O`zbekiston musulmonlari idorasi

16.04.2021 y. Imom Buxoriy buyuk alloma

15.04.2021 3542 12 min.

بسم الله الرحمن الرحيم

IMOM BUHORIY BUYuK ALLOMA

Hurmatli jamoat! Muhtaram Prezidentimiz kuni kecha, 15 aprel' kuni Samarqand viloyatiga tashriflari chog'ida Imom Buxoriy yodgorlik majmuasida bo'ldilar. Davlatimiz Rahbari Islom dini rivojiga beqiyos hissa qo'shgan ulug' bobokalonimizning olamshumul dovruqlariga mos va arzigulik qadamjosining yangi loyihasi bilan tanishdilar. Tadbirda hozir bo'lgan oqsoqollar, ulamolar, tuman va shahar deputatlari, jamoatchilik vakillarining fikrlarini eshitdilar va yangi majmua qurilishi boshlanganini e'lon qildilar.

Yangi yodgorlik majmuasida soni tobora oshib borayotgan milliy va xorijiy ziyoratchilar uchun barcha sharoitlar yaratiladi. Majmua tarkibiga kiruvchi masjidning ichki sahnining o'zi ikki ming kvadrat metrdan oshadi. Atrofidagi sahnlar bilan masjidda bir necha o'n ming musulmon bir vaqtning o'zida namoz o'qishi mumkin bo'ladi. Hazrat Imom Buxoriy qabrlarini ziyorat qilish sharoitlari ham yaxshilanadi.

Ushbu buyuk inson xotirasiga xalqimizning va jahon hamjamiyatining ehtiromi belgisi sifatida Allohning izni va xalqimizning xohish-irodasi bilan amalga oshiriladigan majmuaga muborak Ramazon oyi kunlarida tamal toshining qo'yilishi Yaratgan Parvardigorimizning ushbu ezgu ishlarni qo'llab-quvvatlashiga umid bog'lashga imkon beradi.

Majmuaning to'rt burchagiga quriladigan minoralarning balandligi etmish metrdan ziyod bo'lib, inshoalloh, tez fursatlarda ulardan taraladigan ibodatga chaqiriq uzoq-uzoqlarga eshitiladigan bo'ladi.

Muhtaram jamoat! Ma'lumki, muhaddislar sultoni, deya e'tirof etilgan Imom Buxoriy hazratlarining qo'nim topgan joylarini obod etilishi bejiz emas, albatta. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam hadislarining «tabibi», nabaviy hadislarning sahihlarini ajratib, ulardan Qur'oni karimdan keyingi ikkinchi ishonchli manba sanalmish “Sahihi Buxoriy” nomli hadislar to'plamini tuzgan bu ulug' alloma, dunyo imomi, olimlar peshvosining nomi butun dunyoda mashhur va ma'lumdir.

Hazrati Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallam:

نَضَّرَ اللهُ امرأً سمِعَ مَقَالَتِي فَوَعَاهَا فَبَلَّغَهُ كَمَا سَمِعَهُ

(رواه الإمام الترمذي عن عبدالله بن مسعود رضي الله عنه)

ya'ni: "Mening gapimni eshitib, yodlab, so'ngra qanday eshitgan bo'lsa, ana shunday etkazgan odamni Alloh ne'matlantirsin”, dedilar. (Imom Termiziy rivoyatlari).

Bu buyuk zot Movarounnahrning eng ko'hna va go'zal shaharlaridan bo'lmish Buxoroi sharifda, hijriy 194 yil Ramazon oyining 13-sanada, juma kuni tavallud topdilar. Imom Buxoriy butun hayotlarini, intilish va harakatlarini hadis ilmiga baxshida etgan edilar. Juda oz uxlar, uyqudan tashqari paytlarda esa atrofdagilar u kishini yo ustozlardan hadis eshitayotgan yoxud yozib olayotgan, yo o'zlari shogirdlarga hadis aytayotgan, yo yolg'iz o'tirib, qo'lda qalam bilan jamlagan hadislarining nodir joylarini qayd etib o'tirgan holda ko'rar edi. U kishining har bir kuni ilm oluvchi, ta'lim beruvchi va kitob ta'lif qiluvchi maqomida o'tardi.

Bularning guvohi bo'lgan shogirdlari Ibn Abu Hotim bunday deydi: “Buxoriy bilan safarda birga bo'lib, bir uyda tunashga to'g'ri keldi. O'shanda shuning guvohi bo'ldimki, u kishi bir kechaning o'zida o'n besh martadan yigirma martagacha uyg'onib, har gal chaqmoq toshni ishlatib chirog'ini yoqar, to'plagan hadislarining sahihlarini ajratib, belgilab qo'yar edi. So'ng chiroqni o'chirib, boshini yostiqqa qo'yar edi”.

Imom Buxoriyning hadis yodlash qobiliyatlari, zehnlarining o'tkirligi tillarda doston bo'lib ketgan edi. U kishi o'zlarining shoh asarlari bo'lmish “Jomeus-sahih” ta'lif qilish oldidan jami olti yuz ming, shundan yuz ming sahih va ikki yuz ming sahih bo'lmagan hadisni yod olganlarini zikr etgan edilar. Hadis ilmi ravnaqi yo'lidagi buyuk xizmatlari uchun “Imomud-dunyo” (Dunyo imomi) maqomiga musharraf bo'lgan edilar.

Zamondoshlarining guvohlik berishlaricha, Imom Buxoriy hazratlari jisman nozik, ozg'in, o'rta bo'yli, nafsini bir maromda ushlagan, taomni juda kam iste'mol qiladigan fazilatli, tamkinli insonlardan edilar. U kishining zuhdi-qanoati va taqvosi hammaga ibrat edi. Imom Buxoriy nafs riyozati, to'g'rilik va halollik bilan ziynatlangan va tanilgan edilar. Halollik yo'lida har qanday mashaqqatni zimmaga olardilar. Hayotlarining eng og'ir damlarida ham birovdan bir narsa so'ramas, odamlar minnatidan yuzlarini sarg'aytirmas edilar.

Imom Buxoriy go'zal xulqli, hamma yoqtiradigan odam bo'lganlar. Muhammad ibn Abu Hotimning aytishicha, Imom Buxoriy bunday deganlar: “G'iybatning haromligini bilganimdan buyon biror kishini g'iybat qilmadim. Allohga ro'baro' bo'lganimda biror kishini g'iybat qilmaganim haqida meni hisob-kitob qilmasligidan umid qilaman”.

Imom Buxoriyning Alloh taologa bo'lgan imon-ishonchlari botinu zohirlaridan yaqqol ko'rinib turar edi. Ibodatda butun qalblari, har bir a'zolari bilan xushu'-xuzu'da, ixlos bilan Allohning O'ziga yuzlanar edilar. Doimo Qur'oni karimni tilovat qilardilar. Alloh taologa duolari ijobat edi. Imom Buxoriy hazratlari o'zlaridan ulkan ilmiy meros qoldirdilar. Yosh bo'laturib, dunyoga mashhur asarlarni yozdilar. Hatib Bag'dodiy Imom Buxoriyning shunday deganlarini rivoyat qilgan: “O'n sakkiz yoshga etganimda sahoba va tobeinlarning masala va qavllarini tasnif qila boshladim... O'sha paytda “Kitobut-tarix”ni Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning qabrlari yonida oydin kechalarda tasnif etganman”.

Muhtaram jamoat! Alloh taolo O'zining kalomida shunday marhamat qiladi:

يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آَمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ

ya'ni: "Alloh sizlardan imon keltirgan va ilm ato etilgan zotlarni (baland) daraja (martaba)larga ko'tarur" (Mujodala surasi 11-oyat).

Darhaqiqat, bobomiz Imom Buxoriy raxmatullohi alayhni butun Islom olami “Amirul mo'minin fil hadis” – “hadis ilmida mo''minlarning amiri”, “Shayxul-islom” – “musulmonlarning ustozi” kabi unvonlari ham bor.

Buyuk mujtahid olim Imom Ahmad ibn Hanbal Imom Buxoriy haqlarida: «Hurosondan Muhammad ibn Ismoildek kishi chiqmagan», deganlar.

Muso ibn Horun Hammol esa: «Menimcha, Islom ahli barchasi jamlanib, Muhammad ibn Ismoilga o'xshash yana bir kishini etishtirmoqchi bo'lishsa, eplay olishmaydi», deganlar.

Amr ibn Alining asxoblari Imom Buxoriy bilan bir hadisni muzokara qilib qolishdi. U zot: «Bu hadisni bilmayman», dedilar. Ular bundan masrur bo'lib, ustozlari Amr ibn Aliyining oldiga yugurishdi va unga: «Muhammad ibn Ismoil Buxoriyga bir hadis aytgan edik, bilmayman, dedi», deyishdi. Shunda Amr ibn Aliy: «Muhammad ibn Ismoil bilmaydigan hadis hadis emas», dedilar.

Salim ibn Mujohid: «Oltmish yildan beri Muhammad ibn Ismoildan ko'ra faqihroq, parhezkorroq va dunyoda zohidrok odamni ko'rmadim», deganlar.

Imom Buxoriyning yana bir zamondoshi Yahyo ibn Ja'far aytadilar: «Agar qudratim etsa, Muhammad ibn Ismoil Buxoriyning umrini ziyoda qilar edim. Mening o'limim bir kishining o'limi bo'ladi. Muhammad ibn Ismoilning o'limi ilmning ketishidir».

Muhtaram jamoat! Habaringiz bor, Markaziy Osiyo davlatlari – O'zbekiston, Tojikiston hamda Afg'oniston o'rtasida diniy-ma'rifiy hamkorlikni yo'lga qo'yish va mustahkamlash maqsadida 2021 yil 15 martda Samarqand shahrida Imom Buxoriy merosining o'ziga xos xususiyatlari mavzusida xalqaro konferentsiya tashkil etildi.

Mazkur anjumanda O'zbekiston, Afg'oniston va Tojikistondan etuk ulamolar, diniy soha vakillari ishtirok etdi. Tadbirda mintaqamiz mamlakatlarida azaldan o'rganib kelinayotgan Imom Buxoriy ilmiy merosining mazmun-mohiyatini batafsil ochib berish, ushbu merosning o'ziga xos-xususiyatlarini bayon etish, afzalliklari va tarbiyaviy ahamiyatini keng yoritish hamda xalqlarimiz, ayniqsa, yosh avlodni yot g'oyalardan himoya qilish kabi masalalar muhokama etildi.

Ushbu xalqaro anjumanda so'zga chiqqan Afg'oniston Islom Respublikasi irshod, haj va vaqf ishlari vaziri Muhammad Qosim Halimiy:

— ... O'zbekiston shunday diyorki, Yer yuzidagi har bir musulmon bu tabarruk yurtning ziyoratiga oshiqadi. Imom Buxoriy rahmatullohi alayhning maqbarasini ziyorat qildik. Bu tabarruk joyda juda katta obodonlashtirish ishlari olib borilayotgani, qadamjolar yanada obod etilayotgani bizni g'oyat xushnud etdi. Bularning barchasi Prezident janob Shavkat Mirziyoevning mamlakatni yanada obod, xalqni yanada farovon qilish, yuksak bilim va salohiyatli, vatanparvar, milliy qadriyat hamda an'analarga, ajdodlarning bebaho merosiga sadoqatli avlodni kamolga etkazishdek ezgu orzu-umidlari ro'yobiga xizmat qilayotir. O'zbekiston yana ilm-fan markaziga aylanmoqda.

Hulosa qilib aytish mumkinki, Ajdodimizning bu darajaga etishishlariga u zotning taqvolari, parhezkorliklari va amonatdorliklari kabi ko'plab fazilatli xislatlari sabab bo'lgan desak yanglishmagan bo'lamiz. Bunday zotlarni Alloh taolo Qur'oni karimda quyidagicha madh etgan:

لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَلَدَارُ الْآَخِرَةِ خَيْرٌ وَلَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِينَ جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُمْ فِيهَا مَا يَشَاءُونَ كَذَلِكَ يَجْزِي اللَّهُ الْمُتَّقِينَ

ya'ni: "Bu dunyoda chiroyli ish qilganlar uchun chiroyli mukofot bo'lur. Lekin shubha yo'qki, oxirat diyori yanada yaxshiroqdir. Taqvodorlarning diyorlari naqadar yaxshi! Ular ostidan anhorlar oqib turadigan mangu jannatlarga kirurlar. Ular uchun u erda xohlagan narsalari bordir. Taqvodorlarni Alloh mana shunday mukofotlagay" (Nahl surasi 30-31- oyatlar).

Darhaqiqat, Alloh taolo ilmda, zuhdda va taqvoda zamonasining peshqadami bo'lgan Imom Buxoriyni bu dunyoda nomlarini ulug' qildi. Umid qilamizki, Haq taolo Oxiratda ham u zotni ulkan darajotlar bilan mukofotlaydi.

Imom Buxoriy to'plagan hadislar insonga to'g'i yo'l tanlash, ota-onani hurmat qilish, halol, oqibatli, bag'rikeng bo'lish, Allohning buyruqlariga bo'ysunish kabi xislatlarga ega bo'lish imkonini beradi.

Biz ham ushbu buyuk ajdodimizga munosib avlod bo'lib, Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallamning muborak hadislarini o'rganishimiz, farzandlarimizga ta'lim berib, hayotimizga tatbiq etishimiz ham farz, ham qarzdir.

Ana shularni hisobga olib yurtboshimizning tashabbuslari bilan Hadis ilmi maktabi, Halqaro Imom Buxoriy ilmiy-tadqiqot markazi va O'zbekistondagi Islom tsivilizatsiyasi markazi yaratildi. Mana endi, bir tomondan Imom Buxoriyning xizmatlari va o'zlariga mos yodgorlik majmuasi, ikkinchi tomonidan ziyoratchilar uchun barcha sharoitlarga ega bo'lgan maskan yaratilmoqda.

Alloh taolo buyuk ajdodimiz Imom Buxoriyni O'z rahmatiga olib, farzandlarimizdan u zotga o'xshagan solih zurriyotlarni chiqishligini nasib etsin! U Zotni meroslarini o'rganish bo'yicha olib borilayotgan xayrli ishlarda O'zi madadkor bo'lsin! Omin!

Juma mav'izalari

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Samarqand shayxul islomi

9.01.2025 2101 9 min.

Bu zotning to‘liq ismi Nasr ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Ibrohim Abu Lays as-Samarqandiy al-Hanafiydir. Samarqandda tavallud topgandir. Samarqand o‘zining ko‘p olimlari bilan mashhur bo‘lgan hamda Samarqand ahli ilmni yaxshi ko‘rgan. Bu ma’lumotlar Najmiddin Umar ibn Muhammad Nasafiyni “Al qand fiy ulamai Samarqand” asarida keltirilgan.

Abu Lays Samarqandiy boshlang‘ich ta’limni Samarqandda olgan. So‘ng ulamolarining ko‘pligi bilan mashhur bo‘lgan Balxga ketadi. Ilmni mustahkamlab Samarqandga qaytadi. Abu Lays nafaqat Samarqand va Balx ulamolari orasida ilmiy mavqega ega, balki Hanafiy ulamolarining orasida ham o‘z mavqega egadir. Bunga bir qancha misollar dalolat qiladi:

Abu Lays Samarqandiyning kitoblari ustida ko‘plab ulamolar mashg‘ulotlar, darslar va imlolar olib borgan. Masalan birgina “Uyunil masoil” kitobiga ko‘plab ulamolar sharhlar bitgan. Jumladan, Muhammad ibn Abdul Hamid as-Samarqandiy al-’ala ul-Olam, Muhammad ibn Umar ibn Arabiy al-Joriy. “Al-Muqaddimatu fis-solati” asariga Jabroil ibn Hasan ibn Usman al-Janjaviy 752-hijriy sanada, Mustafo ibn Zakariyo al-Qirmoniy 809-hijriy sanada, Hasan ibn Husayn at-Tuluniy 909-hijriy sanada, Lutfulloh an-Nasafiy al-Kaydoniy 750-hijriy sanada va boshqa ulamolar sharhlar bitgan.[1]
Musannafotlar sohiblarining mashhurligi va ularning ko‘pligi.
Mazhab fuqaholaridan qilgan rivoyatlariga va qavllariga ko‘pchilik as'habul mutunlarning suyanishlari.
Ba’zi muhim kitoblar bilan shug‘ullanishi. Misol uchun, Abu Hanifaning “al-Fiqhul-akbar” va Muhammad ibn al-Hasanning “al-Jomi’us-sag‘ir asarlariga sharhlar bitgan.
Ta’lif qilgan ilmiy yo‘nalishlarini fiqh, tafsir, aqoid va mav’izalar bo‘yicha tartibga soldi.
Mazhabda tarjih as'hobidan bo‘lishligi.
Tafsir, fiqh, usul (din asoslari), aqida, xutbalar, zuhd bo‘yicha ko‘plab asarlar yaratgan buyuk alloma Samarqand shayxulislomi bo‘lganligi.

U yashagan davrda yurtimizda lug‘at, tafsir, hadis, fiqh ilmlari rivojlangan. Mana shunday ilmiy muhitda yashab ijod etgan alloma samarali meros qoldirgan. Uning “Bahr al-ulum” (“Ilmlar ummoni”), “Uyun al-masoyil” (“Masalalar sarchashmasi”), “Tanbehul-g‘ofilin” (G‘ofillarga tanbehlar”), “Bo‘ston al-orifin” (“Oriflar bo‘stoni”) kabi asarlari bizgacha yetib kelgan va nashrlar etilgan.

Allomaning tug‘ilgan yili sifatida muarrixlar hijriy 301-310 yillar orasi va 911-milodiy yilni ko‘rsatadilar. Olimning kunyasi Abu Lays, ya’ni “Laysning otasi”. “Lays” lug‘atda sher, arclon ma’nosini beradi. U zotning Lays degan farzandlari bo‘lganmi yoki “Abu Turob” singari majoziy laqabmi, noma’lum. Har holda kunya ekani aniq. Kunyasi bilan laqabi qo‘shib aytilar edi, masalan: "Faqih Abu Lays aytdi" kabi. Laqablaridan biri “al-Faqih” bo‘lib, shu laqab bilan mashhur bo‘lgan. Alloma fiqh ilmida yuksak martabaga erishgan, o‘z zamonasida unga teng keladigan olim topilmas edi. Faqih so‘zining
oldida arab tilidagi “al” artikli qo‘shilib, uni “al-Faqih” deb atalishi ham shunga ishoratdir.

Abu Laysning o‘zi ham “al-Faqih” laqabini yaxshi ko‘rar edi. Chunki, rivoyatlarga qaraganda, “Tanbehul g‘ofilin” kitobini yozgan mahallarida bir kecha u kishining tushlariga Nabiy sollallohu alayhi vasallam kirib, yozgan kitoblarini tutqazib: "Yo Faqih! Kitobingni ol!” deydilar. Uyg‘onganlarida kitoblarida Payg‘ambarimiz alayhissalom muborak qo‘llarini, izlarini ko‘radilar. Shundan keyin “Faqih” degan nomni yaxshi ko‘rdi va u tufayli ko‘p barokatlarga noil bo‘ladi. Ikkinchi unvoni “Imomul-huda”. Bu laqab bilan yana bir buyuk alloma Abu Mansur al-Moturidiy ham atalgan.

Abu Laysning vafoti haqida ham muarrixlar turli sanalarni ko‘rsatadilar. Dovudiy o‘zining “Tabaqot al-Mufassirin” kitobida 393-hijriy yilning jumod al-oxir oyining seshanba 11-kechasida vafot etgan, degan. “Javohir al-mo‘zi’a” asarida 373-seshanba kechasida, “Kashf az-zunun” asarida 376, yoki 383, yoki 375-hijriy yilda vafot etgan deyiladi. Arab merosi tarixida 373, yoki 375, yoki 393-hijriy vafot etgan deyilgan.

Ya’ni, alloma 985 va 1003-milodiy yillar orasida vafot etgan. Manbalarda uning oilasi haqida hech narsa yozib qoldirilmagan. Abu Lays Samarqandiy Samarqandda shayxul-islom darajasiga ko‘tarilgan. Lekin uning rasman qozi bo‘lgani haqidagi ma’lumot manbalarda kuzatilmaydi. U o‘z davrida eng zaruriy ilm – fiqhni egallagani bois, fatvolar aytishga loyiq bo‘lgan va uning fatvo hamda hikmatli so‘zlari kishilar orasida tarqalgan. Jumladan, Salohiddin Nohiy uning fiqhiy asarlari matni tuzilishiga ko‘ra o‘z tadqiqotida allomani madrasalarda mudarrislik qilganini taxmin qiladi. Shuningdek, Abu Lays tafsirida hadislar, rivoyatlar, qiroatlar, lug‘aviy manbalarga alohida ahamiyat berilishi ham uning mudarrislik qilganini tasdiqlashi mumkin. Abu Lays Samarqandiy ilmiy salohiyatining shakllanishida avvalo olim oilasida tavallud topgani ta’sir ko‘rsatgan bo‘lsa, keyinchalik Balx, Samarqand va Buxoro kabi muhim ilmiy mavqega ega bo‘lgan shaharlar olimlarining ta’lim-tarbiyalari sezilarli bo‘lgan. Abu Lays Samarqandiy Balxlik olimlarning Samarqandga kelishi, u yerga safar qilish munosabati bilan ilm o‘rgangan bo‘lsa, ayrim hollarda ularning asarlarini mutolaa qilish va o‘rganish orqali ularni o‘zining ustozi deb hisoblagan.

Abu Lays Samarqandiy shakllangan ilmiy muhit asosan hanafiy mazhabi olimlari ta’sirida bo‘lgan. Ko‘pchilik tarojum asarlarida Abu Lays Samarqandiyning ikki yoki uch ustozi zikr etiladi xolos. Bunga sabab balki olimga ko‘proq tahsil bergan ustozini zikr etish bilan kifoyalanish bo‘lsa kerak. Uning asarlarida o‘z davridagi ko‘plab olimlarning so‘zlari, rivoyatlari keltirilgan. Olim ularni o‘z asarlarida zikr etgan. Tadqiqot doirasida Abu Lays Samarqandiyning 24 ustozi aniqlandi. Tafsirida 20 ustozi, “Tanbih-l-g‘ofilin”da 4 ustozi zikr etilgan. Olimning barcha ustozlari hanafiy mazhabi ulamolari bo‘lib, ularning ko‘pchiliklarining silsilasi Nu’mon ibn Sobit Abu Hanifa, Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasanga borib taqaladi. Bu ustozlarning ba’zilari haqidagi ma’lumotlar tarojum asarlarida zikr etilgan. Muhammad ibn Fazl Buxoro va Samarqandga kelgani va Samarqandda vafot etgani, Xalil ibn Ahmad Farg‘ona qozisi bo‘lgani va shu yerda yoki Samarqandda vafot etgani, Abu Ja’farning Buxoro va Samarqandga kelgani va Buxoroda vafot etgani haqidagi ma’lumotlar ularning Samarqand ilmiy muhiti bilan bog‘likligini ko‘rsatadi. Ular o‘z zamonlarining yetuk olimlari bo‘lib, Abu Lays Samarqandiyga ustozlik qilganlar Abu Lays Samarqandiy tafsirining O‘zRFA Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan nusxasining birinchi varag‘ida shunday ma’lumot mavjud: “Abul-Mahomid Muhammad ibn Ibrohim ibn Anush Hasiyriy “Hodiy Hasiyriy” asarining oxirgi qism ikkinchi – “Fatvo berishda ehtiyot qilish” nomli faslida shunday yozadi: 258/872 sanada vafot etgan Samarqand hofizi faqih Abu Lays: “Samarqandda 40 yil fatvo berdim, ushbu 40 yilda faqat ilgari o‘tgan ulamolarning so‘zlariga tayandim. Mening kitobimdan qiyomat kuni g‘iybatdan biror narsa chiqmaydi. O‘ng qo‘limni chap qo‘limdan ajratganimdan buyon yolg‘on gapirmadim, hech kimga qushning boshini suvga solib ko‘targanda boshida qolgan suvchalik yomonlik istamadim”, degan.

“Abu Lays fozil, taqvodor, buyuk imom bo‘lib, yuz ming hadisni yod bilgan. Vaki’, Muhammad ibn Hasan, Ibn Muborak, Abu Yusuf va boshqa olimlar kitoblarini mutolaa qilar edi. Uning ko‘plab asarlari bor”.

Barcha manbalarda Abu Lays Nasr ibn Sayyor hofiz, Nasr ibn Muhammad esa faqih deb atalgan. Yuqoridagi ma’lumotda Abul-Lays Nasr ibn Muhammad bilan hofiz Abu Lays Nasr ibn Sayyor ibn Fath haqidagi ma’lumotlar chalkashtirib yuborilgan. Shuningdek, ko‘rsatilgan vafot yili ham hofiz Abul-Lays vafot etgan yiliga yaqinroq keladi. Shu kabi ushbu ikki allomani adashtirish hollari manbalarda uchraydi.

Jumladan, u ikkisini bir olim deb ko‘rsatilgan o‘rinlar ham mavjud. Faqih Abu Lays Samarqandiyning Muhammad Shayboniyning kitobi bilan tanishganligi, o‘z ijodida Abu Yusuf, Muhammad ibn Hasan Shayboniy, Vaki’, Ibn Muboraklarning silsilalar orqali rivoyatlarini ko‘p keltirganligi sababli bu ma’lumotlar Abu Lays Nasr ibn Muhammadga tegishli deb hisoblash mumkin. U o‘zining tafsirida Muhammad ibn Hasan “As-Siyar al-Kabir” asaridan ma’lumot keltiradi.

Tug‘ilgan joyi Samarqanddir. “Bahr al-ulum” tafsirining kirish qismida u shahar haqida bunday deyiladi: “Arablar uni Siron ham deydilar. Safd vodiysining janubida joylashgan bu joy iqlimi yaxshi va katta shahardir”. Bir shoir bu yer haqida shunday degan edi:

Insonlar uchun oxiratda jannat bordur,
Bu dunyoning jannati Samarqanddur.

Bu shahar tolibi ilmlar maskani bo‘lgan. Bu yerga ulamo-yu fuqaholar, tasavvuf ahllari safar qilar edilar. Shuning uchun bu yer boshqa yurtlar ichida muhim ilmiy o‘rin egallab turar edi, chunki Abu Lays Samarqandiy qatorida u kishining olimlardan bo‘lgan sheriklari va do‘stlari ham ko‘p edi.

TII talabasi Mirzaqosim Saidmirzayev

[1] Tarixi at-turas al-arabiy. 1-jild, 3-juz, 107 va undan keyingi sahifalar.