Sayt test holatida ishlamoqda!
11 May, 2025   |   13 Zulqa`da, 1446
search icon
Avvalgi sayt
ЎЗ РУ EN AR

Toshkent shahri
Tong
03:35
Quyosh
05:09
Peshin
12:24
Asr
17:22
Shom
19:34
Xufton
21:01
Bismillah
11 May, 2025, 13 Zulqa`da, 1446
Avvalgi sayt
#search
 YouTube

E'tiqod durdonalari: HOTAMUL ANBIYoNING SIFATLARI

27.03.2021   5187   25 min.
E'tiqod durdonalari: HOTAMUL ANBIYoNING SIFATLARI

Hotamul anbiyo haqida e'tiqodimiz

24- وَخَتْمُ الرُّسْلِ بِالصَّدْرِ الْمُعَلَّى     نَبِيٍّ هَاشِمِيٍّ ذِي جَمَالِ

 

Ma'nolar tarjimasi:

Payg'ambarlarning so'ngisi “sodru muallo” bo'lgan go'zallik sohibi Hoshimiy Nabiydir.

 

Nazmiy bayoni:

“Sodru muallo”dir xotamunnabiy,

Jismiyu xulqi go'zal rasul Hoshimiy.

 

Lug'atlar izohi:

خَتْمُ – mubtado, muzof. Lug'atda forig' bo'lingan ishga nisbatan majozan ishlatiladi.

الرُّسْلِ – muzofun ilayh. Bu kalima الرَّسُولِ ning ko'plik shakli bo'lib, aslida, الرُّسُلِ bo'lgan. Nazm zaruratiga ko'ra mazkur shaklda keltirilgan.

بِالصَّدْرِ – jor majrur mahzuf كَانَ fe'liga mutaalliq. Sodr kalimasi biror qavmning eng afzal kishisiga nisbatan majozan ishlatilgan. 

الْمُعَلَّى – lug'atda “yuksak maqomga ko'tarilgan” ma'nosiga to'g'ri keladi.

نَبِيٍّ – “badal” bo'lgani uchun majrur bo'lib turibdi. Shuningdek, bu kalimani xabar qilib raf o'qish ham joiz bo'ladi. 

هَاشِمِيٍّ – Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning bobolari Hoshimga nisbat berib aytilgan.

 ذِي – “sohib” ma'nosini anglatuvchi “asmai sitta”dan biri. نَبِيٍّ ga sifat bo'lgani uchun jor bo'lib turibdi. Ba'zi nusxalarda ذُو kelgan. Bunda ikki xil tarkib joiz bo'ladi:

–  ذُو mahzuf mubtadoning xabari;

  • نَبِيٌّ xabar, ذُو uning ikkinchi sifati. 

جَمَالِ – muzofun ilayh. Rozilikka va lutf ko'rsatishga taalluqli bo'lgan sifatlar jamoliy sifatlar deyiladi.

 

Matn sharhi:

Ko'ks sharafli a'zo bo'lgani va Rasululloh alayhissalom Qur'onda ham shu a'zo bilan xoslanganlari uchun uni istiora[1] qilib keltirilgan. Qur'oni karimda u zotga shunday deyilgan:

﴿أَلَمۡ نَشۡرَحۡ لَكَ صَدۡرَكَ١﴾

“(Ey Muhammad!) Ko'ksingizni (ilmu hikmatga) keng ochib qo'ymadikmi?!”[2]. 

Shuningdek, “ko'ks” deya tarjima qilingan “sodr” kalimasi, “old”, “hurmatli maqom” kabi ma'nolarda ham qo'llanadi. Shu ma'noda ushbu bayt: “Payg'ambarlar so'ngisi, eng oldin yaratilgan zotdir” yoki “Payg'ambarlar so'ngisi, hurmatli maqomdagi zotdir” kabi ma'nolarni ifodalaydi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning eng hurmatli maqomda ekanliklari hamda eng avval yaratilgan payg'ambar ekanliklari xabarlarda kelgan.  

 عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ شَقِيقٍ أَنَّ رَجُلاً سَأَلَ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَتَى كُنْتَ نَبِيًّا قَالَ  كُنْتُ نَبِيًّا وَآدَمُ بَيْنَ الرُّوحِ وَالْجَسَدِ.  رَوَاهُ اِبْنُ اَبِى شَيْبَةَ

Abdulloh ibn Shaqiyq roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Bir kishi Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan: “Qachon nabiy bo'lgansiz”, – deb so'radi. U zot: “Men nabiy bo'lganimda Odam ruh bilan jasad orasida edi”, – dedilar”.  Ibn Abu Shayba rivoyat qilgan. 

Sharh: “Alloh taolo Odam bolalarining jismlarini yaratishidan oldin ulardan ahd olganini xabar bergani kabi Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning payg'ambarliklari ham u zotning ruh holatlarida, insonlarning jismlari yaratilishidan oldin bo'lganini xabar bergan”[3].

 

Payg'ambarlar so'ngisiga iymon keltirish tushunchasi

Payg'ambarlar so'ngisiga iymon keltirish deganda quyidagilar tushuniladi:

  1. Muhammad alayhissalom Alloh taoloning nabiysi, rasuli, va tanlab olgan bandasidirlar;
  2. Muhammad alayhissalom Qur'on va sunnatda bayon qilinganidek payg'ambarlarning so'ngisidirlar:

﴿مَّا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَآ أَحَدٖ مِّن رِّجَالِكُمۡ وَلَٰكِن رَّسُولَ ٱللَّهِ وَخَاتَمَ ٱلنَّبِيِّ‍ۧنَۗ وَكَانَ ٱللَّهُ بِكُلِّ شَيۡءٍ عَلِيمٗا٤٠﴾

“Muhammad sizlarning erkaklaringizdan birortasiga ota emasdir, balki u Allohning elchisi va payg'ambarlarning muhridir. Alloh barcha narsani biluvchi zotdir”[4].     

  1. Muhammad alayhissalomdan keyin payg'ambarlik da'vosini qilgan har qanday kimsa yolg'onchidir.

عَنْ ثَوْبَانَ قَالَ: قَالَ رَسُولُ الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَا تَقُومُ السّاعَةُ حَتّى تَلْحَقَ قَبَائِلُ مِنْ أُمّتِي باِلْمُشْرِكِينَ وَحَتّى يَعْبُدُوا الأَوْثَانَ وَإِنّهُ سَيَكُونُ فِي أُمَّتِي ثَلاَثُونَ كَذّابُونَ كُلُّهُمْ يَزْعُمُ أَنّهُ نَبِيٌّ وَأَنَا خَاتَمُ النّبِيّينَ لَا نَبِيّ بَعْدِي.   رَوَاهُ التِّرْمِذِىُّ 

Savbon roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Ummatimdan bir qabilalar to mushriklarga ergashmagunlarigacha qiyomat qoim bo'lmaydi, ular hatto butlarga ibodat qiladilar. Kelajakda ummatimda o'ttizta o'ta yolg'onchilar bo'ladi, ularning har biri o'zini payg'ambar deb hisoblaydi, vaholanki men payg'ambarlarning so'ngisiman, mendan keyin biror payg'ambar yo'qdir”, – dedilar”. Termiziy rivoyat qilgan.    

  1. Muhammad alayhissalom yaxshi ko'riladigan va ergashiladigan insonlarning eng ulug'idirlar:

﴿قُلۡ إِن كُنتُمۡ تُحِبُّونَ ٱللَّهَ فَٱتَّبِعُونِي يُحۡبِبۡكُمُ ٱللَّهُ وَيَغۡفِرۡ لَكُمۡ ذُنُوبَكُمۡۚ وَٱللَّهُ غَفُورٞ رَّحِيمٞ٣١﴾

“Ayting (ey Muhammad!): “Agar Allohni sevsangiz, menga ergashingiz. Shunda Alloh sizlarni sevadi va gunohlaringizni mag'firat etadi. Alloh kechiruvchi va rahmlidir”[5]. 

Qur'oni karimda Nabiy sollallohu alayhi vasallamga salavot va salom aytishga quyidagicha buyruq kelgan:

﴿إِنَّ ٱللَّهَ وَمَلَٰٓئِكَتَهُۥ يُصَلُّونَ عَلَى ٱلنَّبِيِّۚ يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَيۡهِ وَسَلِّمُواْ تَسۡلِيمًا٥٦﴾

“Albatta, Alloh va Uning farishtalari Nabiyga salavot ayturlar. Ey, iymon keltirganlar! Siz ham unga salavot ayting va salom yuboring”[6].

Ulamolar umr davomida bir marta salavot va salom aytish farzligi ushbu oyat bilan sobit bo'lganini, ammo u zotning nomlari zikr qilingan paytda, yo har bir majlisda, yo adadga cheklamasdan doimiy ravishda salavot va salom aytib yurish zarurligi hadislar bilan sobit bo'lganini aytganlar.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga Alloh taoloning, farishtalarning va odamlarning salavot aytishlari quyidagi ma'nolarga dalolat qiladi:

– Allohning salavot aytishi – u zotga rahmat yuborishi.

– Farishtalarning salavot aytishi – u zot uchun istig'for aytishlari.

– Odamlarning salavot aytishi – u zotning haqlariga duo qilishlari.  

Tashahhudda, xutbada, janoza namozida, azondan keyin, duo qilayotgan paytda va hokazo ko'plab ibodatlarda salavot aytish joriy qilingani salavotning ahamiyati naqadar ulug'ligiga dalolat qiladi.

 

 

Jismi va xulqi go'zal Hoshimiy Nabiy

O'shiy rahmatullohi alayh baytning davomida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni “Jismiyu xulqi go'zal rasul Hoshimiy”, ma'nosida ta'riflagan. Hoshimiy, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ota tarafdan bobolari Hoshimga nisbatdir. Chunki Hoshimiylar Quraysh qabilalari ichida eng afzal urug' bo'lgan.  Tarix kitoblarida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning tashqi qiyofalari va xulq-atvorlari to'g'risidagi rivoyatlar batafsil keltirilgan. O'sha xabarlarda u zoti bobarakotning tom ma'noda komil inson bo'lganliklari, jismlarining mukammalligi-yu, xulqlarining go'zalligi bilan boshqa insonlardan keskin ajralib turganlari bayon qilingan.

 Abu Hurayra roziyallohu anhu u zoti bobarakotni shunday xotirlagan: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan ko'ra go'zalroq kishini ko'rmaganman. Go'yo yuzlarida quyosh balqib turgandek bo'lardi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan ko'ra ildam yuradigan kishini ko'rmaganman, go'yo er masofasi u zot oyoqlari ostida o'ralib, qisqarib ketayotganga o'xshardi, u zotning bemalol erkin odim tashlab yurishlariga etishib yurish uchun, bizlar jiddu-jahd bilan tez yurib ham ortda qolib ketardik”.

Ka'b ibn Molikdan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam biror narsadan xursand bo'lsalar, yuzlaridan xuddi oy parchasi kabi nur taralib ketardi”.

U zotning xulqlari qanday bo'lganini Alloh taoloning O'zi bayon qilib qo'ygan:

﴿وَإِنَّكَ لَعَلَىٰ خُلُقٍ عَظِيمٖ٤﴾

“Albatta, Siz buyuk xulq uzradirsiz!”[7].      

Ha, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning xulqlari ilm bo'lgan, halimlik bo'lgan, hayo bo'lgan, ibodat bo'lgan, saxiylik bo'lgan, sabr bo'lgan, shukr bo'lgan, tavoze' bo'lgan, zuhd bo'lgan, rahmat bo'lgan, shafqat bo'lgan, go'zal muomala bo'lgan, namunaviy odob bo'lgan va bulardan boshqa komil inson uchun lozim bo'lgan qanday oliy xislatlar bo'lsa, ularning barchasi u zotda mujassam bo'lgan. Zero, olamlarga rahmat qilib yuborilgan payg'ambar bulardan boshqacha bo'lishi mumkin ham emas. 

﴿وَمَآ أَرۡسَلۡنَٰكَ إِلَّا رَحۡمَةٗ لِّلۡعَٰلَمِينَ١٠٧﴾

“(Ey Muhammad!) Biz Sizni (butun) olamlarga ayni rahmat qilib yuborganmiz”[8].        

Ya'ni Rasululloh sollallohu alayhi vasallam faqat musulmonlargagina emas, butun olamlarga rahmat qilib yuborilganlar. Bu zot olib kelgan ta'limotlar jamodot olamiga ham, ya'ni tog'u toshlar va suvlar kabi olamlarga ham, nabotot olamiga ham, hayvonot olamiga ham, insoniyat olamiga ham va agar yana bulardan boshqa olamlar mavjud bo'lsa, ularning barcha-barchasiga ham Alloh taolo tomonidan hadya qilib berilgan rahmatdir. U zot sollallohu alayhi vasallamning o'zlari bu haqda shunday deganlar:

عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَنَّهُ قَالَ إِنَّمَا أَنَا رَحْمَةٌ مُهْدَاةٌ.  رَوَاهُ الْبَيْهَقِيُّ

“Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Nabiy sollallohu alayhi vasallam: “Albatta men hadya qilingan rahmatman”, – dedilar”. Bayhaqiy rivoyat qilgan. 

Nabiy sollallohu alayhi vasallam Alloh taoloning olamlarga yuborgan hadyasidir. Bu hadyani qabul qilganlarga dunyoda baxtli hayot, oxiratda jannat va'dasi berilgan. Qabul qilmaganlar esa baxtu-saodatni o'rni bo'lmagan joydan izlab ovora bo'lib o'tishgan.  

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning xulqlari mo'min kishi uchun  namuna hisoblanadi. Quyidagi xulqlarga rioya qilib, ularni o'zining doimiy odatiga aylantirib olgan kishi Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning xulqlari bilan xulqlangan bo'ladi:

  1. Barcha yomon so'z va ishlardan tiyilish;
  2. Odamlar bilan muomala qilishda ovozni balandlatmaslik;
  3. Kechirimli bo'lish;
  4. Zimmadagi vazifani bajarishda sustkashlik qilmaslik;
  5. Ko'p kulishdan saqlanish;
  6. Ehtiyojmandlarning hojatlarini ravo qilishni ortga surmaslik;
  7. Ahli oilasiga uy ishlarida ko'maklashish;
  8. Hayitlarda, to'ylarda eng yaxshi kiyimlarini kiyish;
  9. Oz taom bilan kifoyalanish;
  10. Ortiqcha maqtovlarga rozi bo'lmaslik;
  11. Birovga aziyat berishi mumkin bo'lgan so'zlarni hazillashib ham aytmaslik;
  12. Do'stlarining birortasiga ham yomon ko'z bilan qaramaslik;
  13. Shirin so'zli bo'lish;
  14. Faqat rost gapni gapirish;
  15. Insonlarga ham, hayvonlarga ham rahm-shafqatli bo'lish;
  16. Baxillik qilmaslik;
  17. Tungi uyquda erta yotib erta turish;
  18. Jamoat namoziga kechikmaslik;
  19. G'azablanmaslik, g'azabi kelgan paytda “a'uzu billahi minash shaytonir rojiym” deyish;
  20. Ko'p gapirishdan tiyilish;
  21. Qur'oni karimni tushunib, tadabbur bilan qiroat qilish va o'zgalarning tilovatlarini ham tinglab yurish;
  22. Doimo xushbo'yliklar ishlatib yurish;
  23. Doimo misvok ishlatib yurish;
  24. Shijoatli bo'lish, o'zining zarariga bo'lsa ham haqni gapirish;
  25. Insonlarning nasihatlarini qabul qilish;
  26. Ayollari va farzandlari o'rtasida adolat bilan ish yuritish;
  27. Insonlarning aziyatlariga sabrli bo'lish;
  28. O'zi uchun yaxshi ko'rgan narsani boshqalarga ham bo'lishini yaxshi ko'rish;
  29. Salomni ko'paytirish;
  30. Kiyimlari va soch-soqollarini doimo orasta tutish.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning siyratlariga bag'ishlangan kitoblarda u zotning siymolari va xulq-atvorlariga taalluqli ma'lumotlar alohida-alohida go'zal tartibda jamlangan.

  

Hotamul anbiyoning sifatlari

25- إِمَامُ الأَنْبِيَاءِ بِلاَ اخْتِلاَفٍ     وَتَاجُ الأَصْفِيَاءِ بِلاَ اخْتِلاَلِ

 

Ma'nolar tarjimasi:

(U zot) hech bir ixtilofsiz barcha payg'ambarlarning imomidirlar va barcha (yomon sifatlardan) xoli bandalarning nuqsonsiz tojidirlar.

 

Nazmiy bayoni:

Barcha payg'ambarlar imomidirlar,

ulug' afif bandalar tojidirlar.

 

Lug'atlar izohi:

إِمَامُ  – mahzuf mubtadoning xabari. Lug'atda “oldinda turuvchi” ma'nosini anglatadi.

الأَنْبِيَاءِ – ushbu kalimadagi اَلْ istig'roqiyadir. Shunga ko'ra barcha payg'ambarlarning imomi degan ma'no chiqadi.    

بِ – zoida jor harfi.

لاَ – nafiy harfi. 

اخْتِلاَفٍ – jor majrur إِمَامُ ga mutaalliqdir.

تَاجُ – toj bezak navlarining ichida eng yuqorida turuvchi eng oliysi bo'lgani uchun Nozim tojni tashbeh qilib keltirgan.     

الأَصْفِيَاءِ – bu kalima صَفِيِّ ko'plik shakli bo'lib, “ma'naviy kirliklardan pok bandalar”, ma'nosini anglatadi. Shuning uchun ulug' afif bandalar deb tarjima qilindi. 

اخْتِلاَلِ – jor majrur تَاجُ ga mutaalliq. Bu kalima lug'atda zaif gaplarga va nomuvofiq ishlarga nisbatan ishlatiladi. 

 

Matn sharhi:

O'shiy rahmatullohi alayh Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sifatlarini bayon qilishda davom etib, u zotni payg'ambarlarning imomi, ulug' afif bandalarning toji deya vasf qilgan. Bu vasfdan Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning qiyomat kunida barcha payg'ambarlardan  muqaddam turishlariga ham ishora bor. Bu haqida  quyidagi rivoyat kelgan:

عَنْ أَبِى سَعِيدٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَنَا سَيِّدُ وَلَدِ آدَمَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا فَخْرَ وَبِيَدِى لِوَاءُ الْحَمْدِ وَلاَ فَخْرَ وَمَا مِنْ نَبِىٍّ يَوْمَئِذٍ آدَمُ فَمَنْ سِوَاهُ إِلاَّ تَحْتَ لِوَائِى وَأَنَا أَوَّلُ مَنْ تَنْشَقُّ عَنْهُ الْأَرْضُ وَلَا فَخْرَ. سُنَنُ التِّرْمِذِىِّ

 Abu Sa'iyddan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Men qiyomat kunida Odam bolasining sayyidiman, lekin maqtanish emas. Hamd bayrog'i mening qo'limda bo'ladi,  lekin maqtanish emas. O'sha kunda Odammi, undan boshqasimi, mening bayrog'im ostida bo'lmagan biror payg'ambar bo'lmaydi. Men er uning ustidan yoriladigan birinchi kishiman, lekin maqtanish emas”, – dedilar”.  “Sunani Termiziy”da kelgan.

Nabiy sollallohu alayhi vasallam “Barcha afif bandalarning tojidirlar” deya vasf qilindi. Afif insonlar deganda qalblari nafsiy illatlardan xoli bo'lgan olimlar, shahidlar va boshqa taqvodor mo'minlar tushuniladi. Toj bezak turlarining ichida eng ko'zga ko'rinib turadigan va eng qiymati yuksak  bo'lganidek, Nabiy sollallohu alayhi vasallam ham afif insonlarning eng ko'zga ko'rinib turadigani va eng qiymatlisidirlar. 

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni yaxshi ko'rish iymon taqozosi hisoblanadi. Ya'ni Islom dinini bino deb tasavvur qilinadigan bo'lsa, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni yaxshi ko'rish o'sha binoni tutib turadigan poydevor maqomidagi tushuncha hisoblanadi. Bu haqida u zotning o'zlari shunday xabar berganlar:

عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ لَا يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّى أَكُونَ أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ وَلَدِهِ وَوَالِدِهِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ.  رَوَاهُ مُسْلِمُ

Anas ibn Molik roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Sizlardan biringiz toki men unga bolasidan, otasidan va barcha insonlardan sevikli bo'lmagunimcha mo'min bo'la olmaydi”, – dedilar”. Muslim rivoyat qilgan. 

Dunyoda hech bir inson Rasululloh sollallohu alayhi vasallamchalik yaxshi ko'rilib, maqtov bilan yod etilmagan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning doimiy maqtalgan, ulug'lanib madh etilgan zot ekanlari Muhammad deb nomlanishlarida ham o'z aksini topgan. U zotni Alloh taoloning O'zi ulug'lab madh etgan, farishtalar ham, payg'ambarlar ham madh etganlar, er yuzidagi barcha aqli bor insonlar doimo u zotni maqtab, madh etib kelganlar. Chunki u zotning sifatlari do'stu dushman – hammaning huzurida eng maqtovli sifatlar bo'lgan.  Bu haqida u zotning o'zlari shunday xabar berganlar:

عَنْ أَبِى سَعِيدٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيهِ وَسَلَّمَ أَنَا سَيِّدُ وَلَدِ آدَمَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا فَخْرَ.   رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ

Abu Sa'iyddan rivoyat qilinadi: “Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Men qiyomat kunidagi Odam bolasining sayyidiman, lekin maqtanish emas”, – dedilar”. Buxoriy rivoyat qilgan.

Sayyidul basharga salavot va salomlar bo'lsin.

 

KYeYINGI MAVZULAR:

SO'NGGI MUKAMMAL ShARIAT;

ISRO VA MYe_''ROJ BAYoNI;

 

[1] Istiora lug'atda: “Foydalanishga olib turish” ma'nosini anglatadi. Istilohda: Bir lafzni o'z o'rni bo'lmagan joyda, ko'zlangan ma'no bilan iste'mol qilingan ma'no orasida aloqa bo'lganligi uchun, asliy ma'nosidan burib turuvchi qarina bilan birga ishlatish istiora deyiladi. Qarang: Hulosa fi ulumil balog'a. “Maktabatush shomila”. – B. 43.

[2] Sharh surasi, 1-oyat.

[3] Zaynuddin Abdur Rauf Munoviy. Taysir bisharhi Jami'is-sog'ir, 2-juz. “Maktabatush shomila”. – B. 437.

[4] Ahzob surasi, 40- oyat.

[5] Oli Imron surasi, 31-oyat.

[6] Ahzob surasi, 56-oyat.

[7] Qalam surasi, 4-oyat.

[8] Anbiyo surasi, 107-oyat.

Kutubxona
Boshqa maqolalar

Mo‘min gunoh qilsa, kofirga aylanadimi?

07.05.2025   3154   12 min.
Mo‘min gunoh qilsa, kofirga aylanadimi?

Bismillahir Rohmanir Rohiym

Bugungi kunda ko‘plab musulmon yurtlarida jamiyat ichida tafriqa va fitnalar kelib chiqishiga sabab bo‘layotgan jiddiy muammolardan biri – takfir, ya’ni musulmonlarni “kofir” deb fatvo chiqarishning ko‘payganligidir. Bu masala keyin paydo bo‘lgan masalalardan hisoblanadi. Zero, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning zamonlarida biror kishini kofir deb hukm chiqarilgani hech kimga ma’lum emas. Bu mavzu juda nozik va o‘ta xatarli masala bo‘lib, mavzuni yaxshi anglash uchun avvalo kufrning ma’nosi va ta’rifini tushunib olish lozim.


Kufr tushunchasi va uning ta’rifi

“Kufr” imonning ziddi bo‘lib, u lug‘atda “berkitish” va “yopish” ma’nosini anglatadi. Ibn Foris shunday deydi: “Kufr – iymonning ziddidir. U haqiqatni yopish va berkitish ma’nosida ishlatiladi”. (Maqoyis al-lug‘a, 5/191). Ulamolar kufrni ta’riflashda turli iboralarni aytib o‘tganlar, jumladan Ibn Hazm rahimahulloh shunday deydi: “Kufr – Allohning Rob ekanligini inkor qilish, Qur’onda nubuvvati tasdiqlangan biror payg‘ambarning payg‘ambarligini inkor qilish yoki Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam keltirgan, butun ummatning ittifoqi bilan sahih ekani ma’lum bo‘lgan narsani inkor qilishdir. Shuningdek, biror amalni bajarish kufr ekani dalillar bilan tasdiqlangan bo‘lsa, shu amalni bajarish ham kufr hisoblanadi” (Al-Fasl fil-milal val-ahvo van-nihal, 3/118).

“Al-Mavsuatul-Fiqhiya”da shunday deyilgan: "Shariatda kufr – Muhammad sollallohu alayhi vasallamning dinidan ekani aniq va zaruriy ravishda ma’lum bo‘lgan narsani inkor etishdir. Masalan, Allohning borligini, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning payg‘ambarligini yoki zinoning haromligini inkor qilish shu jumladandir" (Al-Mavsuatul-Fiqhiya. 15/34)


Takfirning tarixiy ildizlari

Endi bu masalaning tarixiga nazar tashlasak, musulmonlarni kofirga chiqarishga birinchi bo‘lib jur’at qilganlar “xavorijlar” firqasi hisoblanadi. Ular “Mo‘min kishi gunoh ish qilsa, kofirga aylanadi”, “Yomon amal qilgan musulmon Islomdan chiqadi”, deb hisoblaganlar. Xo‘sh, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam tomonlaridan “jahannam itlari” deb nomlangan, musulmonlarni kofirga chiqarib, ularning qonini halol sanaydigan bu toifa qayerdan kelib chiqqan? Bu borada Hofiz Ibn Hajar Asqaloniy rahimahulloh o‘zlarining “Talxis al-Xobir” asarlarida qisqacha to‘xatalib, shunday deganlar: Aslida xavorij so‘zi “xuruj”, ya’ni “qarshi chiqish” so‘zidan olingan bo‘lib, ular Hazrati Ali ibn Abu Tolib roziyallohu anhuga qarshi chiqqanliklari uchun shu nom bilan atalgan edilar. Ular avvaliga Hazrati Ali roziyallohu anhuning tarafida edilar va Hazrati Ali roziyallohu anhu bilan birga Jamal va Siffin janglarida ishtirok etishgan edi. Siffin jangining nihoyasida shom ahli mag‘lubiyat yaqinligini sezgach mus'haflarni nayzalarga ilib, qarshi tomonni Allohning kitobini orada hakam qilishga chaqirishni maslahat berishdi. Hazrati Ali roziyallohu anhu avvaliga bu fikrni unchalik ma’qul ko‘rmadilar. Lekin U zotning safdoshlari orasida Allohning kitobini hakam qilishga rozi bo‘lganlar ko‘pchilik edi. Natijada, Hazrati Ali roziyallohu anhuning musulmonlar qonini to‘kmaslik haqidagi istaklari ustun kelib, hakamlikka rozi bo‘ldilar. Ammo xavorijlar keyinroq bu qarorni inkor qildilar va: “Hakamlikni qabul qilib, xato qilibmiz! Endi xatoni tuzatishimiz kerak! Allohning hukmidan boshqa hukm yo‘q! deb baqira boshladilar”. Ular Hazrati Ali roziyallohu anhu va hakamlikka rozi bo‘lganlarning barchasini kofir deb “fatvo” chiqardilar va faqat tavba qilib, ularga qo‘shilganlarni imonda qolgan deb hisobladilar. Hattoki bu gumrohlar, Rasululloh sollallohu alayhi va sallamdan jannat bashoratini eshitgan Hazrati Alidek zotga: “Sen o‘zingni kofir deb tan ol, so‘ngra tavba qil, ana shunda biz senga itoat qilamiz”, deyishgacha bordilar. Albatta, Ali roziyallohu anhu bunga rozi bo‘lmadilar. Shundan so‘ng xavorijlar U zotga qarshi chiqib, urush ochdilar (Talxis al-Xobir, 6/2709).

Bora-bora xavorijarning qiladigan ishi musulmonlarni kofirga chiqarishdan boshqa bo‘lmay qoldi. Ularning bu ashaddiy mavqiflari qirg‘inbarot urushlarga, musulmonlarning behisob qonlari to‘kilishiga olib keldi. Eng yomoni, aqida bobida keraksiz ixtiloflar avj oldi. Natijada aqida poydevori darz ketdi. Faqat Ahli sunna val jamoa mazhabi ulamolari jasorati va ulkan mehnati evaziga bu darz qaytadan to‘g‘rilandi.

Takfirning xatarlari

Birovni kofir deyish oson ish emas. Chunki bu ishning orqasidan kelib chiqadigan hukmlar ham o‘ta xatarlidir. Bu ishning juda nozik va o‘ta xatarli ekanini tushunish uchun quyida Qur’on va Sunnat hamda ulamolarimizning so‘zlaridan bir qancha dalillarni keltirib o‘tamiz. Alloh taolo aytadi:

يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَتَبَيَّنُوا وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا

“Ey iymon keltirganlar! Alloh yo‘lida jihodga chiqsangiz, aniqlab olinglar va sizga salom bergan kimsaga, mo‘min emassan, demanglar” (Niso surasi, 94-oyat).

Ushbu oyati karimaning nozil bo‘lish sababi haqida Imom Ahmad rahimahulloh, hazrati Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhudan rivoyat qilgan hadisda quyidagilar aytiladi: “Banu Salim qabilasidan bir odam bir guruh sahobaning oldidan qo‘ylarini boqib o‘tib qoldi va ularga salom berdi. Sahobalar: “Bizdan qo‘rqqanidan salom berdi, bo‘lmasa, bermas edi”, dedilar-da, uni o‘ldirib, qo‘ylarini Nabiy sollallohu alayhi va sallam huzurlariga haydab bordilar. Shunda Alloh taolo: “Sizga salom bergan kimsaga, mo‘min emassan, demanglar”, oyatini nozil qildi. (Tafsir Ibn Kasir, 2/337). Alloh taolo ushbu oyatda musulmonlarni shoshqaloqlik bilan birovni imonsiz deb hukm qilishdan qaytarmoqda, Zero birovning qalbida imon bor yo‘qligini faqat Alloh taologina biladi. Shuning uchun har qanday shubha yoki taxmin asosida insonni mo‘minlikdan chiqarish, unga dushmanlarcha munosabatda bo‘lish mutlaqo noto‘g‘ri va haromdir.

Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam ham musulmonni kofirga chiqarish xatarini bir qancha hadislarida bayon qilganlar. Jumladan: Rasululloh sallallohu alayhi vasallam shunday deganlar:

عَنِ ابْنِ عُمَرَ، أَنَّ النَّبِيَّ ﷺ قَالَ: «إِذَا كَفَّرَ الرَّجُلُ أَخَاهُ فَقَدْ بَاءَ بِها أَحَدُهُمَا.

Ibn Umar roziyallohu anhumodan rivoyat qilinadi. Nabiy sollallohu alayhi vasallam: “Kishi birodarini kofirga chiqarsa, albatta, ikkisidan biri kufrga duchor bo‘ladi”, dedilar (Sahihi Muslim, 123-hadis).

Ya’ni, kim, mo‘min birodarini kofir deyish mumkin, degan e’tiqodda kofir desa, o‘zi kofir bo‘ladi. Chunki halolni harom deb bilish kufr bo‘ladi. Bu holatda kimningdir iymoniga, shahodatiga hamla qilib, uni kofirga chiqarmoqda. Natijada uning o‘zi kofir bo‘ladi. Ikkinchi fikr shuki: Birovni “Ey kofir”, deyish kishini kufrga olib boradi. Ya’ni bunday deyishda kofir bo‘lib qolish xavfi bor. Bu inson bugun kofir bo‘lmasa-da, bora-bora bir kun dindan chiqib qoladi (Sharhi Navaviy 2/50).

Shunday ekan, birovni kofir deyishdan oldin bu gap o‘ziga qaytishi mumkinligini yaxshilab o‘ylab qo‘yish kerak bo‘ladi.

Anas roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam bunday deganar:

عَنْ أَنَسِ، عَنِ النَّبِيِّ ﷺ قَالَ: «ثَلَاثٌ مِنْ أَصْل الْإِيمَانِ: الْكَفُّ عَمَّنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا الله ، وَلَا نُكَفِّرُهُ بذَنْبٍ، َلَا تُخْرِجُهُ مِنَ الْإِسْلَامِ بِعَمَل

Uch narsa iymonning aslidir: “Laa ilaha illallohu” degan kimsaga tegmaslik; gunohi tufayli uni kofirga chiqarmaymiz; amali tufayli uni Islomdan chiqarmaymiz” (Abu Dovud rivoyati 2532-hadis). Ya’ni kalimai shahodatni aytib, o‘zining musulmonligini bildirib turgan kishiga tegmaslik, uning joniga, moliga zarar yetkazmaslik zarur. “Laa ilaha illallohu”ni aytib, zohirida musulmon bo‘lib ko‘ringan odamni qilgan gunoh ishi tufayli kofirga chiqarmaymiz. U kofir emas, nari borsa osiy mo‘min bo‘ladi. Kalimai tavhidni aytib, Islomni zohiridan ko‘rsatib turgan odamni amali tufayli Islom millatidan chiqarmaymiz. Bunday odamlarga amaliga yarasha tayin qilingan shar’iy jazo beriladi. E’tiqodi buzilmasa, Islomdan chiqqan hisoblanmaydi. Umumiy qoida mana shu!


Takfirga shoshilmaslik borasida ulamolarning so‘zlari

Ahli sunna val-jamoa ulamolari musulmonni kufrda ayblash masalasida nihoyatda ehtiyot bo‘lishga buyurganlar. Buyuk muhaddis va faqih Abu Ja’far Tahoviy rahimahulloh o‘zining Al-Aqida at-Tahoviya asarida bunday deganlar: “Qibla ahllarining birontasini gunohi sababli, modomiki uni halol sanamas ekan, kofirga chiqarmaymiz” (Al-Aqida at-Tahoviya). Bu esa shuni anglatadiki, agar bir musulmon gunohga qo‘l urgani bilan uni halol deb bilmasa, u hanuz Islom doirasida qoladi. Zero, gunoh boshqa, kufr boshqa.

Mulla Ali Qoriy rahimahulloh ham bu borada mashhur hanafiy olimi Ibn Nujaym rahimahullohning so‘zlarini keltiradilar: “Agar musulmonni kofir deyishga dalolat qiladigan to‘qson to‘qqizta dalil bo‘lsa-yu, musulmon deb bilishga dalolat qiluvchi birgina dalil bo‘lsa, muftiy va qozilar uchun o‘sha bitta dalilni olish lozim bo‘ladi” (Sharh ash-Shifa).

Bu so‘zlar musulmonni osonlikcha takfir qilish naqadar katta xatarlarga olib borishini ochiq-oydin ko‘rsatmoqda. Islom shariatida kishining imonidan chiqishi faqat aniq va qat’iy dalillarga tayanishi lozim. Gumon yoki noto‘g‘ri talqin asosida birovni kofirga chiqarish jamiyatni ulkan fitna sari yetaklaydi. Shu bois, mo‘min kishi doimo o‘z birodari haqida yaxshi gumonda bo‘lishi lozimdir.


Bugungi kunda takfir muammosi

Yuqoridagi dalillar va tarixiy misollar takfir masalasining naqadar nozik va xatarli ekanini ta’kidlaydi. Afsusuki, bugungi kunda takfir masalasi yana dolzarb muammolardan biriga aylanib, ba’zi guruhlar tomonidan noto‘g‘ri talqin qilinmoqda. Ayrim ekstremistik harakatlar va radikal oqimlar musulmonlarni osongina kofirlikda ayblab, jamiyatda bo‘linish va fitnaga sabab bo‘lyapti. Ularning targ‘iboti natijasida yoshlar orasida mutaassiblik kuchayib, o‘zini haq, boshqalarni esa botil deb biladigan kayfiyat shakllanmoqda. Bu holatning asosiy sabablaridan biri – ilmsizlik, Qur’on va Sunnatni noto‘g‘ri tushunishdir. Ko‘pchilik mutaassib kishilar islomiy ilmlarni mustahkam o‘rganmasdan, ayrim shubhali manbalar yoki noto‘g‘ri targ‘ibotlar ta’sirida qolib, noto‘g‘ri qarashlar girdobiga tushib qolishmoqda.


Xulosa

Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, Islom aqida bobida ham, ibodat bobida ham, o‘zini tutish bobida ham va boshqa boblarda ham mo‘tadillikka asoslangan. Bunday mo‘tadillikning chegarasini bilish uchun esa asosli ilmiy mezon kerak. Ana shu asosli mezonga ega bo‘lish uchun esa islomiy ilmlarning barchasini asl masdarlardan, yetuk va taqvodor ulamolardan to‘liq o‘rganish kerak. Bu narsalarga odob-axloq, hilm va bosiqlik hamda har bir narsani o‘z o‘rnida to‘g‘ri baholay bilish omillari qo‘shilgandagina, o‘ng yoki so‘lga burilib, halokat jari yoqasiga kelib qolish xavfining oldi olingan bo‘ladi.

So‘zimiz so‘ngida Robbimizdan so‘raymizki: Ey Robbimiz, bizni dunyo va oxiratda hidoyat topgan bandalaring qatoriga qo‘shgin! Bizni fitnalardan uzoq, haq yo‘lda sobit qilingan va Sening rizoyinga erishgan zotlardan qilgin. Amin!

Azimjon RIXSIBOYEV,
Toshkent Islom instituti talabasi.