Iymonning har bir musulmonda darajasi bordir. Kitoblarda imonning darajasi, quvvati va nurining ortib borishi bahs mavzusi bo'lib kelgan.

Iymonning ilk bosqichi insonning kalimai shahodat keltirib, musulmon bo'lishidir. Bu faqat musulmon bo'lishiga kifoyadir, ya'ni ishning boshi, oxiri emas... Oyati karimada aytiladiki, Bismillahir rohmanir rohiym:

قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُل لَّمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِن قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ... (سورة الحجرات:14)

Qolatil a'robu omanno. qul lam tu'mino' va lokin qo'luv aslamno valammo yadxulul imonu fi qulubikum («Al-hujurot»,14.) A'robiylar: «Iymon keltirdik», dedilar. /Ey Muhammad, ularga/ ayting: «Sizlar iymon keltirganlaringiz yo'q lekin sizlar «Bo'yinso'ndik», denglar, /chunki hali-hanuz/ iymon dillaringizga kirgan emasdir».

Ma'lum bo'ladiki, Hazrati Rasululloh sollallohu alayhi vasallam huzuriga kelib, «musulmonmiz» degan insonlarning ba'zisi noqis iymonli, ba'zisi hanuz shubhayu gumonda, ba'zisi munofiqlar toifasidan ekan.

Uning uchun mo''minlar «Allazina yo''minuna bilg'aybi» deya iymon bilan madh etilgandirlar.

Faqat bu iymon turli vositalar bilan asta-sekin quvvatlanadi. Bu nuqtadan so'ngra insonlarning Allohga bo'lgan bog'liqligi, turli sabablar bilan – bu sabablarga biroz keyinroq to'xtalaman – «ilmal yaqin»dan «aynal yaqin»ga, «aynal yaqin»dan «haqqal yaqin»ga tomon boradi va kishi oqibatda «ehson» maqomiga erishadi. «Ehson» maqomi bilasizki, oyati karimalarda va hadisi shariflarda bildiriladi. Hadisi sharifda:

الاحسان ان تعبد الله کأنک تراه فان لم تکن تراه فانه يراک (خ. عن ابی هريرة)

Al ehsonu an ta'budalloha kaannaka tarohu fain lam takun tarohu fainnahu yaroka – «Ehson Allohni ko'rgan kabi unga ibodat qilmoqlikdir, garchi sen Allohni ko'rmasang ham u har erda hoziru nozirdir, Alloh seni ko'rib turadi», – deb Jabroil alayhissalom Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga xabar beradi. Insonning oqibatda bu «ehson» maqomiga etishishi asos qilib olinadi.

Bir musulmon uchun Allohni bilishda bu jihatlar juda unumli, ahamiyatlidir. Bularga urg'u bermoq istayman. Ahamiyatiga e'tibor berishingizni xohlayman. Bir musulmonning Alloh haqidagi quruq bilimi kifoya emas. Faqat «asmoi husno»sini bilishi, Qur'on o'qishi, bu bilimlarni miyasiga joylashtirishi kifoya emas. Bu bilimni sharqshunoslar ham, Shayton ham juda yaxshi biladi.

Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga zamondosh bo'lgan yahudiylar va nasroniylar u zoti sharifning dunyoga kelishlarini kutayotgan edilar. Haq payg'ambar bo'lganini /kamo ya'rifuna abnoahum /o'z avlodlarini bilgan kabi bilar edilar. Biroq, faqat bilganlari ularni mushriklikdan qutqargan emas. Bilishning o'zi kifoya qilmaydi... Nima qilishi kerak?... Alloh ma'rifatining inson botinida haqiqiy bir bilim holiga aylanishi uchun banda, Allohning sevgi va rizoligini qozonadigan bir holatga kelishi kerak. Alloh bir qulni sevmasa, unga hidoyat baxsh etmaydi. Masalan:

وَاللّهُ لاَ يُحِبُّ الظَّالِمِينَ... (سورة آل عمران: 57)

Vallohu lo yuhibbuz-zolimin / «Oli imron» /57./ – «Alloh zolimlarni sevmaydi», – deb buyuriladi. Shuning uchun:

...وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ (سورة التوبة: 109)

Vallohu lo yahdil qavmaz zolimina «At-tavba»,109./ – «Alloh zolim qavmlarni hidoyat etmas», – deb buyuriladi.

Qul Allohga itoat etmasa, osiy bo'lsa, u paytda ham hidoyat bermaydi.

...وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ (سورة التوبة: 80)

Vallohu lo yahdal qavmal fosiqina «At-tavba»,80./ – «Alloh fosiq qavmga hidoyat bermaydi». Shunga binoan zulm, isyon, gunohlarni tark etadi, obid va Allohga itoatkor bir qul bo'ladi va bunga chuqur ixlos bilan harakat etadi.

Allohu taolo qullariga taqvo bilan harakat qilishlarini, taqvoga amal qilishni amr qiladi:

...وَاتَّقُواْاللّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللّهُ... (سورة البقرة:282)

Vattaqulloha va yuallimukumulloh/ «Al-baqara»,282./ – «Allohdan qo'rqingiz! Alloh sizlarga /haq-hidoyat yo'lini/ bildiradi».

...وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (سورة: 200)

Vattaqulloha la'allakum tuflihun / «Oli imron»200./ – «Va Allohdan qo'rqingizkim, /shunda/ shoyad najot topgaysizlar!» Ya'ni, Alloh ma'rifati bir insonga etishi, muyassar bo'lishi uchun bu insonning o'zi taqvo ahlidan bo'lishi lozim!... Bilimni insonga Alloh beradi. Shu berishi uchun taqvo lozim!.. Shuning uchun taqvoga juda katta ahamiyat beriladi.

Keyin nafsni isloh etishi va go'zal axloqqa ega bo'lish kerakdir. Qur'oni Karimda buyuriladiki:

قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا 9 وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا 10 (سورة الشمس:90-10)

Qad aflaha man zakkoha va qad xoba man dassoho /»Ash-shams»9-10./ - «Darhaqiqat uni /ya'ni o'z nafsini-jonini iymon va taqvo bilan/ poklagan kishi najot topdi. Va u /jonni fisq-fujur bilan/ ko'mib xorlagan kimsa nomurod bo'ladi». Shunga binoan nafsini ham isloh qilishi kerak.

Inson qalbini poklashi kerak. Allohu Taolo insonning suratiga, shakliga, mavqe-maqomiga, moddiy tuzilishiga e'tibor bermaydi. Qalbiga, amallariga, niyatlariga qarab baho beradi. Shuning uchun insonning qalbini poklashi muhimdir.

Albatta, bu erda juda katta bir masala bor... Suhbatimiz oxirlab qoldi, vaqtimiz ham tugadi. Lekin masalaning asosiy, jon tomir nuqtasi budir: Ajabo, bir inson taqvoga, ixlosga qanday ega bo'ladi, nafsini qanday isloh qiladi, qalbini qanday poklaydi, axloqini qanday go'zallashtiradi? Eng muhim bo'lgan nuqta – ana shu!

"Islom va axloq" kitobidan olindi