بسم الله الرحمن الرحيم
الحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي قَالَ فِي كِتَابِهِ: "يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا" وَالصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ عَلَى رَسُولِهِ الَّذِي قَالَ: "أَكْرِمُوا أَوْلَادَكُمْ وَأَحْسِنُوا آدَابَهُمْ"وَعَلَى آلِهِ وَأَصْحَابِهِ أَجْمَعِينَأَمَّا بَعْدُ.
FARZAND TARBIYaSI, YoShLARNING ILM-MA_''RIFATGA E_''TIBORINI QARATISh
Muhtaram jamoat! Ma'lumki, farzand ne'mati Alloh taolo tomonidan berilgan buyuk ne'mat bo'lib, har bir ota-ona bu ne'matni qadriga etib, haqqini ado qilishi zarurdir. Dinimizda farzand tarbiyasiga katta ahamiyat berilgan bo'lib, uni farzand hatto dunyoga kelmasidan oldin boshlash kerak ekani bir qancha kitoblarimizda bayon qilingan.
Muqaddas dinimiz otaning zimmasiga farzandi dunyoga kelishidan oldin bir qancha vazifalarni yuklagan. Quyida ulardan ba'zisini bayon qilamiz:
تَخَيَّرُوا لِنُطَفِكُمْ فَانْكِحُوا الْأَكْفَاءَ
(رواه الإمام ابن ماجه عن عائشة رضي الله عنها)
ya'ni: “Sizlar o'z nutfangizga munosib jufti halolni ixtiyor qilinglar. O'zingizga munosiblarga nikohlaninglar!” (Imom Ibn Moja rivoyatlari).
Demak, farzand odob-axloqli bo'lishi uchun uning birinchi suhbatdoshi bo'lmish – onasini husni xulqli va solihasini tanlash otaning burchi ekan.
Ulamolarimiz aytadilarki, “bismilloh” bilan bo'lgan farzandni shayton ma'lum miqdorda vasvasa qilishi mumkin, lekin hech qachon uni butkul o'ziga bo'ysindira olmaydi.
Demak, farzandni shayton vasvasa qilmasligi uchun otaning hissasi juda katta ekan.
لَا يَرْبُو لَحْمٌ نَبَتَ مِنْ سُحْتٍ إِلَّا كَانَتْ النَّارُ أَوْلَى بِهِ
(رواه الإمام الترمذي عَنْ كَعْبِ بْنِ عُجْرَةَ رضي الله عنه)
ya'ni: “Qaysi go'sht haromdan ulg'aysa, jahannamga kirishga loyiq bo'ladi”(Imom Termiziy rivoyatlari).
Ma'lumki, homila ona ozuqasidan rivojlanadi. Shuning uchun onaning luqmasi homilaga albatta ta'sir qiladi. Shunday ekan, homilador ona istagan narsasini ota olib kelishda birinchi navbatda halol ekaniga e'tibor qaratishi ayni muddaodir.
Dinimiz otaning zimmasiga farzandi dunyoga kelgandan keyin bir qancha vazifalarni yuklagan. Quyida ulardan ba'zisini bayon qilamiz:
Ummu Sibyon – bolalarga ziyon etkazadigan jin toifasidir. Uning qiladigan ishi go'daklarga zarar etkazishdan iborat. Ammo bolaning qulog'iga azon va takbir aytib qo'yilsa, mazkur jin bolaga zarar etkaza olmay qoladi. Bundan tashqari, yangi tug'ilgan bolaning qulog'iga kirgan birinchi narsa Allohning zikri bo'lishi qanday ham yaxshi. Shuningdek, azon va takbir bolaning qalbiga, butun vujudiga yaxshi ta'sir qilishidan umidvorlik ham bor.
إِنَّكُمْ تُدْعَوْنَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِأَسْمَائِكُمْ وَأَسْمَاءِ آبَائِكُمْ فَأَحْسِنُوا أَسْمَاءَكُمْ
رَوَاهُ الإمام أحْمَدُ عَنْ أَبِى الدَّرْدَاءِ رَضِىَ اللَّهُ عَنْهُ
ya'ni: “Qiyomat kunida o'z ismingiz va otalaringiz ismlari bilan chaqirilasizlar. Shuning uchun farzandlarga chiroyli ism qo'yinglar!” (Imom Ahmad rivoyatlari).
Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallam: “Ismlarning yaxshisi – bandalik va hamdni bildiruvchisidir”, – deganlar. Shuning uchun, “Alloh taologa bandalik” ma'nosini anglatuvchi Abdulloh, Abdurahmon va “Alloh taologa hamd” ma'nosini anglatuvchi Hamidulloh kabi ismlar yaxshi ismlar hisoblanadi.
Shuningdek, Payg'ambarlar, sahobalar va tobeinlar kabi ulug' zotlarning ismlari ham qo'yishga tavsiya qilingan yaxshi ismlar hisoblanadi.
Qizlarga ham o'tgan ulug' momolarimiz, sahobiya ayollar va “ezgulik” ma'nosini anglatuvchi ismlarni qo'yish tavsiya qilinadi.
مَعَ الْغُلاَمِ عَقِيقَةٌ، فَأَهْرِيقُوا عَنْهُ دَمًا، وَأَمِيطُوا عَنْهُ الأَذَى
رَوَاهُ الإمام البخاري سَلْمَانُ بْنُ عَامِرٍ الضَّبِّىُّ رَضِي اللهُ عَنْهُ
ya'ni: “Yangi tug'ilgan bolaga aqiqa qilish bordir. Uning uchun qon chiqaring va undan nopoklikni ketkazing” (Imom Buxoriy rivoyatlari).
Shariatimizga ko'ra, aqiqani ko'rinishi shuki, bola tug'ilganidan keyin ettinchi kuni uning sochi olinadi va o'sha sochni og'irligicha tilla yoki kumushning qiymati miqdoricha faqirlarga sadaqa qilinadi.
Keyin xohlovchilar bolani boshiga za'faron surtishlari mumkin. Sochi olingandan keyin uning nomidan jonliq so'yiladi.
Aqiqa kunini ta'yin qilinishi borasida Oisha raziyallohu anho shunday deganlar: “Aqiqa ettinchi kuni bo'lsin. Agar ettinchi kuni bo'lmasa, o'n to'rtinchi kuni bo'lsin. Agar o'n to'rtinchi kuni ham bo'lmasa, yigirma birinchi kuni bo'lsin” (Imom Hokim rivoyatlari). Ulamolarimiz aytadilarki, mana shu kunlarda aqiqa qilishga otaning moliyaviy imkoniyati bo'lmasa, qachon qodir bo'lsa, o'sha paytda aqiqa qilishi mumkin.
Shu bilan birga ota yosh bolasini solih va taqvodor kishi huzuriga olib borib, tanglayini ko'tarishi ham marg'ub ishlardandir. Tanglay ko'tarish degani – solih va taqvodor kishi bir xurmo yoki shirin mevani oldin o'zi chaynab turib, bolaning og'ziga qo'li bilan solib qo'yishidir. Bu narsa meva bo'lgani afzaldir. Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallam, deyarli, doimo bolalarning tanglayini xurmo bilan ko'targanlar.
مَا نَحَلَ وَالِدٌ وَلَدًا مِنْ نَحْلٍ أَفْضَلَ مِنْ أَدَبٍ حَسَنٍ
(رواه الإمام الترمذي)
ya'ni: “Ota o'z bolasiga chiroyli odobdan ko'ra yaxshiroq narsa bera olmaydi” (Imom Termiziy rivoyatlari).
Demak, ota-ona va farzand tarbiyasiga mas'ul bo'lgan shaxslar yosh avlodni rostgo'ylik, va'daga vafo, omonatdorlik, kattaga hurmat, kichikka izzat, o'zgalarga mehr-oqibatli bo'lish kabi fazilatlar sohibi qilib voyaga etkazishga katta ahamiyat qaratishlari – dinimiz talabidir!
Azizlar! Hozirgi kunda farzandlarimiz maktabdan ta'tilga chiqmoqdalar. Mana shu paytdan ham unumli foydalanib, yoshlarimizni kasb-hunar, til kurslari kabi foydali to'garaklarga yo'naltirishimiz – ayni muddaodir. Shu bilan birga ta'til paytida farzandlarimiz kimlar bilan do'stlashyapti va bo'sh vaqtlarini kimlar bilan o'tkazyapti shularga ham alohida e'tibor berib qo'yishimiz kerak bo'ladi.
Bugungi kun yoshlariga juda ko'p imkoniyatlar yaratib berilgan. Yoshlarimiz bu imkoniyatlardan oqilona va to'g'ri foydalanishlari lozim. Lekin, ming afsuslar bo'lsinki, ba'zilarning farzandlari, xossatan, maktab yoshidagi yigitlar vaqtlarining aksarini internet va komp'yuter o'yinlari (playstation) klublarida har xil nojo'ya o'yin o'ynab, insonning qalbi va imoniga zarar keltiradigan rasm va videolarni tomosha qilib va to'g'ri yo'ldan adashtiruvchi notanish kishilar bilan suhbat o'tkazib, umrlarining oltin davrini zoye qilmoqdalar.
Shuningdek, ba'zi oilalarda farzand tarbiyasi to'lig'icha televizor yoki telefon apparatlariga topshirib qo'yilgan. Ularning farzandlarini o'zlari emas, balki o'sha texnik jihozlar “tarbiyalamoqda”. Har bir ota bolalari tarbiyasi uchun javobgar ekanini unutmasligimiz va oxiratda bu haqda aynan ota so'ralishini yodimizdan chiqarmasligimiz kerak.
Islom dinida “ilm” deganda “diniy” va “dunyoviy” ilmlar tushuniladi. Diniy ilm insonning ruhiy hayoti, uning e'tiqodiga oid bo'lib, oxirati uchun zarur bo'lsa, dunyoviy ilm uning jismoniy hayoti, dunyo obodligi uchun zarurdir. Shuning uchun ham hadisi sharifda:
خَيْرُكُمْ مَنْ لَمْ يَتْرُكْ آخِرَتَهُ لِدُنْياهُ ولا دُنْياهُ لآخِرَتِهِ ولَمْ يَكُنْ كَلاًّ على النَّاس
(رواه الإمام الديلمي)
ya'ni: “Sizlarning eng yaxshingiz – bu dunyosini deb oxiratini unutmagan, oxiratini deb bu dunyosini unutmagan va o'zgalarga malol keltirmaganidir” deyilgan. Ushbu ta'limotlarga jonu dili bilan amal qilgan ajdodlarimiz, buyuk bobokalonlarimiz ham shariat, ham tariqat va ham ilm-fan sohasida butun dunyoga o'rnak bo'lganlar.
Muhtaram azizlar! Ba'zida internet xabarlarida o'quvchilar o'z ustozlariga hurmatsizlik qilishlari, hatto oxirgi paytlarda qo'l ko'tarishlarini ham kuzatmoqdamiz. Bu xalqimiz kelajagi uchun ofat emasmi, necha asrlik tariximizda bunday holatlar hech kuzatilganmi?! Shuni ta'kidlash kerakki, ustozini va ilm maskanini hurmat qilmagan talaba va o'quvchiga hargiz foydali ilm yuqmaydi va hayotda baraka topmasligini tajribadan ko'rib turibmiz.
Farzandlarimizga ustozlar va o'qituvchilarning hurmatlarini joyiga qo'yib, ehtirom bilan muomala va munosabatda bo'lishlarini ham o'rgatishimiz kerak. Vaholanki, tarixda o'tgan va hozirgi kunda mashhur va ma'lum allomalarning hayotlariga e'tibor beradigan bo'lsak, ular ustozlarini juda yuksak darajada ehtirom qilgan, natijada ustozlarini ilmlari va duolarini olganlar. Masalan, mazhabboshimiz Imomi A'zam Abu Hanifa rahmatullohi alayhdan shunday deganlari rivoyat qilinadi: “Ustozim Hammodning hurmatlari uchun u zotning uylari tomonga oyog'imni uzatmaganman. Holbuki, u zotning uylari bilan mening uyim orasida ettita ko'cha bor edi”.
Yoshlarimiz ijtimoiy tarmoqlardan foydalanib bilimlarini oshirishmoqchi bo'lishsa, rasmiy saytlarga murojaat qilishsin, rasmiy domlalarimizning kanallariga a'zo bo'lishsin. Zero, ijtimoiy tarmoqlarda g'arazli maqsadlar bilan faoliyat olib boradigan sayt, kanal va shaxslar juda ko'p. Ularning na manzili, na shaxsi, na ustozi, na mazhabi ma'lum! Ular jamiyatimiz va yoshlarimiz tarbiyasiga katta tahdid bo'lib, firqalanish, dinda g'ulu ketish va mazhabsizlik urug'larini sochmoqdalar.
Muhtaram jamoat! Ma'ruzamiz davomida hozirgi kunda dolzarb masalalardan biri bo'lgan yo'l harakati qoidalariga amal qilish haqida suhbatlashamiz. Sababi, xabaringiz bor, oxirgi paytlarda ba'zilar tomonidan yo'l harakati qoidalariga rioya qilmaslik oqibatida bir qancha kishilar vafot etmoqda yoki bir umrga nogiron bo'lib qolmoqda.
Islom shariati yo'l harakati qoidalariga ijtimoiy qoidalar sifatida qaraydi va unga rioya qilishga buyuradi! Zero inson ulovda yurganida o'zi va o'zgalarni xatarga qo'ymasligi, piyodalar, yo'lovchilar va boshqa haydovchilar hayotiga xavf solmasligi kerak. Buning uchun esa yo'l harakati ishtirokchilarining barchasi yo'l harakati qoidalariga qat'iy rioya qilishlari lozim bo'ladi. Qoidani buzish – boshqa bir yo'l harakati ishtirokchisi haqqini poymol qilish va unga zulm qilish hisoblanadi.
Islomning asosiy qoidalaridan biri hisoblangan hadisi sharifda Payg'ambarimiz alayhissalom shunday deganlar:
لَا ضَرَرَ وَلَا ضِرَارَ
ya'ni: “Islomdazarar ko'rish ham zarar berish ham yo'q” (Imom Bayhaqiy rivoyatlari). Ushbu shar'iy qoidaga ko'ra, haydovchi o'zgalarning joni, moliga etkazgan zarari uchun javobgar bo'ladi. Faqat haydovchiga bog'liq bo'lmagan, uning aybi yo'q holatlar – bundan mustasno hisoblanadi.
Islom Fiqhi Akademiyasi va Saudiya Arabistoni podshohligining ilmiy bahslar va fatvo berish bo'yicha doimiy qo'mitasi kabi fatvo idoralari va jumhur ulamolar yo'l harakati qoidalariga amal qilish – vojib ekani haqida xulosa berganlar. Demak, yuqoridagi sabablarga ko'ra yo'l qoidalariga amal qilishning lozimligi hamda uni buzganlarga moliyaviy jazolar qo'llash joizligi kelib chiqadi.
Yo'llardagi baxtsiz hodisalarning aksariyati tezlikni oshirish va qarama-qarshi yo'lga chiqish oqibatida sodir bo'lmoqda. Buning sababi, birinchi navbatda – shoshqaloqlikdir. Payg'ambarimiz Rasululloh sallallohu alayhi vasallam har bir ishda sahobalarni shoshqaloqlikdan qaytarib kelganlar va hadisi shariflaridan birida: “Bosiqlik – Allohdan, shoshqaloqlik – shaytondandir”, – deganlar (Imom Bayhaqiy rivoyatlari).
Tezlikni cheklashda asosan haydovchi va yo'lovchilarning hayotini saqlash nazarda tutiladi. Haydovchining bu cheklovni buzishi o'zining va boshqalarning hayotini xatarga qo'yish bo'ladi. Shu bois qator fatvo markazlari va ulamolar, jumladan, Saudiya Arabistoni ulamolari ruxsat etilgan tezlikdan yuqori tezlikda harakatlanish oqibatida ro'y bergan baxtsiz hodisa tufayli vafot etgan haydovchi o'z joniga qasd qilganbo'ladi, deb fatvo bergan.
Shunday ekan, musulmon kishini yo'l harakati qoidalariga amal qilishi kuzatuv kameralari yoki yo'l harakati havfsizligi bo'linmalari xodimlari nazorat qilayotgani uchun emas, Islom shariatining talabi deb e'tiqod qilgan holda bajarishi kerak! Shunda yo'lda yurish ham ibodatga aylanadi.
Alloh taolo yurtimizni tinch, osmonimizni musaffo qilib, barchamizni to'g'ri yo'lda bardavom aylab, turli balo-ofatlardan O'z hifzu himoyasida saqlasin! Omin!
Muhtaram imom-domla! Kelgusi juma ma'ruzasi “Aqidada adashmaylik”mavzusida bo'ladi, inshaalloh.
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Hech shubha yo‘qki, xalifa Usmon ibn Affon roziyallohu anhuning o‘limlariga sabab bo‘lgan hodisalardan tortib hazrati Aliy ibn Abu Tolib roziyallohu anhuning o‘limlarigacha bo‘lgan davrda bo‘lib o‘tgan hodisalar Islom uchun, musulmon ummati uchun misli ko‘rilmagan musibat bo‘ldi.
Ushbu hodisalar tufayli musulmon ummati o‘rtasida bo‘linish yuz berdi. O‘sha paytgacha bir tanu bir jon bo‘lib, butun dunyoga Islom nurini taratib kelayotgan, butun insoniyatga xayru barakani ulashib kelgan dunyo tarixidagi eng yaxshi ummat ichida darz paydo bo‘ldi. Avvallari bu ummat vakillari ixtilof nimaligini bilmas edilar. Vaqti kelib, ular avval ikkiga, keyinroq uchga bo‘linib ixtilof qildilar. Xuddi o‘sha mash’um hodisalar tufayli boshlangan bu bo‘linishlar sekin-asta davom etib, musulmon ummatining sog‘lom tanasi ichidan turli-tuman toifalar chiqdi. Shiy’a, rofiza, xavorij va shunga o‘xshash boshqa har xil toifalarning kelib chiqishi aynan ana shu hodisalardan boshlangan edi.
Mazkur hodisalar tufayli musulmon ummati avval hokim shaxs haqidagi ba’zi mulohazalar bilan bahs boshlagan bo‘lsa, oxiri kelib iymon va kufr borasida bahs qiladigan, bir-birini kufrga ketganlikda ayblaydigan darajaga yetdi.
Ushbu hodisalar, avvalo, fitnachilarning hazrati Usmonga u kishi ishga qo‘ygan ba’zi voliylar haqida shikoyat qilishlari bilan boshlangan edi. Oxiri kelib xorijiylar o‘zlariga muxolif bo‘lganlarni, hatto hazrati Aliydek zotni kofirlikda ayblay boshlashdi. Tabiiyki, qarshi tomondan ham o‘ziga yarasha javob bo‘ldi.
Ushbu hodisalar tufayli musulmon ummati ichida bir-birining qonini o‘zi uchun halol bilish va bir-birini o‘ldirishni ravo ko‘rish boshlandi.
Birinchi marta fitnachilar hazrati Usmon roziyallohu anhuning qonlari va mollarini o‘zlariga halol hisoblab, u kishini o‘ldirib, mollarini talashdi. Ana shu nobakorlik oqibatida ishlar rivoj topib, «Tuya hodisasi»da, «Siffin»da bir necha o‘n minglab kishi halok bo‘ldi. Xorijiylar bilan bo‘lgan alohida hodisalarni qo‘shadigan bo‘lsak, bu hisob yana ham ortadi.
Bir tanu bir jon bo‘lib, dunyo xalqlarini birin-ketin bandalarning bandalarga sig‘inishidan Allohning ibodatiga, noto‘g‘ri dinlarning jabridan Islomning adolatiga, dunyo torligidan oxirat kengligiga, johiliyat zulmatlaridan Islom nuriga chiqarayotgan ummat bir-birini Robbiga ibodat qilishdan chiqarish, bir-biriga jabr qilish, Islomning kengligidan ixtilof torligiga, Islom nuridan jaholat zulmatiga o‘ta boshladi.
Ushbu hodisalar tufayli musulmon ummatining guli, yetakchi kuchi bo‘lmish sahobai kiromlarning ko‘pchiligi nobud bo‘ldilar. Ularning ma’naviy kuchlariga futur yetdi.
Ushbu hodisalar tufayli musulmon ummati boshiga tushgan musibatlarni birma-bir sanab chiqish nihoyatda og‘ir ish. Shuning uchun bu borada gapni qisqa qilganimiz ma’qul.
Endi ijozatingiz bilan mazkur hodisalarga baho berish haqida bir necha og‘iz so‘z.
Bu hodisalar bo‘lib turgan vaqtlarning o‘zidayoq ularga baho berish boshlangan. Unda har bir tomon o‘zini haq, o‘zgani nohaq deb bilgan. Tarafkashlik bo‘lib turgan joyda bundan boshqa narsa bo‘lishi mumkin ham emas. Ammo mazkur hodisalarga baho berish ular bo‘lib o‘tganidan keyin nihoyatda avj olgani kutilmagan hol. Ushbu hodisalar bo‘lib o‘tgandan keyin turli sabablarga ko‘ra ularni baholash, «kim nima qilgan-u, kim nima qilmagan, aslida nima qilish kerak edi», kabi mavzularda munozaralar qizib ketgan. Bu borada har kim o‘sha to‘palonlar yuz bergan vaqtdagi har bir harakat va sakanot, har bir og‘iz gap va so‘zdan o‘z fikrini qo‘llashga, o‘zganing fikrini rad qilishga dalil izlagan. Tarafkashlik va nizo olovida qizib ketib, dalil topa olmay qolgan paytlarda o‘zidan qo‘shib yuborishlar bo‘lmaganiga esa hech kim kafolat bera olmaydi.
Tarafkashlik avj olgan joyda har kim o‘zining haq ekanini isbot qilishga urinib, o‘zida bo‘lmagan yaxshi sifatlarni bemalol da’vo qilganidek, o‘zida bo‘lgan salbiy sifatlarni taraddudsiz inkor etadi. Shu bilan bir vaqtda, qarshi tarafning barcha yaxshiliklarini inkor etgan holda, barcha yomonliklarni unga ag‘daradi. Mana shu jarayonda nima bo‘lsa bo‘ladi.
Islom ummati yolg‘on nima ekanini bilmas edi. Ammo fitnachilar o‘z qilmishlarini xaspo‘shlash, odamlarni ortlaridan ergashtirish maqsadida bu ummat ichiga «yolg‘on» degan illatni olib kirishdi. Jumladan, ular: «Bizga Aliydan xat keldi» «Bizga Oishadan xat keldi», «Bizga falonchidan xabar keldi» «U debdi», «Bu debdi» degan yolg‘onlarni ham tarqatishgan edi.
Fitnachilar mazkur mash’um hodisalar o‘tib ketganidan keyin ham o‘z tarafini olib, o‘zgani tanqid qilishda davom etaverishdi. Bu narsalar asta-sekin avj ola boshladi. Tarafkashlikda uchiga chiqqan tomonlar esa o‘z gaplarini tasdiqlash uchun oyat va hadislarni nohaq ta’vil qilganlari yetmagandek, yolg‘onlar to‘qib, hatto ularga hadis sifatini berishgacha yetib borishdi.
Ammo mas’ul kishilar, ulamolar bu nobakorlikni darhol bo‘g‘ib tashlash yo‘liga o‘tdilar. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamga oid barcha rivoyatlar yaxshilab himoya qilindi. Hadislarning darajalarini aniqlashning mustahkam qoidalari ishlab chiqildi. Bu borada fitnachilarning fitnasi o‘tmadi.
Ammo tarixchilar keltirgan rivoyatlarga bu qadar e’tibor qaratilmadi, chunki tarix haqidagi rivoyatlar din va e’tiqod masalalari bo‘yicha rivoyatlar ahamiyatiga ega emas, degan o‘y bor edi. O‘sha paytlarda bo‘lib o‘tgan hodisalar haqidagi rivoyatlar to‘plandi. Ammo ularni saralash va yaroqsizini tashlab yuborish ishlari qilinmadi. Bu narsa ayniqsa hukmdorlik uchun o‘zaro kurash olib borgan toifalarga qo‘l keldi. Ular turli asossiz rivoyatlardan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanish bilan birga, yetmay qolgan joylariga o‘zlaridan qo‘shib yuborishdi.
Asta-sekin sahobai kiromlarga til tekkizish boshlandi. Til tekkan sahobiyning tarafdorlari o‘ziga yarasha javob berishdi. Har kim o‘zi ergashgan shaxsni ulug‘lashga o‘tdi.
Ayniqsa, hazrati Aliy roziyallohu anhu haqlarida bunga o‘xshash gap-so‘zlar ko‘p uchraydi. Ba’zi g‘uluvga ketgan toifalar u zotni ilohlik darajasigacha ko‘targan bo‘lishsa, xorijiylarga o‘xshash kimsalar: «Kufrga ketdi», deyishgan.
Yana boshqa bir toifalar hazrati Aliy roziyallohu anhuning taraflarini olish maqsadida u zotni mazlum qilib ko‘rsatishga urinib, boshqa bir nechta katta sahobalarni esa kofirga chiqarib qo‘yishgan.
Bu masalalarga bag‘ishlangan majlislar, janjallar bo‘ldi, kitoblar yozildi, xutbalar o‘qildi. Nima bo‘lsa bo‘ldi, lekin ixtilof ko‘payib boraverdi.
Nihoyat, musulmonlar jumhuri – ahli sunna val jamoa bu masalada ijmo’ ila eng adolatli va so‘nggi nuqtani qo‘ydi: orada bo‘lib o‘tgan ko‘ngilsiz hodisalarda hazrati Aliy va u zotning tarafdorlari haq bo‘lganlar. Ular haqida boshqacha gap bo‘lishi mumkin emas. Bunga dalil va hujjatlar yetarli. Ularning eng ishonchli va kuchlisi Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamdan vorid bo‘lgan sahih hadislardir. Xususan, Ammor ibn Yosir roziyallohu anhu va Zul Sadyaynining hazrati Aliy roziyallohu anhuning fazilatlari haqidagi, kelajakda bo‘ladigan fitnalar haqidagi hadislari fikrimizga dalil bo‘la oladi.
Orada bo‘lib o‘tgan ko‘ngilsiz hodisalarning aybdorlari Ibn Saba’ boshliq fitnachilar va xorijiylardir, barcha qilingan gunohlar ularning bo‘ynida. Ular haqida boshqa gap bo‘lishi mumkin emas.
Fitnachilar asosan Misr, Basra va Kufada tuxum qo‘yib, urchib ketishdi. Fitnaning bosh qarorgohi Misr edi. Uning Islom jamiyatining markazidan uzoqda joylashgani, u yerda haqiqiy ulamolarning, xususan, sahobalarning kam bo‘lgani va boshqa shunga o‘xshash omillar fitnachilarning o‘z fikr-mulohazalarini avom xalqqa yetkazishlariga katta imkon berar edi.
Orada bo‘lib o‘tgan ko‘ngilsiz hodisalarda fitnachilarga ham, hazrati Aliy roziyallohu anhuga ham qo‘shilmagan, balki u zotga talab qo‘yib, talabi bajarilgandagina bay’at qilishlarini aytgan toifa ham bor edi. Ularning gaplari va qilgan ishlari «Tuya» va «Siffin» hodisalaridan hammamizga ma’lum. Ushbu toifaning mashhur shaxslari sifatida Talha ibn Ubaydulloh, Zubayr ibn Avvom, Muoviya ibn Abu Sufyon va Amr ibn Os roziyallohu anhumni eslash mumkin. Ahli sunna val jamoa musulmonlari ularni: «Xato ta’vil va ijtihod qilganlar», deb baholaydi. Ular haqoratlanmaydilar, yomonlanmaydilar. Balki sahobiy bo‘lganlar boshqa sahobai kiromlar bilan bir qatorda ko‘riladi.
Ulamolarimiz va musulmonlar jumhuri bu ishda g‘oyatda talabchan bo‘lgani sababli bu haqda har bir musulmon shaxs e’tiqod qilishi lozim bo‘lgan narsani aqiyda kitoblarimizga bitib ham qo‘yganlar.
Jumladan, ahli sunna val jamoaning eng mashhur aqiyda kitoblaridan biri bo‘lmish «Aqiydai Tahoviyya»da quyidagilar aytiladi:
«Biz ularning hammalari haqida yaxshilik bilan: «Robbimiz, bizni va bizdan avval iymon bilan o‘tgan birodarlarimizni mag‘firat qilgin, iymon keltirganlarga nisbatan qalbimizda g‘ashlik qilmagin. Robbimiz, albatta, Sen o‘ta shafqatlisan, o‘ta rahmlisan», deymiz (Hashr surasi, 10-oyat).
Alloh taolo bizning qo‘llarimizni o‘z vaqtida bo‘lib o‘tgan fitnadan asragan. Biz Allohdan tillarimizni ham mazkur fitnadan saqlashini so‘raymiz».
«Islom tarixi» birinchi juzi asosida tayyorlandi