Hanafiylik mazhabining asoschisi No''mon ibn Sobit rahmatullohi alayh – Abu Hanifa kunyasi va Imomi A'zam laqabi bilan shuhrat qozongan zot bo'lib, mil. 699 yilda Ko'fada tavallud topgan.
Bu zot tobeinlardan bo'lib, Payg'ambar alayhissalomning suhbatida bo'lgan Anas ibn Molik, Abdulloh ibn Abu Avf, Abu Amoma, ibn Abbos kabi sahobai kiromlar bilan uchrashib, muloqotda bo'lgan.
Abu Hanifa rahmatullohi alayh islom ilmlari rivoj topgan davrda yashagan. Ehtimol shu sabab ham yoshligidan boshlaboq ilm tahsil qilishga kirishgandir. Uning uchun o'z davrining eng ko'zga ko'ringan ulamolaridan dars olish va ilmiy munozaralar olib borishga imkoniyati mavjud edi. Ayni paytda kasb egasi bo'lib, ipakchilik bilan shug'ullangan.
Bu zotning shaxsiy fazilati, hayoti va ilmiy faoliyatiga bag'ishlangan manbalarda ilmiga amal qiluvchi olim, parhezkor obid, taqvodor zohid, Allohga doimiy iltijo qiluvchi kamtarin banda sifatida ta'riflangan. Zero, diniy faoliyatda faqat ilmning o'zi kifoya qilmaydi: ilm bilan birga taqvo va Allohga doimiy bog'liq bo'lish zarur. U zotning vafotidan so'ng g'assollik qilgan Hasan ibn Ammora yuvishni tamomlab, kafanlab qo'yilgan jasadiga qarab: "Alloh sizni rahmat qilsin, mag'firat aylasin. O'ttiz yildan beri ro'zasiz yurmadingiz. Qirq yil yonboshingiz ko'rpa ko'rmadi. Sizdan keyin kelganlarni charchatdingiz. Qorilarni sharmanda qildingiz", – degan ekan.
Abu Hanifa rahmatullohi alayhning ilm va taqvoda tengsiz ekanligini o'z zamonasi va undan keyingi davr ulamolari tomonidan samimiy e'tirof etilgan. Jumladan, Imom Shofeiy:“Fuqaholarning barchasi fiqh borasida Abu Hanifaga muhtojdirlar”, – degan bo'lsalar, Imom Molik u zot bilan bir qancha ilmiy bahslardan so'ng: “Albatta, u buyuk faqihdir”, – degan ekan.
Darhaqiqat, Abu Hanifa rahmatullohi alayh buyuk faqih bo'lgan. Dastlab kalom ilmi bilan shug'ullanib, mutakallim sifatida ushbu sohada katta iqtidor va yuksak malakaga ega bo'lgan bo'lsa-da bu yo'ldan ko'ra fiqh ilmi va unga tegishli bo'lgan fanlarni o'zlashtirish orqali odamlarga xizmat qilish va ularning hayotiy muammolarini echim topib berish yo'lini ma'qul ko'rgan. U zot hali biror shaxs amalga oshirmagan islom huqushunosligi yo'nalishi bo'yicha yangicha usulni joriy qilgan. Ya'ni turli masalalarni echishda Qur'on va Sunnadan so'ng qiyos va ra'yni asosiy mezon sifatida tanladi.
Abu Hanifa rahmatullohi alayhning bu ijtihodiy yo'nalishi mohiyatini yaxshi tushunib etmagan, dalillarni faqat zohiriy tomoniga qarab, ichki ma'nolarni chuqur anglamagan ba'zi kimsalar shoshqaloqlikka yo'l qo'ygan. Vaholanki, u kishi tomonidan istehson va urfning hukmlar ishlab chiqishda dalil sifatida amaliyotga joriy qilishi ko'pchilikni lol qoldirgan hamda tutgan yo'lini barcha mashhur ulamolar tomonidan yuksak baholangan edi.
“Kashfuz-zunun” muallifi Hoji Halifa hanafiylik haqida quyidagi fikrni bildiradi: “To'rt mazhab ichida birinchi o'rinda turadigan va haqiqatga yaqin bo'lgani, Abu Hanifa rahmatullohi alayh asos solgan mazhabdir. Negaki, ushbu mazhab boshqalaridan ittifoqqa asoslangani, ustuvorligi, oliy iste'dod mahsuli bo'lganligi, nazariyalarinining kuchliligi va ilmul-ahkom sohasida to'g'ri fikrlar yuritilganligi va boshqa xususiyatlari bilan ajralib turadi”.
Abu Hanifa rahmatullohi alayhning shogirdi, Imom Shofeiy ustozi bo'lgan qozilar-qozisi Imom Abu Yusuf shunday deydi: “Hadis va undagi fiqhga oid nuqtalarni izohlab berishda ustozim Abu Hanifadan ko'ra olimroq odamni ko'rmaganman”.
Islom huquqshunosligining zabardast vakili, doktor Abu Zahraning ta'kidlashicha: “Abu Hanifaning ijtihodi va hadislarni o'rganishdagi tutgan yo'li, u yashagan muhitda ko'p qiyos qilishga va uning taqazosiga qarab qismlarga bo'lingan. Ilm doirasining kengligi tufayli ko'z o'ngida sodir bo'layotgan masalalarnigina bahs qilish bilan chegaralanib qolmay, balki kelajakda voqe' bo'lishi mumkin bo'lgan va hatto kutilayotgan masalalarni ham nazaridan chetda qoldirgan emas”.
Qadimda va bugungi kunda ham Abu Hanifa rahmatullohi alayhga qilingan ta'nalardan biri u zotni hadis ilmida qoloqlikda ayblashlikdir. Buni u zotning bor-yo'g'i 17 ta hadis rivoyat qilganligi bilan izohlashadi. Bu, albatta, hanafiylik ta'limotidan chuqur xabar topmagan kimsalar tomonidan aytilgan. Vaholanki, Abu Hanifa yolg'iz o'zlari rivoyat qilgan hadislar soni 215 ta, boshqalar bilan sheriklikda rivoyat qilgan hadislari soni esa juda ham ko'p bo'lgan. Deylik, u zotning “Musnad” nomli kitobidagi namoz bobining o'zida 108 ta hadis keltirilgan.
Shuningdek, ba'zi kimsalar Abu Hanifa rahmatullohi alayhi qiyosni zaif hadisdan ustun qo'ygan, deyishadi. Ulamolar bu masalani ham o'rganib chiqib, imomi A'zam zaif hadisni qiyosdan ustun qo'yadi, degan xulosaga kelgan. Bunga misollar ham keltirganlar: “Namozda qahqaha bilan kulsa tahorat ketishi zaif bo'lsa ham, Abu Hanifa uni qiyosdan ustun qo'yib qabul qilgan”.
Abu Hanifa rahmatullohi alayh muxoliflariga raddiya berib, shariatning asosiy manbalaridan hukm chiqarish bo'yicha o'z uslublarini quyidagicha bayon qilgan: “Kimki, bizni Qur'on va hadis ta'limotlaridan qiyosni ustun qo'yadi deb ayblasa, Allohga qasamki, u yolg'onchi va tuhmatchidir. Qur'on va hadis turgan joyda kim ham qiyosga ehtiyoj sezadi?! Biz qiyoslash uslubini o'ta zarur bo'lgandagina tatbiq etamiz. Biror masala uchun Qur'on va hadisda dalil topa olmaganimizdagina, uni boshqa dalilu–hujjati bor masala bilan qiyoslaymiz. Birinchi navbatda dalil va hujjatni Qur'ondan, so'ngra hadisdan izlaymiz va ulardan topa olmagan taqdrimizdagina, sahobalar so'zlariga murojaat qilamiz. Sahobalar ham mazkur masalada hamfikr bo'lmagan taqdirlaridagina, ma'noning oydinlashishi uchun ikki masalaning umumiy illatini topib, bir hukmni ikkinchi hukmga qiyos qilamiz”.
Kezi kelganda yana bir mulohazani ta'kidlab o'tish lozim. Ba'zilar Abu Hanifani ra'y, ya'ni fikriy fiqhning asoschisi deyishadi va hadisni ko'p ishlatgan imomlarga qarshi qo'yishadi: go'yo boshqa imomlar hadisdan hukm chiqarishganu, u zot esa o'z fikrlariga suyangan. Aslida, bu ham xato fikr. Imom Molik rahmatullohi alayh umuman boshqa sharoitda, ya'ni Madinada – hadis ilmining markazida yashab ijod qilganligi hamda u zotning har bir fiqhiy masala aytganlarida, unga qo'shib hadisdan dalilini keltirganliklari bilan Abu Hanifa rahmatullohi alayh yashagan sharoit va unga turtki bo'lgan ko'plab omillarni taqqoslab bo'lmaydi. Imom A'zam o'zlari ajam bo'lganlar, asosan, arab bo'lmagan xalqlar bilan yashaganlar, balki shunga o'xshash boshqa omillar ham turtki bo'lganki, u kishi fiqhiy hukmni aytishda o'z so'zlari bilan ifodalaganu, ortidan unga dalil bo'lgan hadisni sharoitdan kelib chiqib zikr qilmagan bo'lsa ehtimol. Buni hanafiy mazhabiga oid fiqhiy kitoblarni mutoala qilgan har bir kishi darhol anglab etadi. Hususan, hanafiy ulamosi Ali Qorining “Muxtasari viqoya” nomli asariga yozilgan “Niqoya” nomli sharhni o'qigan kishi hanafiy mazhabida aytilgan har bir masalaning oyat va hadisdan dalili bor ekanligiga to'la ishonch hosil qiladi.
Davomi bor...
Buxoro shaxar “Ho'ja Tabband” jome'
masjidi imom xatibi Ashurov Azizbek
Iymon 
Namoz 
Ro'za 
Zakot 
Haj 
Qur'on 
Islom saboqlari 
Aloqa 
