Abu Hurayradan (roziyallohu anhu) rivoyat qilinadi. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): «Gumondan chetlaninglar. Chunki gumon so'zlarning eng yolg'onidir. Birovlarning ayblarini axtarmanglar. Va so'zlariga quloq tutmanglar, ya'ni josuslik qilmanglar. Biror narsaga faqat o'zingiz ega bo'lishga oshiqmang. Hasad qilmang. Bir-biringizga g'azab qilmang. Hamda orqa o'girib munosabatlarni buzmang. Ey Allohning bandalari, sizlarga buyurilganidek birodar bo'linglar». 

Ushbu hadisi sharif juda ham zarur bo'lgan foydalar va odoblarni o'z ichiga olgan.

1-Gumon. Bu erdagi gumon bilan qilinadigan amallardan ogohlantirish, ijtihod o'rni va shar'iy hukmlar manbasi bo'lgan gumondan qaytarish emasdir. Ijtihodiy gumon bu shar'iy dalillardan bir hukmni yaxshilab tushunishdir. Qaytarilayotgan gunon esa musulmon haqida dalilsiz yomon o'ylash yoki u bilan biror kishiga zarar berib qo'yishi mumkin bo'lgan gumondir. Bunga dalil sifatida:

«Ey iymon keltirganlar! Ko'p gumonlardan chetda bo'linglar, chunki ba'zi gumonlar gunohdir..» Hujurot surasi, 12 oyat.

 So'zlarning eng yolg'oni deb sifatlangan gumon haqida mushkullik yuzaga keldi. Shu bilan birga gumonga suyanmay atayin aytilgan yolg'on, gumonga suyanib aytilgan yolg'ondan ko'ra yomonroqdir.  Sohibini u sababidan zalolatga ketishi ko'proqdir. Uning nasfga qoldirgan izi ataylab aytilgan yolg'onning izidan kattaroqdir. Shkningdek, odamlar orasida qoldiradigan izi ham kattadir.

2-Birovning aybini ahtarish va josuslik qilish. Gumon qilishdan ogohlantirishdan so'ng bu ikkisining zikr qilinishi juda ham o'rinlidir. Chunki gumon qiluvchi aytadiki: "Haqiqatni bilish uchun tekshiryapman", deb, u odamga ham "Josuslik qilma" deyiladi.   Josuslik qilishlikdan faqat biror kishini halokatdan qutqarib qoladigan holat bo'lsagina qaytarilmaydi. Masalan biror ishonchli kishi bir kishini falonchi zulm qilib o'ldirmoqchi desa bu holatda shariat uni qidirib, josuslik qilishga ruhsat beradi.

3-biror narsani faqat o'ziniki bo'lishga oshiqish. Masalan savdo sotiq ishlarida kuzatiladigan holatlar kabi.

4-bir-biringizga hasad qilmang. Hadisning zohiri ikki kishi tarafidan baravar sodir bo'ladigan hasaddan nahiy qilmoqda. Lekin bu nahiy ikki va undan kishini o'zi bilan cheklanib qolmaydi. Garchi bir kishi hasad qilsa ham bu mazammat qilinadi,  uni qilishdan qaytariladi. Farqi yo'q, hasadning sababi birovga berilgan ne'matni yomon ko'rish bo'ladimi, yoki o'sha ne'matni hasadchiga o'tib qolishini xohlash bo'ladimi  barobar. O'sha narsaga erishadimi yo'qmi bu ham teng. Agar bu maqsadga erishish uchun harakat qilsa bog'iy bo'ladi. Agar ojizligi uchun harakat qilmasa bu gunoh bo'ladi. Agar taqvo qilib harakat qilamasa, uzr bo'ladi. Chunki u nafsidagi yomon ruhiy holatini daf qilolmaydi. Unga nafsiga qarshi kurashishi etarli bo'ladi.

“Uch narsadan mening ummatim hanuz qutula olmaydi. Ular: xasad, badgumonlik va irimdir. Shu narsalardan qutulish yo'li shuki, hasad qilsangiz zulmga o'tmang. Gumonu shubha qilsangiz, uni xaqiqat hisob qilib unga asosan ish tutmang. Biror irim qilinadigan narsaga duch kelsangiz, Allohga tavakkul qilib, yo'lingizda va ishingizda davom etavering!”.

5-Bir-biringizga g'azab qilmang. Buni ham ikki kishi tarafidan sodir bo'lishi shart emas. Alloh taolodan boshqasi uchun g'azablanish mazammat qilingan ishlardandir. Ammo bir kishiga Allohga isyon qilayotgani uchun g'azab qilish vojib va bunga savob ham oladi.

6-bir-biridan orqa o'girish bu, bir kishiga dushmanligi uchun, haqorat qilgani uchun, yordam bermagani uchun, o'zboshimchalik qilgani uchun, tortishib qolgani uchun yoki salom bermagani uchun orqa o'girishdir.

7-Allohning bandalari birodar bo'linglar. Ya'ni qondosh aka-ukalardek bo'linglar. Bu buyruq shafqat, rahmat, muhabbat, hamdarlik kabi birodarlik talab qiladigan barcha yaxshi hislatlarni o'z ichiga olgan. Sizlar Alloh taologa Banda bo'lishlikda barobarsiz va bir millat qilingansiz. Va kimning ishi mana shunday bo'lsa, undan inkor qilinadigan ishlar sodir bo'lmagan bo'ladi. Ular huddi qondosh aka-ukalardek bo'lishlari vojib bo'ladi.

“Hadis va islom tarixi fanlari” kafedrasi mudiri F.Homidov