу тирик тармоғига муносбат билдирмай қолмайди.
Қандай бўлмасин, Ислом кишилар ҳаётининг амалий соҳаларига аралашмаслиги керак деган фикр мутлақо нотўғри экани аниқ. Келинг бу хато қарашни даъво қилувчилар фойдаланадиган “Сизлар дунёнгиз ишини билувчироқсиз” ҳадисини таҳлил қилайлик:
Мадиналик мусулмон араблар хурмо дарахтлари яхши ҳосил бериши учун дарахтларни чанглашарди. Бу иш “таъбир” деб аталарди. Бу ишлар Эдвард Уильям Лейн[1] (1801-1876) (E.W. Lane) томонидан қўйидагича изоҳланади: “Одамлар хурмо дарахтининг устига чиқиб, маълум ҳаракатларни бажариб, дарахт шохларини бир-бирига киритиб чанглатишади”.
Буни кўзингиз олдида тургандек тасаввур қилинг ва Имом Муслим “Саҳиҳ” ҳадислар тўпламида келган ушбу ҳадисни ўқинг. Саҳоба Толҳа розияллоҳу анҳу бундай ривоят қилади.
وحدثنا إسحاق بن إبراهيم بن جبلة ، نا عبيد الله بن موسى ، أنا إسرائيل ، عن سماك ، أنه سمع موسى بن طلحة ، يحدث عن أبيه قال : مررت مع النبي صلى الله عليه وعلى آله وسلم في نخل ، فرأى قوما في رءوس النخل يلقحون النخل ، فقال : «ما يصنع هؤلاء ؟» قالوا : يجعلون الذكر في الأنثى قال : «ما أظن ذلك يغني شيئا» ، فبلغهم ذلك فتركوه ، فنزلوا عنها فبلغ ذلك النبي صلى الله عليه وعلى آله وسلم فقال : «إنما هو ظن ظننته ، إن كان يغني شيئا فاصنعوه ، فإنما أنا بشر مثلكم ، وإن الظن يخطئ ، ولكن ما قلت لكم : قال الله تعالى فلن أكذب على الله عز وجل».
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга хурмолар устида турган қавмнинг олдидан ўтдим. Шунда, у зот: “Анавилар нима қилишмоқда?” дедилар.
“У(хурмо)ни чанглатишмоқда, эркагини урғочисига қўшса, чангланади”, деб айтишди.
У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Менимча, ундоқ қилиш бирор фойда бермас, деб гумон қиламан”, дедилар.
Ҳалиги одамларга бунинг хабари берилди. Шунда улар чанглатишни тўхтатдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бу ҳақда хабар берилганда: “Агар ўша нарса уларга манфаат берса, уни қилаверсинлар. Албатта, мен бир гумон қилдим, холос. Гумон ила мени тутманглар. Лекин қачон сизларга Аллоҳдан гапирсам, уни олинглар. Чунки мен зинҳор Аллоҳ азза ва жаллага нисбатан ёлғон демасман”, дедилар»[2].
Анас розияллоҳу анҳуга кўра, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бу ҳодисада “Сиз дунёвий ишларингизни яхшироқ биласиз”, деганлар.
Умуман олганда, ушбу ҳадисда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам хурмо дарахтини чанглаш ҳақида ҳеч қандай тақиқловчи гап айтмаганлар. Пайғамбаримизнинг қилган ишлари на бир буйруқ, на бир қайтариқ ё на бир диний тақиқ ва на бир ахлоқий муҳокама эди. Ҳаттоки у жиддий бир гап эмас эди. Фақатгина тавсия эди, холос. Бу ҳақда у зот алайҳиссалом бироздан кейин бундай деганлар: “бу ишнинг бирор бир фойдаси бор деб ҳисобламайман”. Ҳеч ким бу сўзларни бирор ҳукм сифатида қабул қилмайди.
Шунинг учун, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам чанглатаёган одамларнинг олдига бориб тавсияларини айтмаганлар ва билдирган тавсияларини уларга етказилишини амр ҳам қилмаганлар. Улар фақатгина бошқа одамлар воситасида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бу мулоҳазаларидан хабардор бўлганлар.
Бу тавсия гарчи буйруқ бўлмасада аммо Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобалари у зотга бўлган муҳаббатлари сабабли чанглатишни тўхтатганлар. Пайғамбаримиз алайҳиссалом уларнинг чанглатишни тарк этишганларидан хабар топганларида айтган гаплари хато тушунчага сабаб бўлмаслиги учун ҳам сўзларини шарҳлаганлар.
Бундан шу маълум бўладики, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бирор ишга қатъий айтган сўзларигагина амал қилиниши шарт саналади.
У зот алайҳиссаломнинг шахсий тахмин, тавсиялари инобатга олиниши лозим, лекин шариатнинг бир қисми ҳисобланмайди.
Юқорида айтиб ўтилганидек, шариатда кўзда тутилмаган оддий кундалик ишлар борки, одамлар ўз билимлари ва тажрибаларига қараб қарор қабул қилишлари мумкин. Масалан, чўлда тупроқни ўстиришда қандай асбоблар керак? Далаларни қандай ўғитлаш керак? Ўзини ҳимоя қилиш учун қайси қуролни ишлатиш яхшироқ?....
[1] Инглиз, араб таржиймони, шарқшунос, сайёҳатчи.
[2] Ибн Можа. Сунан; Имом Аҳмад. Муснад; Баззор. Муснад.
Муфтий Муҳаммад Тақий Усмоний ҳафизаҳуллоҳнинг
"Ислом шариатида суннатнинг ўрни" китобидан
Таржимон: Даврон НУРМУҲАММАД
1-қисм, 2-қисм, 3-қисм, 4-қисм, 5-қисм, 6-қисм, 7-қисм, 8-қисм, 9-қисм, 10-қисм, 11-қисм, Давоми бор...
Эргашилаётган мазҳаб соҳибларининг бу хусусда айтган сўзлари
«Фатавои ҳиндийя» китобида ҳанафий олимларинииг келтиришларича: «Маййит дафн этилгач, қабр олдида бир ҳайвонни сўйиб, гўштини тақсимлаб бўлгунча муддатда тиловат қилиб, маййитга дуо қилиш мустаҳабдир».
Муҳаммад ибн Ҳасан: «Ҳанафий мазҳаби машойихлари мана шу сўзни олишган», дедилар.
Аммо моликий мазҳаби машойихлари наздидаги эътимодли нарса бу амалнинг мустаҳаб эканлигидир.
Дасуқийнинг «Шарҳул кабийр»га ёзган хошиясида Ибн Ҳабиб мазкур амални «маҳбуб» деб атаган ва: «Агар имом Молик ушбу амални суннат қилиб олган кишини билсалар, кариҳ кўрардилар», деган.
Ушбу сўзни Ибн Рушд ҳам нақл қилган. Худди мана шу сўзни Ибн Юнус ҳам нақл қилган. Имом Лаҳмий эса «Қироат маҳбуб», деб эшитишни аъло кўрмаган. Ибн Ҳабиб Ёсин сурасини ўқишни «маҳбуб» деганлар. Бу икковларидан бошқаларнинг сўзларидан ҳам қироат мутлақ ҳолатда маҳбуб экани билинади.
Ваззоний Моликий «Навозилус-суғро» китобида келтиришича, қабрдаги қироат хусусида Ибн Рушд «Ажвиба» китобида, Ибн Арабий «Аҳкамул Қуръон» китобида, Фуртубий «Тазкира» китобида мисоллар келтириб, маййитнинг – хоҳ қабрда бўлсин, хоҳ уйида бўлсин, – қироатдан манфаат олиши айтилган.
Ушбу фикрни моликий мазҳабининг кўплаб уламолари ҳам нақл қилишган. Улар орасида Абу Саъид ибн Лубб, Ибн Ҳубайб, Ибн Ҳожиб, Лахмий, Ибн Арафа, Ибн Мавок ва бошқалар ҳам бор.
Шофеъий мазҳаби уламоларидан имом Нававий «Мажмуъ» китобида қуйидагиларни айтади:
«Қабрларни зиёрат қилувчилар учун аввало салом бериш ва зиёрат қилаётганда барча қабр аҳлига дуо қилиш мустаҳабдир. Ана шу саломи ва дуоси ҳадисдаги нарсаларга мувофиқ бўлиши лозим. Ва Қуръондан муяссар бўлганича ўқиб, ортидан дуо қилиши керак». Имом Шофеъий ва у кишининг соҳиблари мана шунга иттифоқ қилиб, далил келтиришган.
Имом Нававий «Ал-Азкор» китобида келтиришларича, маййит дафн қилиб бўлингач, бир ҳайвонни сўйиб, тақсимлангунича муддатда унинг ҳузурида ўтириш мустаҳаб амалдир. Ўтирганлар эса Қуръон тиловати, маййитга дуо, ваъз, хайр аҳлининг ҳикоялари ва солиҳларнинг ҳолатлари ҳақидаги суҳбатга машғул бўлишади. Имом Шофеъий ва у зотнинг асҳоблари: «Қуръондан баъзи қисмлар ўқилади. Агар Қуръоннинг барчаси хатм қилинса, яхшироқ бўлади», деб таъкидлашган.
Шунингдек, ҳанбалий олимлар ҳам қабр олдида Қуръон тиловатининг жоизлигини айтишган.
Аллома Мирдовий «Инсоф» китобида: «Қабр олдида қироат қилиш, икки ривоятнинг саҳиҳроғига қараганда, кароҳиятли эмас», деб айтган.
«Фуруъ» китобида имом Аҳмад ҳам далил келтирганлар. Ушбу китобнинг шарҳида: «Бу имом Аҳмаддан машҳурдир», дейилган.
Халлол ва у кишининг соҳиблари: «Қироат кароҳиятли эмас», дейишган. Кўпгина соҳиблар ҳам шунга иттифоқ қилишган. Улардан бири имом Қозий бўлиб, у киши бу фикрни «Важиз», «Фуруъ», «Муғний», «Шарҳ» китобларида келтирган. Ибн Тамим эса «Фоиқ»да келтирган.
Сийрат, таржимаи ҳоллар ва тарих китобларини ўқиганлар ҳам салафларнинг бу хусусдаги амалларини ва умматнинг ҳеч қандай инкорсиз унга эргашганларини, хусусан, Ҳанбалий ва аҳли ҳадис бўлмиш биродарларнинг ҳам бунга мувофиқ эканини кўради. Биз сўзимизнинг тасдиғи учун Ҳофиз Заҳабийнинг «Сияру аъломун-нубало» китобида Абу Жаъфар Ҳошимий Ҳанбалий (ҳижрий 470 йилда вафот этган) ҳақида ёзилган баъзи маълумотларни келтириш билан кифояланамиз. Бу зот ўз асрларида ҳанбалийларнинг шайхи бўлган. Вафот этганларида имом Аҳмаднинг қабрлари ёнига дафн этилганлар. Одамлар бир муддат у зотнинг қабрларини лозим тутиб ўтиришган. Айтилишича, қабрлари устида ўн мингта хатми Қуръон қилинган.
Ҳатто «Қабр олдида Қуръон тиловати бидъат ва бундай қилиш салаф ҳамда халафларнинг ишига хилоф», деган шайх Ибн Таймия вафот этганида ҳам қабри ва уйида хатми Қуръон қилинган. Буни Абдул Ҳодий Ҳанбалий ва бошқалар зикр қилишган.
Шунингдек, маййитга талқин қилиб туриш ҳам мустаҳаб амалдир. Рошид ибн Саъд, Замра ибн Ҳабиб ва Ҳаким ибн Умайрдан ривоят қилинади. Улар Химс аҳлидан бўлган тобеъинлардан эди. Улар: «Маййитни ерга қўйиб, устидан тупроқ тортилганидан кейин, одамлар тарқалишгач, ўша маййитнинг қабри устида туриб: «Эй фалончи! «Лаа илааҳа иллаллоҳу, ашҳаду аллаа илааҳа иллаллоҳу», деб уч марта айт. Эй фалончи! «Роббим Аллоҳ, диним Ислом, Набийим Муҳаммад алайҳиссалом», деб айтгин», дейди-да, кейин тарқалади», деб айтишган.
Абу Умома Бохилий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. У киши шундай дедилар: «Агар вафот этсам, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўликларга бажарилишини буюрган нарсаларни менга ҳам бажаринглар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизга қуйидагиларни буюрдилар: «Агар биродарларингиздан бири вафот этса, қабрига тупроқ тортилгач, ичингиздан бири қабр бошида турсин-да, сўнгра: «Эй фалончи ўғли фалончи», десин. У эшитади-ю, аммо жавоб бера олмайди. «Эй фалончи ўғли фалончи», десин. Шунда ҳалиги киши ўтириб олади. «Эй фалончи ўғли фалончи», десин. Маййит: «Аллоҳ раҳмат қилгур, бизни тўғри йўлга бошла», дейди, лекин сизлар буни ҳис қилмайсизлар. Шунда атрофдагилар: «Дунёдан чиқаётганингдаги нарсани зикр қил. Яъни «Лаа илааҳа иллаллоҳу ва анна Муҳаммадан Расулуллоҳ». Сен Аллоҳни Робб деб, Исломни дин деб, Муҳаммад алайҳиссаломни Набий деб, Қуръонни имом деб рози бўлгансан», десин. Чунки Мункар ва Накирнинг ҳар бири ўз соҳибининг қўлидан ушлаб: «Биз билан юр. Ҳужжати талқин қилинган кишининг ҳузурига бизни ўтирғизилмайди», дейди. Аллоҳ таоло унинг ҳужжатини иккови орасида тўсиқ қилади». Шунда бир киши: «Эй Аллоҳнинг Расули!
Агар онасини билмаса-чи?» деган эди, у зот: «(Бутун инсониятнинг онаси бўлмиш) Ҳаввога нисбат бериб: «Эй Ҳавво ўғли фалончи», дейилади», дедилар».
Ҳофиз ибн Ҳажар ушбу ҳадиснинг санадини «солиҳ» деганлар. Имом Зиё ҳам «Аҳком»ларида уни «кучли» деганлар.
Имом Нававий «Равза» китобида ушбу ҳадисни «заиф» деганлар. Лекин фазилат ҳақидаги ҳадисларда илм аҳли бўлмиш муҳаддис томонидан ишлатишга рухсат берилган. Ушбу ҳадисни бошқа саҳиҳ ҳадислар мустаҳкамлайди. Масалан, «Ўликларга субутни сўранглар» деган ҳадис ёки Амр ибн Оснинг васиятлари каби. Шом аҳли бу талқинга аввалги аср, яъни эргашиладиганлар замонидан буён амал қилиб келишади. Аллоҳ таоло: «Эслатгин, чунки эслатма мўминларга манфаат беради», деган (Зориёт сураси, 55-оят). Демак, банда эслатмага бу ҳолатда ундан-да ҳожатлироқдир.
Ибн Қайюм «Руҳ» номли китобида қуйидагиларни айтадилар: "Одамлар қадим пайтлардан то ҳозирги вақтимизгача, ҳадис собит бўлмаса ҳам, барча шаҳар ва асрларда ҳеч қандай инкорсиз бунга амал қилиб келишмоқда. Бу уммат мағрибдан машриққача ушбу одатни татбиқ қилган. У умматларнинг ақл ва маърифат жиҳатидан энг мукаммали бўлиб, ҳеч қачон эшитмайдиган ва ақл юритмайдиган кишига хитоб қилмайди. Бу нарсани бирор инкор қилувчи инкор ҳам қила олмайди. Балки бу аввалгиларнинг кейингиларга суннати бўлиб, кейингилар аввалгиларга эргашишади".
Кейинги мавзу:
Ўлганларга атаб Қуръон тиловат қилишнинг ҳукми;
Мавлид ва бидъат ҳақидаги ихтилоф.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа