O`zbekiston musulmonlari idorasi

Qur'on ilmlari: QUR_''ONI KARIM MA_''NOLARINING TARJIMASI

09.04.2021 10333 16 min.

«Qur'on» so'zining tarjimasi va ta'rifi bilan avval tanishib o'tganimiz uchun gaini bevosita «tarjima» so'zining ma'nosi haqida so'z yuritishdan boshlaymiz.

Bu haqda mashhur «Sihoh» nomli lug'at kitobida shunday deyilgan:

«Gapini boshqa tilda bayon qilgan odam gapini tarjima qilgan bo'ladi», ya'ni tarjima – bu bir gapning boshqa tilda bayon qilinishidir».

«Al-Misbahul-Munir» nomli lug'at kitobida quyidagilar kelgan: «Falonchi kalomini tarjima qildi» degani «uni bayon qildi va ravshanlashtirdi» deganidir. «Boshqaning kalomini tarjima qildi» degani «So'zlovchining tilidan boshqa tilga o'girdi» deganidir.

Tarjima ikki xil bo'ladi:

Harfiy tarjima.

Bunda matn bir tildan boshqa tilga uning barcha uslubiy xususiyatlari va lug'aviy omillari ila o'giriladi. Uning ichida nazmning alomatlari ham bo'ladi.

Tafsiriy tarjima.

Bunda matnning umumiy ma'nosi bir tildan boshqa tilga o'giriladi.

Ulamolar Qur'oni Karimning tarjimasi haqida juda ko'p tortishganlar. Ular bu masalada turli fikrlarni olg'a surganlar. «Qur'oni Karimni tarjima qilish mutlaqo mumkin emas», deyishdan «Qur'oni Karimni tarjima qilish vojibdir», deyishgacha etganlar.

Ammo hammalari bu borada bir ovozdan aytgan gap – Qur'oni Karimni harfiy tarjima qilish mumkin emasligidir. Uni tarjima qilsa bo'ladimi yoki yo'qmi, degan ma'nodagi tortishuvlar esa tafsiriy tarjima, ya'ni Qur'oni Karimning ma'nolari tarjimasi haqidadir. Bu tortishuvning kelib chiqishining o'z tarixi bor.

Avvallari Islom etgan joylarning aholisi arab tilini o'rganib, o'sha til orqali Alloh taoloning Kitobi bilan tanishgan bo'lsa, keyinchalik musulmonlar zaiflashib, yangi musulmonlarga arab tilini o'rgatish u yoqda tursin, o'zlari ham u tilni kerakli darajada o'rgana olmay qoldilar.

Vaqt o'tishi bilan «Arab tilini bilmaydigan musulmonlar Qur'oni Karim ma'nolarini qanday o'rganadilar?» degan savol paydo bo'ldi. Gap tarjimaga borib taqaldi. Lekin ulamolar bir ovozdan «Qur'oni Karimni tarjima qilib bo'lmaydi», deb turib oldilar. Ularning fikrlaricha, Qur'oni Karim ilohiy, mo''jiza kalom bo'lib, unga o'xshash arabcha kalom keltirish imkoni bo'lmaganidan keyin uning maqsadini boshqa tilda, ayni shaklda bayon qilish imkoni ham yo'q edi. Qur'oni Karim saviyasida bo'lmagan narsani Qur'on deb atash esa mutlaqo mumkin emas. Eng muhimi, Qur'oni Karim tarjimasi, degan da'vo bilan kishilarni haqiqiy Qur'ondan uzoqlashtirish xavfi tug'ilishi mumkin edi.

Ushbu va shunga o'xshash mulohazalar asosida «Qur'oni Karim tarjimasi mumkin emas» degan qat'iy qaror chiqdi. Shuning uchun ham qadimda boshqa tillarda Qur'oni Karimga yozilgan tafsirlar yoki tushuntirishlarni uchratamiz-u, ammo Qur'oni Karim oyatlarining bevosita tarjimalarini deyarli uchratmaymiz.

Ushbu holatning yorqin namunalaridan biri o'tgan milodiy asrning birinchi choragida bo'lib o'tgan. Islom va Qur'onga xayrixoh bo'lmagan taraflardan biri o'z tilida Qur'oni Karimga bitta tafsir va bitta tarjima yozilishiga buyuradi.

O'sha paytning etuk kishilaridan birlari tafsir va yana birlari tarjima yozishga ixtiyor qilinadilar. Tarjimon ishni bir oz yurishtirganidan so'ng Misrga boradi. Misrlik ulamo lar u kishiga qilinayotgan tarjima Qur'oni Karimning muhofazasi uchun xizmat qilmasligini, aksincha, o'ta xatarli ish bo'lib, shu tarjima vositasida katta bir musulmon xalqni haqiqiy Qur'oni Karimdan uzoqlashtirish niyati ham yo'q emasligini anglatadilar. U kishi yurtiga qaytib borib, qilgan tarjimasini kuydirib tashlab, «Men Qur'oni Karimni tarjima qila olmas ekanman», deb aytadi.

Demak, milodiy yigirmanchi asrning boshlarigacha Qur'oni Karimning tarjimasiga rasmiy ruxsat berilmagan. Ya'ni islomiy siyosatda bu ish marg'ub ish hisoblanmagan. Ulamolarimiz bu ipshi joiz, deb fatvo bermaganlar.

Zamon o'zgarib, turli xalqlar orasidagi aloqalar rivojlanishi asnosida G'arb xalqlari ham musulmonlar bilan bordi-keldi qilishga o'tdilar. Mazkur bordi-keldilar mustamlakachilik asosida bo'lgayushgi hammaga ma'lum. Bu omil barcha aloqalarga o'z soyasini solib turishi ham sir emas.

Huddi o'sha omil yuzasidan G'arb xalqlari Qur'oni Karimni o'z tillariga tarjima qilishni boshladilar. Musulmon xalqlari ichida mustamlakachilik siyosatini olib boruvchilar uchun Qur'oni Karimning ma'nolarini bilish juda ham zarur edi.

Shuning uchun ham Qur'oni Karim ma'nolari asosan G'arb mustamlakachiligining sodiq askarlari – sharqshunoslar tomonidan tarjima qilinganini ko'ramiz. Ular mazkur tarjimalarni o'zlaricha, havoi nafslari xohlaganicha qildilar va ularni Qur'on deb nomladilar. Ular ko'proq asl arabcha matndan emas, boshqa tillarga qilingan tarjimalardan o'z tillariga o'girganlari ham sir emas.

Ana shu tarjimalarni nafaqat mustamlakachilar, balki ularning tilini biladigan ba'zi musulmonlar ham o'qiy boshladilar. Chunki har bir musulmonda Qur'oni Karim ma'nolarini bilish orzusi bo'lishi turgan gap. Shuningdek, har bir musulmon ham arab tilini bilmasligi ham aniq gap.

Ushbu omillar va Qur'oni Karim ta'limotlarini, Islom dinini butun dunyoga tarqatish mas'uliyati ulamolarimizni Qur'oni Karim ma'nolarini tarjima qilish masalasini qayta ko'rib chiqishga majbur qildi.

Avvallari aynan Qur'oni Karim muhofazasi yo'lida, asl Qur'on qolib, uning ma'nolari tarjimasiga suyanib qolinmasin, tarjimalardagi ixtiloflar Qur'on haqidagi ixtiloflarga olib bormasin, odamlar tarjimaga suyanib, arab tilini o'rganmay qo'ymasin kabi mulohazalar ila Qur'oni Karim ma'nolari tarjimasiga rasmiy ruxsat berilmagan edi.

Endi esa sharoit tamoman o'zgargan edi. Alloh taolo tomonidan nozil etilgan arab tilidagi asl Qur'on muhofazasi sobit bo'lgan edi. Odamlarning ma'nolar tarjimasiga suyanib, asl matnni unutishlari xavfi ham ko'tarilgan edi. Arab tilini biladigan musulmonlardan ko'ra u tilni bilmaydigan musulmonlar ko'payib ketgan edi. Ularning barchasiga Qur'oni Karimni tushunadigan darajada arab tilini o'rgatish qiyinligi ham ayon bo'lgan edi.

Buning ustiga, dunyoning musulmon bo'lmagan xalqlarini ham Islomga da'vat qilish kerak edi. Eng muhimi, Qur'oni Karim ma'nolarini boshqalar noto'g'ri tarjima qilib, tarqatmoqda edilar. Bu o'ziga yarasha katta xatar edi. Ana shu omillarni e'tiborga olgan ulamolarimiz Qur'oni Karim ma'nolarining islomiy tarjimasi zarurligi haqida fatvo chiqardilar va bunday tarjima uchun kerakli shartlarni ham bayon qildilar.

Mazkur shartlar «Qur'oni Karim ma'nolari tarjimasi uning tafsiridek narsadir», degan tushuncha asosida qo'yilgani uchun biz yuqorida zikr qilib o'tgan, tafsir va tafsirchi uchun qo'yilgan shartlarning ayni o'zi edi.

Shu bilan birga, ma'nolar tarjimasiga qo'shimcha shartlar ham qo'yildi. Ulardan ba'zilari quyidagilar:

Tarjimon arab tilini o'ta yaxshi bilishi bilan birga, tarjima qilinayotgan tilni ham juda yaxshi bilishi shartligi.
Tarjimani «Qur'on tarjimasi» emas, balki «Qur'oni Karim ma'nolari tarjimasi» deb atash va tushunish lozimligi.

Chunki Qur'oni Karimni aynan o'zidek tarjima qilish umuman iloji yo'q narsadir. Nafaqat tarjima, balki arab tilida ham Qur'oni Karimning komil matni u yoqda tursin, biror oyatiga o'xshash matnni keltirish ham amrimahol ekani sobit haqiqatdir.

Mazkur ma'nolar tarjimasidan faqat Qur'oni Karim ma'nolarini tushunishda yordamchi sifatida foydalanish mumkinligi. U ma'nolar tarjimasini ibodatda qiroat qilish, ulardan hukm chiqarishga harakat qilish, tarjimalar atrofida ixtiloflar qilish mutlaqo mumkin emasligi.
Qur'oni Karim ma'nolari tarjimasini yozganda, albatta, arabcha oyatlar bilan birga yozish shart. Birinchidan, bunda asl matnning qudusiyati balqib turadi. Qolaversa, tarjimaning aniqligini har doim tekshirish imkoni bo'ladi.

Qur'oni Karim ma'nolarini tarjima qilishga ruxsat berishga o'ziga yarasha hujjat va dalillar ham bor.

Birinchi dalil:

Hudaybiya sulhidan keyin Payg'ambarimiz alayhissalom uch qit'a vakillari bo'lmish davlat boshliqlariga maktublar yuborib, Islomga da'vat qildilar.

Yevropadan Vizantiya podshohi Hiraqlga;
Osiyodan Fors davlati podshohi Kisroga;
Afrikadan Misr podshohi Muqavqis va Habashiston podshohi Najoshiyga Payg'ambarimiz alayhissalom maktublar yubordilar.

Mazkur maktublarda Qur'oni Karim oyatlari ham bor edi. Mazkur podshohlar va ularning odamlariga o'sha maktublar hamda ularning ichidagi oyatlarning ma'nolari, albatta, tarjima qilib berilgan.

Demak, musulmon bo'lmagan kishilarni Islomga da'vat qilishda Qur'oni Karim ma'nolari tarjima qilinishi kerak ekan.

Imom Shamsul-aimma Saraxsiyning «Al-Mabsut» nomli ko'p jildli asarlarining «Namoz kitobi» bo'limida (1-juz, 37-bet) quyidagilar yozilgan:

«Rivoyat qilinadiki, forslar Salmon Forsiy roziyallohu anhuga maktub yozib, o'zlariga Fotiha surasini fors tilida yozib berishni so'radilar...»

Imom Tojush-shari'aning «Hidoya»ga hoshiya qilib yozgan «Nihoya» kitobida (1-juz, 86-bet) bu haqda batafsilroq yozilgan:

«Salmon Forsiy roziyallohu anhuga «Fotiha»ni fors tilida yozib berishni so'rab, maktub yozdilar. Bas, u kishi «Bismillahir Rohmanir Rohiym» - «Ba nomi...» deb yozdi va Nabiy alayhissalomga ko'rsatganlaridan keyin ularga yubordi».

Demak, arab tilini bilmaydigan musulmonlar uchun ham ular u tilni o'rganib olgunlaricha Qur'oni Karim ma'nolari zarurat yuzasidan tarjima qilib berilsa bo'lar ekan.

Uchinchi dalil:

Qadimda Qur'oni Karim ma'nolarini tarjima qilishga ommaviy ravishda ruxsat berilmagan bo'lsa ham, kezi kelib, zarurat tug'ilganda bu ish amalga oshirilgan ekan.

Mazkur tarjimalarning ko'plari bizning davrimizgacha etib kelmagan. Bizgacha etib kelgan Qur'oni Karim ma'nolari tarjimasi haqida ustoz Muhammad Hamidulloh quyidagilarni yozadilar:

«To'rtinchi hijriy asrda podshoh Mansur ibn Nuh Somoniy hijriy 345 sanada turkistonlik katta ulamolardan bir jamoasini Qur'oni Karimning hammasini fors, sharqiy va g'arbiy turk tillariga tarjima qilishga amr etdi.

Usha tarjimaga Tabariy tafsirining xulosasini ziyoda qilishga ham farmon berdi. Allohga hamd bo'lsin, bu tarjimalar bizga etib keldi va ular Tehron hamda Istanbulda chop etildi».

Ko'rinib turibdiki, musulmonlar o'z mustaqilliklariga, taraqqiyotlariga sohib bo'lgan vaqtlarida o'z Muqaddas Kitoblariga ham yaxshi xizmat qilganlar. Ammo har jihatdan zaiflashib, tushkunlikka yuz burganlarida hamma narsani, jumladan, Qur'oni Karim ma'nosi tarjimalarini ham boshqalarga topshirib qo'yganlar.

Allohga hamdu sanolar bo'lsin, hozirda bu ishga alohida e'tibor berilib, ushbu hassos sohada ham bir qancha yaxshi ishlar amalga oshirilmoqda. Bu ishda asosan arab bo'lmagan musulmonlar xizmat qilmoqdalar, desak mubolag'a qilmagan bo'lamiz. Chunki aynan o'sha kishilar o'z xalqlariga Qur'oni Karim ma'nolarini o'z tillariga tarjima qilib bermoqdalar.

Albatta, bu erda ham o'ziga xos nozik muammolar bor. Arab bo'lmagan musulmon xalqlar ichida arab tilini, islomiy ilmlarni yaxshi o'zlashtirganlar tarjima va o'z tillarida yuqori saviyada asar bitish sohasiga vaqtlari qolmagan bo'ladi. Aksincha, adib va tarjimonlikni yaxshi egallagan shaxslarda esa arab tili va islomiy ilmlarni kerakligicha o'zlashtirishga vaqt qolmaydi.

Ammo, shunday bo'lsa ham, Qur'oni Karim ma'nolari tarjimasi bo'yicha sezilarli siljish yuzaga chiqmoqda. Hozirda Qur'oni Karim ma'nolari deyarli barcha tillarga tarjima qilingan. Ba'zi tillarda esa bir necha tarjimalar mavjud.

Ustoz Muhammad Hamidullohning ta'kidlashlaricha, urdu tilida Qur'oni Karim ma'nolarining uch yuzdan ortiq tarjimasi, fors va turk tillarida esa yuzdan ortiq tarjimasi bor.

Lekin gap tarjimalarning sonida emas, sifatida ekanini unutmasligimiz lozim. Bu sohada ham ko'pgina ishlar qilinmoqda. Bir necha tashkilotlar, mutaxassislar hamkorlikda ish olib bormoqdalar. Alloh taolo bu ishlar ning barchasining O'z Kitobi yo'lidagi xolis va foydali xizmatlar bo'lishini nasib qilsin.

Bu sohada asosiy e'timod tafsirga bo'lishi kerak, ammo ma'lum maqsadlarda Qur'oni Karim ma'nolari tarjimasi ham kerak bo'lib qoladi. Ana o'sha maqsadlardan ba'zilarini zikr qilib o'tamiz:

Musulmon kishi doimo Qur'oni Karimni tilovat qilib turishi kerak. Tilovatning muhim shartlaridan biri oyatlarning ma'nosini tadabbur qilmoqdir. Arablarda ham ushbu ma'noda kishilarga yordam bo'lishi uchun Qur'oni Karimning matni chetiga ma'nolari osonlashtirilgan qisqa tafsirlar chop qilish odat bo'lgan.

Tilovat qilib ketayotgan kishi hojati tushganda darhol hoshiya chetiga qarab, ma'noni anglab olaveradi. Huddi shu ma'noda arab bo'lmagan musulmonlar qiyinchilikka uchraydilar. Hatto ba'zi qorilar ham o'zlari o'qiyotgan oyatlarining ma'nosini tushunmaydilar.

Qur'oni Karimni tilovat qilgan odam qaysi oyatning ma'nosini bilmoqchi bo'lsa, darhol raqamiga qarab, ko'rib olaveradi.

Ba'zi vaqtlarda oyati karimalarni dalil sifatida iqtibos keltirishga to'g'ri keladi. Ana shu paytda, albatta, katta hajmdagi tafsirdan ko'ra raqamlangan va arabcha asl matnning yoniga qo'yilgan ma'nolar tarjimasi qo'l kelishi aniq.
Qur'oni Karim ma'nolari tarjimasi asl matnning mingdan bir halovatini ham bera olmasligini yana bir bor ta'kidlash bilan birga, oyati karimalar ma'nolarining bevosita, o'rtaga turli gap-so'zlar qo'shmay qilingan tarjimasining ham o'ziga yarasha halovati bor ekanini anglashimiz mumkin.

Va oxirgi duoimiz «Olamlarning Robbi – Alloh taologa hamd bo'lsin», deyishdir.

KITOB BITDI (barchamizni boamallardan qilsin...)

Kutubxona

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Maqolalar

Mus'hafi sharifni juzlarga taqsimlash: tarixi va hikmatlari!

18.04.2025 5814 14 min.

Ramazon oyida — Qur’on oyi — musulmonlarning Alloh taoloning kitobiga bo‘lgan e’tiborlari yanada ortadi. Ular Qur’onning nurlari ila qalblarini undagi shahvat kirlaridan poklanishi, ko‘ngillariga o‘rnashgan har qanday shak-shubha pardalarini olib tashlanishi umidida bo‘ladilar. Darhaqiqat, qalblar Qur’oni karim nuri bilan payvasta bo‘lmas ekan, unda turli shubhalarning qatlam-qatlam bo‘lib to‘planishi tabiiy. Qachonki Qur’onning fayzli nuri qalbga tushib uni yoritsa, shu zahoti qalbdagi fitnalar buluti Allohning izni ila tarqalib ketadi. Buning barchasi banda qalbi bilan tadabbur sahnasiga qanchalik ixlos va huzur bilan kirib borishiga bog‘liq.

Ramazon oyida musulmonlar Qur’onning 30 pora (juz)iga bog‘lanib, har kuni bir juz yoki undan ortiq o‘qishni maqsad qilib qo‘yishadi. Shunday qilib oy oxirigacha, hech bo‘lmaganda, bir marta Qur’onni xatm qilishni uddalashadi. Bu esa, musulmon kishini "Qur’onni tark etganlar" qatoridan chiqaradi.

Siz hech qachon shunday savolni o‘zingizga berib ko‘rganmisiz: Mus'hafi sharifni 30 juzga taqsimlanishi qachon va qanday yuzaga kelgan? Qur’oni karimga bu tarzda xizmat qilishda qorilarning sa’y-harakatlari qanday bo‘lgan?

Alloh taolo bu ummatga eng buyuk Kitobni eng buyuk Rasul (sallallohu alayhi vasallam) orqali nozil qilish bilan buyuk ne’mat ato etdi. Ummat esa bu ilohiy ne’matni munosib tarzda qabul qildi. Ummatning ulamo va qorilari bor kuch-g‘ayratlarini bu aziz kitobga xizmat qilishga bag‘ishladilar. Bu xizmatning mevasi sifatida Qur’onni oson o‘rganish, yodlash va o‘qishni ta’minlaydigan taqsimot usullari yaratildi. Bu usullar Qur’on o‘quvchida kuch paydo qiladi, zavq beradi, zerikmay o‘qishni taminlaydi.

Ma’lumki, Qur’oni karim Alloh taolo tomonidan oyat va suralarga bo‘lib nozil qilingan. Buning hikmatlari ko‘p. Imom Zamaxshariy buning sababini quyidagicha tushuntirganlar: “Agar, Qur’onning suralarga bo‘lib ajratilishidan nima foyda?-deb so‘rasangiz, men aytgan bo‘lardimki, Qur’onning suralarga bo‘lingan holda nozil qilinishi bir necha foyda va hikmatlarga ega. Alloh taoloning ilohiy hikmati ila boshqa samoviy kitoblar — Tavrot, Injil, Zaburni ham mana shu uslubda nozil bo‘lgan. Ilm ahllari ham har bir fanga oid kitoblarini yozganlarida ularni ham boblarga bo‘lib, har bobga sarlavha qo‘yishga odatlanganlar. Buning sababi shundaki, bir mavzudagi narsa bir necha bo‘lim va sinflarga ajratib bayon etilishi, o‘sha mavzudagi bayonni yanada ravshanroq va ta’sirliroq qiladi. Shuningdek, qori bir surani tugatib, boshqasiga o‘tganda, unda yangi ruh va qiziqish paydo bo‘ladi. Bu huddi safarga chiqqan odam misoliga o‘xshaydi: u qancha yo‘l bosganini - bir chaqirim, o‘n kilometr va hokazo - bilib turishi, safarni yana davom ettirishga ruhlantiradi. Shu sababli qori va ulamolar Qur’onni haftalik haftanomalar (sab’a) va bo‘limlarga — juz, o‘nlik, beshlik kabi shakllarda taqsim qilishgan. Yodlovchi uchun ham bu qulaylik tug‘diradi. Agar bitta surani yoki ikkita surani yod olsa, Qur’ondan to‘liq bir bo‘lakni yod olganidan quvonadi. Bu esa uning Qur’onning keyingi qismlarini yod olishiga rag‘bat hissini uyg‘otadi. Shuning uchun sahobalar “Baqara” va “Oli Imron” suralarini o‘qiganlarni ulug‘lar edilar. Anas raziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: "Agar bir kishi Baqara va Oli Imronni o‘qib tugatsa, bizni nazdimizda ulug‘ kishi deb qaralar edi". Shuning uchun ham namozda to‘liq bir surani o‘qish afzalligi kelib chiqqan. Shuningdek, taqsimot ma’nolar uyg‘unligini, uslubning uyqashligini ta’minlaydi va ma’nolar bir-biriga bog‘lanadi.”

Avval boshda qori sahobiylar Qur’on suralarini haftalik qilib yetti qismga (hizb) bo‘lishgan. Har bir hizbda ma’lum sondagi suralar bo‘lib, hafta davomida butun Qur’onni xatm qilganlar. Ahmad, Abu Dovud va Ibn Moja rivoyat qilgan hadisda Avs ibn Huzayfa raziyallohu anhu sahobalardan: “Qur’onni qanday tarzda hizblarga ajratgansizlar?”-deb so‘radi. Ular aytdilar: “Uchta, beshta, yettita, to‘qqizta, o‘n bitta, o‘n uchta va mufassal suralar (Qof surasidan to Nos surasigacha).” Ushbu rivoyatda bayon etilishicha sahobalar davrida Qur’onni hizblarga taqsimlash quyidagi tartibda bo‘lgan:

1. 1-hizb: Baqara, Oli Imron, Niso — 3 sura.

2. 2-hizb: Moida, An’om, A’rof, Anfol, Tavba — 5 sura.

3. 3-hizb: Yunusdan Nahlgacha — 7 sura.

4. 4-hizb: Isro’dan Furqongacha - 9 sura.

5. 5-hizb: Shuaro’dan Yosingacha - 11 sura.

6. 6-hizb: Saffotdan Hujurotgacha - 13 sura.

7. 7-hizb: Qofdan Nosgacha - 65 sura.

Shaksiz, bu “yettilik” taqsimot Qur’on xatmini osonlashtiradi. Biroq, har bir qori ham haftada xatm qilishga qodir emas. Vaqti cheklangan, kuchi yetishmaydigan kishilar ham bor. Shuning uchun keyingi davrlarda Qur’onni yanada oson xatm qilish imkonini berish maqsadida yana boshqa usullar ishlab chiqildi. Suralar soniga emas, balki matn hajmi va boshqa asoslarga tayangan holda yangicha taqsimotlar vujudga keldi.

Hijriy 110 yili vafot etgan hukmdor Hajjoj ibn Yusuf zamoniga kelib Qur’onni boshqacha usulda taqsimlash istagi paydo bo‘ldi. U ham bo‘lsa Qur’on harflari sonidan kelib chiqib taqsimlash usulidir. Buning uchun Hajjoj ibn Yusuf ulamolar va qorilarni chaqirib, Qur’ondagi harflar sonini aniqlashni buyurdi. Ular Qur’ondagi harflarni sanab, sonini aniqladilar va keyin bu harflarni teng ikki qismga bo‘lishdi. Shuningdek, Qur’onni uchga, to‘rtga ham bo‘lish ishlarini amalga oshirishdi. Ibn Abu Dovudning «Masohif» kitobida quyidagicha rivoyat keltirilgan: «Hajjoj ibn Yusuf hofizlar va qorilarni yig‘ib: “Menga Qur’onda nechta harf borligini aytinglar,” dedi. Ular hisoblay boshlab, shunday xulosaga kelishdi: Qur’on 340 740 dan ortiq harfdan iborat. Hajjoj yana so‘radi: “Qur’onning yarmi qaysi harfda tugaydi?” Ular hisoblab, Qur’onning yarmi Kahf surasidagi {وَلْيَتَلَطَّفْ} (19-oyat) so‘zining “ف” harfiga to‘g‘ri kelishini aytishdi. So‘ng u: “Harflar soni bo‘yicha yetti qismga bo‘linishi qay tarzda bo‘ladi?”- deb so‘radi. Yahyo dedi: “Harflar soniga ko‘ra quyidagicha bo‘linadi”:

Birinchi qism: Niso surasidagi {فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ صَدَّ} (55-oyat), “د” harfida tugaydi.

Ikkinchi qism: A’rof surasidagi {أُولَئِكَ حَبِطَتْ} ت harfida tugaydi.

Uchinchi qism: Ra’d surasidagi {أُكُلُهَا دَائِمٌ} (35-oyat), “أ” harfida.

To‘rtinchi qism: Haj surasidagi {لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَكًا} (67-oyat), “أ” harfida.

Beshinchi qism: Ahzob surasidagi {وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ} (36-oyat), “ه” harfida.

Oltinchi qism: Fath surasidagi {ٱلظَّانِّينَ بِٱللَّهِ ظَنَّ ٱلسَّوْءِ} (6-oyat), “و” harfida.

Yettinchi qism: Qur’onning qolgan qismi.

So‘ngra Hajjoj: “Qur’onning uchdan biri qayerga to‘g‘ri keladi?”-deb so‘radi. Ular javob berishdi:

Birinchi uchdan bir qismi: Baroat (Tavba) surasining 100-oyatining boshi.

Ikkinchi uchdan biri: «To Siyn Miym» (Shu’aro) surasining 111-oyatining boshi.

Uchinchi uchdan biri: Qur’onning qolgan qismi.

Abu Muhammad Hammoniy rahimahulloh aytadi: “Hajjoj bizdan Qur’onning to‘rtdan bir qismini ham so‘radi. Ular javob berishdi:

Birinchi to‘rtdan biri: An’om surasining oxiri.

Ikkinchisi: Kahf surasidagi {وَلْيَتَلَطَّفْ}. 19-oyatda.

Uchinchisi: Zumar surasining oxiri.

To‘rtinchisi: Qur’onning qolgan qismi.”

Mutohhar ibn Xolid Abu Muhammad Hammoniydan rivoyat qiladi: “Biz buni to‘rt oyda o‘rganib chiqdik. Hajjoj esa uni har kecha o‘qir edi.”

Keyinchalik imom Abu Bakr ibn Ayyosh al-Kufiy (h. 194 yil vafot etgan) Qur’onni harflar soniga asosan 30 qismga (juz) bo‘ldi. Bu taqsimotda har bir juz (qism) da harflar soni teng bo‘lishiga e’tibor qaratildi. Shu tariqa, bir oyda Qur’onni to‘liq xatm qilish osonlashdi.

Shunday qilib, Qur’onni harflar asosida teng bo‘lish g‘oyasi Hajjoj zamonida boshlangan, keyingi ulamolar esa buni rivojlantirib borganlar. Abu Bakr ibn Ayyosh buni 30 qismgacha kengaytirgan. Demak, Qur’onni 30 qismga bo‘lish Islom tarixining ikkinchi asridayoq mavjud bo‘lgan.

Bu oxirgi — 30 qismli taqsimot eng keng tarqalgan va ommalashgan bo‘lib, shunga ko‘p omillar sababchi bo‘lgan. Eng muhim sabablardan biri — uning oy kunlari soniga mos kelishi, xususan, Ramazon oyida har kuni bir juz o‘qib, Qur’onni bir oyda xatm qilish imkoni bo‘lgani.

Ayrim manbalarda Qur’onning 20 qismli taqsimoti ham borligi zikr etiladi, bu shakl hozirda Misr Milliy kutubxonasida saqlanmoqda.

Qur’onni 30 qismga (juz) bo‘lish natijasida har bir juz alohida ajratib olinib, masjidlarda maxsus qutilarga solib qo‘yiladi va istaganlarda bir juzdan tarqatib beriladi, shu tariqa bir jamoa kishilar Qur’onni birga xatm qilishga muvaffaq bo‘ladilar. Ayniqsa Ramazonda, jamoat uchun maxsus quti (rub’a)larga joylashtirilgan Qur’on juzlarga ajratilgan holda taqdim etiladi. Bu jamlanma «rub’a» deb nomlanadi. Lug‘atda «rub’a» — teridan bo‘lgan idish yoki quti demakdir. Bu osonlashtirish yana bir yengillikka olib keldi — bu galgi yengillik Qur’onni yod oluvchilar (hofizlar) uchun mo‘ljallangan edi. Ya’ni, har bir juz (qism) — ikki hizbga bo‘lingan bo‘lib, birini kunduzi, ikkinchisini kechasi o‘qish mumkin. Har bir hizb — to‘rtta rub’ga (1/4) bo‘lingan. Bu usullar Qur’onni nafaqat o‘qish, balki yod olishni ham osonlashtirdi.

Shu oxirgi taqsimlash asosida Qur’on mus'haflari chop etilgan. Ushbu taqsimlash usulida qori va ulamolar orasida eng maqbul va keng qabul qilingan oyatlar soni asos qilib olingan. Masalan: Ilk madinaliklar Qur’onni 6000 oyat deb hisoblashgan, mutaaxxir madinalik olimlar — 6124 oyat, mutaaxxir makkaliklar — 6219 oyat, kufaliklar — 6263 oyat, basraliklar — 6204 oyat, shomliklar — 6225 oyat deb hisoblashgan.

Ta’kidlash lozimki, Qur’onning oyatlari soni borasidagi ushbu ixtiloflar mazhablar orasidagi ixtilofdan kelib chiqqan.

Bu borada As-Safaqsiy o‘zining "G‘ays an-naf’" kitobida o‘zidan oldin o‘tgan ikki muhaqqiq olimlarning gapini asos qilib keltiradi. Ular: 1. Abu Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Abu Bakr Qastaloniy — "Latoif al-isharot fi ilm al-qiroat" kitobining muallifi, 2. Qodiriy Muhammad — "Mus’if al-muqriiyn" kitobining muallifi. As-Safaqsiy ushbu olimlarga tayanib, eng maqbul va ittifoq qilingan fikrni tanladi. Shunday qilib, Misrda chop etilgan so‘nggi Qur’on nashri aynan shu asosda tayyorlandi. Bu nashrda juz, hizb va rub’larni belgilaydigan chetki belgilar (ishoralar) ham kiritildi.

Keyinchalik, turk ulamolari juzlarni shunday bo‘lishni taklif qildilarki, har bir juz 20 sahifadan iborat bo‘lsin va har sahifada 15 satr bo‘lsin. Bu esa kundalik namozning har bir rakaatida bir sahifa o‘qish imkonini beradi. Musulmon kishi shu tarzda, kunlik besh mahal farz namozlarning avvalgi ikki rakatida Fotihadan keyin o‘qiladigan zam sura o‘rnida va sunnat (ravotib) namozlarining har rakatida bir sahifadan o‘qisa, kun davomida bir juzni o‘qib chiqishi mumkin bo‘ladi. Shu bilan bir oyda besh vaqt namozlar orqali Qur’onni xatm qilish imkoniyati paydo bo‘ladi.

Buning yana bir foydasi — taroveh namozlariga taalluqlidir. To‘rt mazhabda maqbul bo‘lgan fikrga ko‘ra, taroveh namozi 20 rakatdan iborat. Shuning uchun, mus'hafni tayyorlovchilar har juzni 20 sahifadan iborat qildilar, shu bilan har kecha bir juzni o‘qish osonlashadi va oy oxirida Qur’on xatm qilinadi. Bu usul hozirgi kunda Madina mus'hafida qo‘llanilmoqda.

Xulosa.

Qur’onni harflar soniga asosan juzlarga taqsimlash g‘oyasi Hajjoj zamonida boshlangan. Undan so‘ng ikkinchi asrda imom Abu Bakr ibn Ayyosh Qur’onni 30 qismga bo‘ldi. Keyinchalik har bir juz ikki hizbga, har bir hizb to‘rtta rub’ga bo‘lindi.

Qur’oni karimning Alloh taolo tomonidan nozil bo‘lishida sura va oyatlarga taqsimlandi. Mus'haf shaklida juzlarga taqsimlash bir necha bosqichda amalga oshirildi: sahobalar davridagi haftalik bo‘lishdan tortib, hozirgi kundagi 30 juz, 60 hizb va 240 rub’gacha. Bu taqsimlash asosan Qur’on harflarining soniga asoslangan.

Buning ko‘plab foydalari bor: o‘qish, yodlash, o‘rganishni osonlashtiradi, Qur’on o‘qish tartibini aniqlaydi, Ramazon oyida va kundalik namozlarda to‘liq xatm qilishga yordam beradi.

Alloh taoloning O‘zi musulmon ummatining aqliga o‘z Kitobiga xizmat qilish va uning ahliga yengillik yaratish yo‘lida hikmatlar va foydalarni ilhom etdi, alhamdulillah.

Doktor Honiy Mahmud Hasandan
Homidjon Ishmatbekov tarjimasi

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Muallif

Oʼzbekiston musulmonlari idorasi Matbuot xizmati