Er va xotin quyidagilardan ogoh bo'lishi lozim
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- « إِنَّ مِنْ أَشَرِّ النَّاسِ عِنْدَ اللَّهِ مَنْزِلَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ الرَّجُلَ يُفْضِى إِلَى امْرَأَتِهِ وَتُفْضِى إِلَيْهِ ثُمَّ يَنْشُرُ سِرَّهَا ». (رواه مسلم وأبو داود)
Imom Muslim va Abu Dovud rivoyat qiladi: Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Qiyomat kuni (Alloh huzurida) makoni eng yomon kishi shuki, u xotiniga teginadi (qo'shilishga ishora) va ayoli unga teginadi, so'ng sirni fosh qiladi (tarqatadi)”, dedilar.
Imom Ahmad va Abu Dovud rivoyat qiladi: Abu Hurayra (roziyallohu anhu) aytdi: «Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) biz bilan namoz o'qidilar. Tugatgach: “Sizlardan bir kishi eshikni berkitib, parda osib, ahli bilan yaqinlik qiladi. So'ng “Men ahlim bilan shunday qildim, ahlimni bunday qildim”, deydimi?” deb so'radilar. Kishilar jim qoldi. So'ng ayollarga yuzlanib: “Sizlardan gapirib beradigan bormi?” dedilar. Shunda bir qiz Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) uni ko'rishi va eshitishi uchun bir tizzalab o'tirdi va boshini ko'tarib: “Ha, Allohga qasam, mana shu erkaklar va ushbu ayollar ham so'zlab berishadi”, dedi. Shunda Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam): “Bundaylarning o'xshashini bilasizmi? Ular shayton er va shayton xotinga o'xshash. Ularning biri sohibini ko'chada uchratadi va hojatini chiqaradi, insonlar esa ularni tomosha qiladi”, dedilar».
عن ابن عباس قال : قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : « لا ينظر الله إلى رجل أتى امرأة في دبرها ». (رواه النسائي وابن حبان)
Imom Nasoiy va Ibn Hibbon rivoyat qiladi: Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Hotinining orqa tomoniga yaqinlik qiluvchiga Alloh rahmat nazari bilan boqmaydi”, dedilar.
Boshqa bir hadisda esa bunday deyiladi:
عن عقبة بن عامر الجهني قال : قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : «لعن الله الذين يأتون النساء في محاشهن ». (رواه الطبراني)
Tabaroniy rivoyat qiladi: Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Ayolining orqa tomoniga keluvchi kishi la'natlangandir”, dedilar.
Yana bir hadisda Payg'ambarimiz (alayhissalom) bunday noshar'iy ishning oqibatini quyidagicha bayon etganlar:
عن أبي هريرة عن النبي صلى الله عليه و سلم قال : من أتى حائضا أو امرأة في دبرها أو كاهنا فقد كفر بما أنزل على محمد صلى الله عليه و سلم. (رواه الترمذي)
Termiziy rivoyat qiladi: Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Kim hayz ko'rgan xotiniga yoki xotinining orqa tomoniga kelsa yoki folbin so'zini tasdiqlasa, Muhammadga (alayhissalom) nozil bo'lgan narsaga kufr keltiribdi”, dedilar.
Batahqiq, Alloh taolo insoniyatni xushsurat shaklda yaratdi, unga go'zal odobni buyurdi. Jumladan, muqaddas dinimiz ta'limotlarida o'z jufti haloliga muomalasi ham boshqa mavjudotlardan farqli bo'lishi uchun qonun-qoidalar bayon qilindi. Ammo ayrim kimsalar bor, surati inson, biroq bu borada qilayotgan ishlari hayvonlarni ojiz qoldiradi.
فَٱعۡتَزِلُواْ ٱلنِّسَآءَ فِي ٱلۡمَحِيضِ
«...Bas, hayz paytida xotinlaringizdan chetlaningiz...» (Baqara, 222).
Yuqorida hayz haqidagi hadis bayon qilindi. Tibbiyot mutaxassislari aniqlashicha, hayz va nifos paytida yaqinlik qilish ko'p kasalliklar kelib chiqishiga sabab bo'ladi. Quyida ana shu kasalliklar haqida qisqa bayon qilamiz:
Demak, hayz paytida yaqinlik qilish turli dardlar paydo qilib, erkak va ayolni bepushtlikka mubtalo qilishi mumkin. Bundanda katta zarar bormi? Shuning uchun tabiblar bu paytda qo'shilishdan qat'iy qaytaradi.
Alloh taolo ogoh etgan:
وَيَسَۡٔلُونَكَ عَنِ ٱلۡمَحِيضِۖ قُلۡ هُوَ أَذٗى فَٱعۡتَزِلُواْ ٱلنِّسَآءَ فِي ٱلۡمَحِيضِ
«Sizdan hayz haqida so'ramoqdalar. Ayting: “U (er va xotin uchun) aziyatdir. Bas, hayz paytida xotinlaringizdan chetlaningiz...» (Baqara, 222).
Kim bunday ishga mubtalo bo'lgan bo'lsa, u gunohiga samimiy tavba qilishi va Allohga istig'for aytib, qilgan ishiga pushaymon bo'lishi lozim.
Tabiblar va ahli ilmlar nasihati:
Abu Dovud va Imom Nasoiy rivoyat qiladi, “Juma kuni kim yuvinishga majbur bo'lsa (xotini bilan qo'shilganidan so'ng), yuvinsa, so'ng namozga erta borsa va imomga yaqin o'tirsa, unga quloq solib, lag'v qilmasa, uning har bir bosgan qadamiga kechasi qoim, kunduzi ro'za tutgan bir yillik amal savobi beriladi”.
عن أَبي هريرة - رضي الله عنه - ، قَالَ : قَالَ رَسُول الله - صلى الله عليه وسلم - : (( إِذَا دَعَا الرَّجُلُ امرَأتَهُ إِلَى فرَاشِهِ فَلَمْ تَأتِهِ ، فَبَاتَ غَضْبَانَ عَلَيْهَا ، لَعَنَتْهَا المَلائِكَةُ حَتَّى تُصْبحَ )) مُتَّفَقٌ عَلَيهِ.
Imom Buxoriy va Imom Muslim rivoyat qiladi: Nabiy (sollallohu alayhi vasallam) “Er xotinini yotoqqa chaqirsa, u kelmasa, eri undan g'azablanib uxlasa, farishtalar uni tong otguncha la'natlaydi”, dedilar.
وفي رواية: حتى يرضى عنها
Boshqa rivoyatda: “Hatto eri undan rozi bo'lgunicha”, deyilgan.
Boshqa hadisda ayol eri ruxsatisiz nafl ro'za tutishidan qaytarilgan:
عن أَبي هريرة - رضي الله عنه - أيضاً : أنَّ رَسُول الله - صلى الله عليه وسلم - ، قَالَ : (( لاَ يَحِلُّ لامْرَأةٍ أنْ تَصُومَ وزَوْجُهَا شَاهدٌ إلاَّ بإذْنِهِ)). (رواه البخاري)
Imom Buxoriy rivoyat qiladi: Nabiy (sollallohu alayhi va sallam): “Eri izn bermasdan ayolning (nafl) ro'za tutishi halol bo'lmaydi” , dedilar.
Nafsni saqlash
Molu davlat dunyo hayoti uchun muhim ekanini hech kim inkor qilmaydi. Chunki moddiy jihatdan imkoniyati keng inson muammolarni oson hal etadi.
Alloh fazli bilan davlatmand bo'lganlar uylanish yoshiga etib, biroq mablag' topa olmay yurgan yoshlarga yordam ko'rsatsa, ulkan ajru savobga ega bo'ladi. Shunday xayrli ishlarni amalga oshirsa, molu dunyoni ustun hisoblovchi emas, aksincha, boyligining barakasi ziyoda bo'ladigan saxovatli va muruvvatli kishi hisoblanadi. Qadimdan qayerda insoniyat yashar ekan, boylar, o'rtahollar va kambag'allar doim bor bo'lgan. Shu bois dinimiz boylar zimmasiga etimlar, bevalar va kam ta'minlangan oilalarning haqlarini yukladi. Ular o'zlarining zakotlari, ushrlari va sadaqa-ehsonlari bilan bunday insonlarga yordam berishi vojib. Ammo boylarning saxovat yo'llari berkilib qolsa, qanday yo'l tutish lozim? Buning eng go'zal yo'li Qur'oni karim chorloviga javob berish. Bu chin mo'min kishi iqtisodi tang bo'lganida, nafsini isloh qilishi va saqlashi uchun qo'llanadigan halol yo'ldir.
Ulug' Rabbimiz marhamat qiladi:
وَلۡيَسۡتَعۡفِفِ ٱلَّذِينَ لَا يَجِدُونَ نِكَاحًا حَتَّىٰ يُغۡنِيَهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضۡلِهِۦۗ
«Nikoh (uchun lozim mablag') topa olmaydigan kishilar to Alloh ularni o'z fazli bilan boyitguncha o'zlarini (haromdan, zinokorlikdan) pok tutsinlar...» (Nur, 33).
Imoni komil musulmonlar shunday yo'l tutadilar. Bu kishining xulqini ziynat va ko'rk ila tovlantiruvchi shunday bir nurli yo'l, islomiy axloqlarning asli bo'lgan sabrga o'rgatuvchi, bir oz mashaqqatli bo'lsada, ammo mo'minlar uchun taqvoni kuchaytiruvchi, bir so'z bilan aytsak, Parvardigor rizoligiga eltuvchi ajru savob yo'lidir.
Alloma Ali Tantoviy nasihatlari
Yoshlarga go'zal odoblardan juda ko'p misollar keltirgan ulamo Ali Tantoviyning hikmatli so'zlarini quyida keltiramiz. Qalbga fayz va orom beruvchi bu so'zlar har bir mo'min kishini befarq qoldirmaydi, chuqur o'yga toldiradi, hidoyaga chorlaydi, dillarga surur va qanoat baxsh etadi.
Ulamo Ali Tantoviy hazratlari “Ey o'g'lim” deb nomlangan risolalarida bunday deydi:
“Ey o'g'lim, menga nima uchun ikkilanib va uyalib yozasan? Ey o'g'lim, tinchlan, sen shikoyat qilayotgan dard yolg'iz senda emas, u barcha yigitlar dardi. O'n etti yoshingda bu dard seni uyqusizlikka olib kelgan bo'lsa, boshqalarni ham bedorlikka olib borgan, ularning ham uyqu-oromini yo'q qilgan. U ko'p o'quvchini darsdan, ishchini mehnatdan, tojirni savdodan qaytargan.
Bunday yigit nima qiladi? U shahvat qiynog'i, tana azobi va qoni qaynaganida qanday yo'l tutadi? Bu juda qiyin, albatta! Allohning yo'li unga uylan, deydi. Boshqa fikrlar esa uni chalg'itib, uch yo'ldan birini tanla, qolgani bekor, deydi.
Sen to'rtinchisi haqida fikr qilishni o'zingga lozim tut. Faqat shu to'rtinchisi yaxshi. U ham bo'lsa “uylanish”dir.
Yuqorida aytilgan uch xato yo'l quyidagilar:
Bu qabih yo'lga imkon berayotgan mol-dunyodir. Ma'lum muddat o'tib, “rohat” berayotgan tana bo'ysunadimi? Ana o'shanda sog'liq kuchi shahvat talabini ko'tara oladimi?
Qancha-qanchalar ajoyib quvvatli, kuchli kishilar kurashda, tosh otishda va yugurishda g'olib edi. Ular shahvatiga ergashib o'ta nimjon, bo'sh, kambag'al, bechora bo'lib qolishdi.
Allohning ajib hikmatiga ergashganlar fazilatli amal evaziga sog'lom va quvvatli bo'lib ajrga ega bo'ladi. Razolat va gumrohlik yo'lini tutgan esa tanazzul va kasallik azobiga loyiq bo'ladi.
Ko'pincha o'ttiz yoshdan o'tmagan o'z nafsiga jabr qilganidan go'yo oltmishga kirgandek ko'rinadi. Ko'pgina keksalar iffatliligidan xuddi o'ttiz yoshli yigitdek ko'rinadi. Shunday hikmat bor: “Kim yoshligini saqlasa, unga keksaligi saqlanur”.
Bu dardning davosi nima? Buning davosi Allohning yo'lini tutish. Albatta, Alloh nimani harom qilgan bo'lsa, uning o'rniga boshqasini halol qilgan. Riboni harom qildi va savdoni halol qildi. Zinoni harom qildi va uylanishni halol qildi. Bas, davo – uylanish. Agar uylanishga qurbi etmasa, o'zini pok tutishdir.
Bir misol. Olov ustida qaynab turgan choynakni ko'rganmisiz? Agar siz uni mahkam berkitsangiz va olov yoqsangiz to'silgan bug' uni yorib chiqadi. Agar uni teshsangiz suvi oqib ketadi va choynak kuyadi. Agar unga paravoz richagiga o'xshash richak qo'ysangiz-chi, sizga motorni aylantiradi va poyezdni yurgazadi!
Shahvat girdobidan qutulish choralari:
Birinchi, shahvatdan nafsini tiygan kishi uning tuban oqibati haqida fikr qila boshlaydi va unga qarshi qattiq kurashadi.
Ikkinchi, zalolat yo'liga ergashgan kishi o'zining holati harom lazzat o'chog'iga tinmasdan tortayotganini payqaydi va buning oldini oladi.
Uchinchi, oldin yo'l qo'ygan xatolaridan batamom tiyilgan kishi ulardan o'zini uzoqda saqlaydi.
Ruhiy, aqliy va qalbiy jiddu jahd ila nafsdan bunday g'amni uloqtirish lozim. Ana shunda to'planib qolgan shaytoniy quvvat tamom bo'ladi va g'aflat bosib, qamalib qolgan nur yana zohir bo'ladi. Bu esa Allohga iltijo qilish, ibodatda qoim bo'lish, tavbada bardavom bo'lish va ixlos bilan bo'ladi. Shuning barobarida tasavvurda paydo bo'ladigan manzaralardan forig' bo'lish va shahvat o'yg'otuvchi narsalardan butunlay voz kechish shart. Albatta, sport bilan muntazam shug'ullanish ham bunday yomon odatlarni esdan chiqarishga katta yordam beradi.
Ey o'g'lim, inson o'zini yaxshi ko'radi. Biron kishini o'zidan afzal ko'rmaydi. U oyna oldida turib, elkasi doirasimon bo'lganini va tanasi qattiq, qo'li baquvvat bo'lganini ko'rsa, bu unga har qanday ayol zotidan sevimli bo'ladi. Haqiqiy imonli, mard yigit esa, qandaydir bir hayosizni deb, bunday ko'rkam viqorni yo'qotishga, quvvatini boy berishga, mushaklari kuchsiz va qomati dol bo'lishiga zinhor rozi bo'lmaydi.
Eng ma'qul yo'l – uylanish yo'lini tanlaydi. Bu mukammal davodir. Agar bunga qodir bo'lmasa, ro'za tutgani yaxshi.
Hullas, to'g'ri yo'l tutsang, ey o'g'lim, uylanish lozim. Agar uylanishga qodir bo'lmasang, Allohga taqvo qilish, ibodat va bilimga sho'ng'ish, barcha fanlar va sport bilan shug'ullanishni mahkam tutish lozim. Chunki bu ishlar nafsni jilovlashda juda yaxshi choradir.
Ey yigit-qizlar, bu usullar jinsiy muammolarni echishdagi halol yo'llar. Sizlarga buzuqlikni ziynatlab ko'rsatayotganlarni eshitishdan saqlaning. Ular axloqsizlikni go'zal qilib aytadi. Bu mushkullarni engish go'daklik yoki yoshlik vaqtidan boshlab, ichki tuyg'u va tarbiyani yaxshilash bilan bo'ladi.
G'alamis kimsalar o'zlarining qabih maqsadlarini amalga oshirishga urinadi. Yigit-qizlarni sog'lom jamiyatdan buzuq maydonga va axloqsizlik ko'lamiga tortadi. Nima uchun, bilasizmi?! Ma'rifatli yoshlarni urush bilan emas, balki ushbu yaltiroq usul bilan to'g'ri yo'ldan burib, ularning boshini egish va buzuqlikni joriy qilish fitnachi kimsalarning qing'ir maqsadidir.
Bunday yolg'on, aldamchi chaqiriqlardan sabr qilish va qalblarni Allohga bog'lash yo'li bilan saqlaning. Alloh taoloning bu ulug' amriga quloq tuting:
وَلَا تَتَّبِعُوٓاْ أَهۡوَآءَ قَوۡمٖ قَدۡ ضَلُّواْ مِن قَبۡلُ وَأَضَلُّواْ كَثِيرٗا وَضَلُّواْ عَن سَوَآءِ ٱلسَّبِيلِ٧٧
«...Oldindan adashgan va ko'plarni adashtirgan hamda to'g'ri yo'ldan chalg'iganlarning havoyi nafslariga ergashmangiz!» (Moida, 77).
Farzandga jinsiy tarbiyani ochiq bayon qilish
Ko'p ota-ona va murabbiylar tez-tez ushbu savollarni beradi. Farzandga beixtiyor ta'sirini ko'rsata boshlayotgan balog'at yoshi alomatlarini qay tarzda tushuntirish lozim? Ularga jinsiy a'zolarning vazifalarini, qiz bolalarga homiladorlik, bola parvarishlash va onalik vazifalarini so'zlash mumkinmi? O'spirinlarga jinsiy qo'shilish odoblari, uylanish arafasidagi vazifalar, otalik mas'uliyatlarini ochiq va ravshan aytish joizmi? Hullas, shu ma'nodagi savollar talaygina.
Ba'zan ko'pchilik bunday savollarga javob berishda ojizlik qiladi. Shu bois bu masalaga oydinlik kiritish maqsadida bu haqda shariatimiz hukmlarini bayon qilishni lozim topdik. Yaqin kelajakda oila qurib, ota va onadek sharafli burch sohib va sohibalari bo'ladigan o'g'il-qizlarga bu boradagi shar'iy hukmlarni ochiq aytish nafaqat joiz, balki har bir ota-ona zimmasiga vojib bo'ladi. Faqat ularning yoshiga katta e'tibor qaratish lozim.
Ko'p oyatlar o'z jufti bilan jinsiy qo'shilish halolligi va boshqa begonalar bilan esa taqiqlanganini ochiq bayon qiladi:
وَٱلَّذِينَ هُمۡ لِفُرُوجِهِمۡ حَٰفِظُونَ٥ إِلَّا عَلَىٰٓ أَزۡوَٰجِهِمۡ أَوۡ مَا مَلَكَتۡ أَيۡمَٰنُهُمۡ فَإِنَّهُمۡ غَيۡرُ مَلُومِينَ٦ فَمَنِ ٱبۡتَغَىٰ وَرَآءَ ذَٰلِكَ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡعَادُونَ٧
«Ular avratlarini (haromdan) saqlovchilar. Illo, o'z jufti halollari va qo'l ostidagilar (cho'rilar) bundan mustasnodir. Bas, albatta, ular malomat qilinuvchi emaslar. Bas, kimki shundan o'zgani (harom qilingan narsalarni) istasa, bas, ana o'shalar haddan oshuvchidirlar» (Mo''minun, 5–7).
أُحِلَّ لَكُمۡ لَيۡلَةَ ٱلصِّيَامِ ٱلرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَآئِكُمۡۚ
«Sizlarga ro'za kechasida xotinlaringiz bilan qovushish halol qilindi...» (Baqara, 187).
وَيَسَۡٔلُونَكَ عَنِ ٱلۡمَحِيضِۖ قُلۡ هُوَ أَذٗى فَٱعۡتَزِلُواْ ٱلنِّسَآءَ فِي ٱلۡمَحِيضِ وَلَا تَقۡرَبُوهُنَّ حَتَّىٰ يَطۡهُرۡنَۖ فَإِذَا تَطَهَّرۡنَ فَأۡتُوهُنَّ مِنۡ حَيۡثُ أَمَرَكُمُ ٱللَّهُۚ
«Sizdan hayz to'g'risida so'ramoqdalar. Ayting: “U (er va xotin uchun) aziyatdir. Bas, hayz paytida xotinlaringizdan chetlaningiz va to poklanmagunlaricha, ularga yaqinlashmangiz! Poklanganlaridan keyin ularga Alloh buyurgan ravishda kelaveringiz (qovushaveringiz)»(Baqara, 222).
نِسَآؤُكُمۡ حَرۡثٞ لَّكُمۡ فَأۡتُواْ حَرۡثَكُمۡ أَنَّىٰ شِئۡتُمۡۖ
«Hotinlaringiz sizlar uchun ziroatgohdir. Bas, ziroatgohingizga xohlagan jihatingizdan kelaveringiz...»(Baqara, 223).
Quyidagi oyatlar inson asli nimadan yaratilgani, so'ng ona qornida qay holatda bo'lishidan xabar beradi:
وَلَقَدۡ خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ مِن سُلَٰلَةٖ مِّن طِينٖ١٢ ثُمَّ جَعَلۡنَٰهُ نُطۡفَةٗ فِي قَرَارٖ مَّكِينٖ١٣
«Qasamki, Biz insonni (odamni) loyning sarasidan yaratdik. So'ngra uni (inson naslini, avvalo) mustahkam qarorgoh (bachadon)dagi maniy qildik» (Mo''minun, 12–13).
إِنَّا خَلَقۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ مِن نُّطۡفَةٍ أَمۡشَاجٖ نَّبۡتَلِيهِ فَجَعَلۡنَٰهُ سَمِيعَۢا بَصِيرًا٢
«Darhaqiqat, Biz insonni imtihon qilib, (otalik va onalik suvlaridan) aralash bir nutfadan yaratdik. Bas, uni eshituvchi va ko'ruvchi qilib qo'ydik»(Inson, 2).
Quyidagi oyatda esa homiladorlik jarayoni o'z-o'zidan emas, balki mashaqqat evaziga bo'lishi va tug'ilajak bolani emizish muddati ochiq bayon qilinmoqda:
وَوَصَّيۡنَا ٱلۡإِنسَٰنَ بِوَٰلِدَيۡهِ إِحۡسَٰنًاۖ حَمَلَتۡهُ أُمُّهُۥ كُرۡهٗا وَوَضَعَتۡهُ كُرۡهٗاۖ وَحَمۡلُهُۥ وَفِصَٰلُهُۥ ثَلَٰثُونَ شَهۡرًاۚ
«Biz insonni ota-onasiga yaxshilik qilishga buyurdik. Onasi uni (qornida) qiynalib ko'tarib yurgan va uni qiynalib tuqqandir. Unga homiladorlik va uni (sutdan) ajratish (muddati) o'ttiz oydir...» (Ahqof,15).
Quyidagi oyat zino zararli, halokatli ekanini yana bir bor ta'kidlab kelmoqda:
وَلَا تَقۡرَبُواْ ٱلزِّنَىٰٓۖ إِنَّهُۥ كَانَ فَٰحِشَةٗ وَسَآءَ سَبِيلٗا٣٢
«Zinoga yaqinlashmangiz! Chunki u fahsh va yomon yo'ldir» (Isro, 32).
Navbatdagi oyat ayollar qolib, erkak kishi erkaklar bilan jinsiy aloqa qilishidek tubanlikni, axloqsizlikni qoralab keladi:
وَلُوطًا إِذۡ قَالَ لِقَوۡمِهِۦٓ أَتَأۡتُونَ ٱلۡفَٰحِشَةَ مَا سَبَقَكُم بِهَا مِنۡ أَحَدٖ مِّنَ ٱلۡعَٰلَمِينَ٨٠ إِنَّكُمۡ لَتَأۡتُونَ ٱلرِّجَالَ شَهۡوَةٗ مِّن دُونِ ٱلنِّسَآءِۚ بَلۡ أَنتُمۡ قَوۡمٞ مُّسۡرِفُونَ٨١
«Lutni ham (payg'ambar qilib yubordik). O'z qavmiga aytdi: “Shunday (yomon) fahsh ishni qilasizmi? Sizlardan oldin butun olamda hech kim uni qilmagan edi. Sizlar xotinlar qolib, shahvat bilan (nafsni qondirish uchun) erkaklarga “kelasiz”. Ha, sizlar isrofgar qavmdirsizlar» (A'rof, 80–81).
Alloh taolo ushbu masalalar va ularning hikmatlarini insonga ta'lim berish maqsadida ochiq va ravshan bayon etmoqda. Demak, bu kabi masalalarni balog'at yoshiga etgan farzandga dinimiz ta'lim berganidek o'rgatib borish zarur. Ammo farzand bunday oyatlarni va ularning hukmlarini qanday tushunadi? Albatta, ota-ona bu qoidalarning asl mohiyatini va undan ko'zlangan maqsadlarni anglatishi kerak. Buning uchun esa ta'lim beruvchi muallim yoki ota-ona bunday tarbiyaviy hukm oyatlarni mukammal o'rganishi zarur. Bu borada Qur'oni karim ilmidan xabardor bo'lgan olimlarga murojaat qilishi va bu haqda yozilgan kitoblarni qunt ila o'qib-o'rganishi shart. Chunki har bir musulmon Alloh taoloning ulug' Kalomini o'qib-o'rganib, tafakkur qilishi haqida Rabbimiz bunday marhamat qiladi:
كِتَٰبٌ أَنزَلۡنَٰهُ إِلَيۡكَ مُبَٰرَكٞ لِّيَدَّبَّرُوٓاْ ءَايَٰتِهِۦ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ٢٩
«(Ey Muhammad! Ushbu Qur'on) oyatlarini tafakkur qilishlari va aql egalari eslatma olishlari uchun Biz Sizga nozil qilgan muborak Kitobdir» (Sod, 29).
Bu oyatlardan ma'lum bo'ladiki, har bir musulmon Allohning ulug' kalomini nafaqat o'qishi, balki ilohiy xukmlarni chuqur uqib, ularni hayotiga tatbiq etishi shartdir.
Shundagina yoshlarimiz o'zlarini Alloh taolo yaratganini, U zot doimo ko'rib, kuzatib turishini chuqur his qiladi. Oddiy bir nutfadan pog'onama-pog'ona rivojlanib, inson shaklu shamoyiliga kelganini bilib, imoni yanada ziyoda bo'ladi. Haqiqiy musulmonga xos hayot kechirib, o'z Rabbisi huzuridagi haqlarini, jamiyat va atrofdagi insonlar oldidagi burchlarini chin ko'ngildan ado qiladi. Shunda har bir yigit-qiz o'z haq-huquqlaridan to'g'ri ma'noda foydalanib, turli illatlarning oldi olinadi.
Shuning barobarida ota-bobolarimiz qo'llab kelgan, diniy va milliy qadriyatlar uyg'unlashgan tarbiya uslublarini qo'llash qat'iy talab etiladi. Natijada, farzand halollikka butun vujudi bilan talpinadigan, harom deb atalmish jirkanch ummonga qadam tashlash tugul, o'girilib ham qaramaydigan go'zal madaniyat sohibiga aylanadi. Bu madaniyat sharmu hayodan uzoq bo'lganlarning “madaniyat”laridan farqli o'laroq, insonni tom ma'noda kamolotga etaklaydi. Shu bois barcha yoshu qari, ayolu erkak bu madaniyatdan birdek bahramand bo'lishi benihoya zarurdir.
Hulosa qiladigan bo'lsak, farzandga jinsiy tarbiya masalalarini ochiq o'rgatib borishdan murod, avvalo ularni bu yoshlarida nimalar joiz-u, nimalar mumkin emasligidan xabardor etishdir. Shu bilan birga, har bir yigit-qiz oila qurishdan asl maqsad nimaligi, buning uchun esa jinsiy hayot zarurligi va uning o'ziga yarasha qoidalarini ham bilishi lozim.
Ammo bu kabi masalalarni singdirishda, aytib o'tilganidek, farzandlarning yoshlariga katta e'tibor berish lozim. Deylik, 9–12 yosh oralig'idagi bolaga bu tushunchalar singdirilmaydi. 14–16 yosh orasidagi o'spirinlarga bu mavzudagi ruxsat va taqiq, halol va harom tushunchalari berib borilsa, 16–18 yosh oralig'idagi yigit, qizlarga er-xotinlik odobu qoidalari mukammal tarzda etkazilishi, tushuntirilishi juda muhim. Qiz bolalarga, albatta, bu tarbiyani onalari yoki boshqa qarindosh ayollar etkazishadi.
KYeYINGI MAVZULAR:
MUQADDAS DARGOH:
Yomon xulqdan saqlanish.
HOTIMA
“Hozir kim ham kitob o‘qirdi?”. Bugungi kunda kitob mutolaasini unutgan odamlar jamiyat nomidan ana shu gapni gapirishga o‘rganib qolgan.
Rostdan ham kitob o‘qishdan yuz o‘girdikmi yoki o‘qishga to‘siqlar bormi? Balki muammo o‘qimaslikda emas, mutolaa madaniyati va targ‘ibotning pasayganidadir?
Odamlar kitob mutolaasi haqida qanday fikrda?
Bu haqda maqola yozishdan avval ijtimoiy tarmoqda va aholi o‘rtasida “Nega kitob o‘qishga odatlanmay qo‘ydik?” savoli bilan so‘rovnoma o‘tkazdik.
So‘rovnoma natijasiga ko‘ra, ishtirokchilarning eng katta ulushi — 29 foizi “Muntazam kitob o‘qib boraman” javobini tanlagan. Bu yaxshi, ammo 26 foiz ishtirokchi kitob o‘qishga vaqti yo‘qligi, 25 foiz qatnashchi kitobdan ko‘ra telefon qulayligi, 2 foizi kitob o‘qish zerikarli ekanini bildirdi. 13 foiz respondentlar esa kitob o‘qishga sabri yetmasligini ta’kidladi. Shuningdek, ayrim fuqarolar erinchoq bo‘lib ketgani, kitob o‘qimaslikka turli bahonalar topilishi, qiziqarli kitoblar kamligi, audio va elektron kitoblar qulayligini qayd etdi.
Bundan tashqari, kuzatuvchilarning asosiy qismi ilgari metro va avtobuslarda ham kitob o‘qilishi, hozir esa nafaqat uyda, balki ovqatlanganda, yo‘lda yurganda, chorrahada, ishxonada, xullas, aksariyat hollarda eng ko‘p vaqtimiz telefonga tikilish bilan o‘tayotgani, ayniqsa, yoshlar telefondan bo‘shamasligini kam kitob o‘qilishining asosiy sababi sifatida aytishdi.
So‘rovnoma natijasidan ko‘rish mumkinki, jamiyatda kitob o‘qishga bo‘lgan qiziqish saqlanib qolgan. Biroq ko‘pchilik vaqtini telefon, internet yoki boshqa texnologiya va yumushlarga sarflayotgani yomon. Bu kitob o‘qish madaniyatini shakllantirish zarurligi, qulay muhit yaratish va ommaviy targ‘ibot ishlarini kuchaytirish, shuningdek, mutolaa faqat shaxsiy istak emas, balki muhit va hayot tarziga bog‘liq ekanini anglatadi.
Kitobxonlikni rivojlantirishga berilayotgan e’tibor natija beryapti(mi)?
Ma’lumotlarga ko‘ra, eng taraqqiy etgan mamlakatlar emas, so‘nggi yillarda tez rivojlanayotgan davlatlar aholisi ko‘proq kitob o‘qir ekan. Xususan, hindistonliklar faqat qo‘shiq kuylaydi yoki kino ko‘radi, desak adashamiz. Ular dunyoda eng ko‘p kitob o‘qiydigan xalq. Hindlar haftasiga 10,7 soat vaqtini kitob o‘qishga sarflaydi. Umuman, eng ko‘p kitob o‘qiydigan davlatlar o‘ntaligiga e’tibor beradigan bo‘lsak, keyingi o‘rinlarda Tailand - haftasiga 9,4 soat, Xitoy - haftasiga 8 soat, Filippin - haftasiga 7,6 soat, Misr - 7,5 soat, Chexiya - 7,4 soat, Rossiya - 7,1 soat, Shvetsiya – haftasiga 6,9 soat, Fransiya - 6,9 soat, Vengriya aholisi esa haftasiga 6,8 soat kitob o‘qir ekan.
Xo‘sh, yurtmizda kitobxonlik madaniyatni shakllantirish borasida amalga oshirilayotgan ishlar qanday samara beryapti?
Axborot oqimining tezlashishi va raqamlashuvning kengayishi natijasida kitobxonlik madaniyatini yuksaltirish nafaqat ijtimoiy, balki ma’naviy taraqqiyot uchun ham muhim vazifaga aylanmoqda. Yurtimizda ham ushbu yo‘nalishda bir qancha qarorlar, farmonlar va dasturlar qabul qilinib, samarali ishlar amalga oshirilyapti. Xususan, davlatimiz rahbari tashabbusi bilan yoshlar orasida kitobxonlikni rivojlantirish va targ‘ib qilish maqsadida tashkil etilgan “Yosh kitobxon” tanlovi orqali kitob o‘qiyotgan yoshlar sezilarli oshdi. Yoshlar ishlari agentligi ma’lumotlariga ko‘ra, 2017 yildan buyon an’anaviy tarzda o‘tkazilayotgan “Yosh kitobxon” tanlovi orqali qariyb 5 millionga yaqin yoshlar qamrab olingan. Kitob do‘konlari va kutubxonalarda eng ko‘p izlanayotgan kitoblar ham “Yosh kitobxon” tanlovida e’lon qilingan 140 nomdagi adabiyotlar ekan. Bu o‘z o‘rnida kitob bozorida talab va taklifning ortishiga ham xizmat qilmoqda.
2017-2024 yillarda 280 nafar yoshlar “Yosh kitobxon” tanlovining respublika bosqichida ishtirok etgan bo‘lsa, shundan 20 nafari g‘oliblikni qo‘lga kiritib, Prezident sovg‘asi sovrindori bo‘lgan. E’tiborlisi, tanlovda g‘olib bo‘lgan 17 nafar qizning 7 nafari keyinchalik O‘zbekiston Prezidenti tomonidan davlat mukofotlari bilan taqdirlangan. Demak, kitob yoshlarning keyingi taqdiriga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ayniqsa, kitob o‘qib, ota-onasiga avtomobil sovg‘a qilayotgan yoshlar safi kengaymoqda. Misol uchun, o‘tgan yil ushbu tanlovning respublika bosqichida 10-14 yosh toifasida qirqdan ortiq badiiy-ommabop kitoblarni o‘qigan Jomboy tumanidagi 12-umumta’lim maktabi o‘quvchisi Nargiza Muhammadiyeva birinchi o‘rinni egalladi. Unga Prezident sovg‘asi – “Cobalt” avtomashinasi sovg‘a qilindi.
Albatta, kitobxonlikni targ‘ib qilish ishlari shu bilan to‘xtab qolgani yo‘q. Davlat dasturlari, mahalliy va xalqaro loyihalar orqali kitobga bo‘lgan qiziqishni oshirish, yosh avlodni ma’naviy jihatdan boyitish uchun keng ko‘lamli ishlar davom etmoqda. Jumladan, Vazirlar Mahkamasining “2020 — 2025 yillarda kitobxonlik madaniyatini rivojlantirish va qo‘llab-quvvatlash milliy dasturini tasdiqlash to‘g‘risidagi qarori hamda “O‘zbekiston – 2030” strategiyasining asosiy maqsadlaridan biri yoshlar orasida kitobxonlikni rivojlantirish va targ‘ib qilish vazifasi sifatida belgilangani ham ushbu masalaga jiddiy e’tibor qaratilayotganini ko‘rsatadi.
Yoshlar kitob o‘qiyapti, siz ham o‘qing
Bugun yoshlarning kitob o‘qishga bo‘lgan qiziqishi kamaygandek tuyulsa-da, aslida ular turli xil formatlarda va platformalarda kitob o‘qiyapti. Yoshlarning kitob o‘qishga qiziqishi kamayganini ta’kidlashdan oldin, ularning kitob o‘qish uchun imkoniyatlarini va kitob o‘qishga odatlanmaslikka nima sabab bo‘layotganini e’tiborga olish lozim. Bu haqda O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan yoshlar murabbiysi, filologiya fanlari doktori, professor Suyun Karimovning mulohazalarini keltiramiz.
- “Yoshlar kitob o‘qimay qo‘ydi”. Keyingi paytda bu gapni muntazam kitob mutolaa qiladiganlar ham, o‘qimaydiganlar ham aytadigan bo‘ldi, - deydi S.Karimov. - To‘g‘ri, xalqimiz ma’naviyati uchun kuyinib gapiradiganlar bor. Ammo men bu gapga qo‘shilmayman. Albatta, yoshlar doim kitob o‘qiyapti, deyishdan yiroqman, lekin ular kitob o‘qimay qo‘ygani yo‘q, o‘qiyapti. Elektron kitoblar, audiokitoblar va onlayn platformalar yoshlar uchun kitob o‘qishni osonlashtiryapti. Yoshlarni ko‘ryapmiz, xalqaro fan olimpiadalarida g‘olib va sovrindor bo‘lyapti, xorijdagi nufuzli universitetlarda tahsil olyapti, ixtirolar qilyapti, jahon arenalarida yurtimiz bayrog‘ini baland ko‘taryapti, davlat mukofotlariga sazovor bo‘lyapti. Agar yoshlar kitob o‘qimayotgan bo‘lsa, bunday natijalarga qanday erishyapti? Balki kimningdir farzandi kitob o‘qimayotgandir yoki tarbiyasi “buzilib” to‘g‘ri yo‘ldan adashgandir, lekin hammaning ham emas. Buning sababi bitta - oiladagi muhit va ota-onaning farzand tarbiyasidagi e’tiborsizligi.
Deylik, bir oilada 4 farzand tug‘ilib, voyaga yetdi. Ularning hammasini ham kitobga, ilmga qiziqtirish mushkul. Bittasi sportchi bo‘lishni xohlasa, boshqasi usta, shifokorlikni tanlaydi. Albatta, bu jarayonda bola, avvalo, ota-onasidan keyin yon-atrofidagilardan o‘rnak olib, o‘rganganlarini amaliyotda qo‘llaydi. O‘shanda biz, ota-onalar har bir ishning samarali va natijador bo‘lishi uchun farzandlarimizga o‘rnak bo‘lishimiz, ularda ijobiy taassurot qoldirib, ma’rifatga undashimiz kerak bo‘ladi.
Masalaning ikkinchi tomonini ham bor. Ba’zilar «Yoshlar kitob o‘qimay qo‘ydi”, deb ko‘pincha badiiy adabiyotni nazarda tutadi. Badiiy adabiyot ham axborot manbai. Ayni paytda, insonga badiiy-estetik zavq bag‘ishlovchi, ruhiyatiga ijobiy ta’sir o‘tkazuvchi noyob manba. Internet tarmoqlarida media olamning axborot ta’minoti g‘oyatda kuchayib ketgan, butun insoniyat undan foydalanishni afzal deb bilayotgan bir paytda yoshlarni kitob o‘qishga qiziqtirish oson ish emas. Faqat targ‘ibot-tashviqot bilan bu muddaoga erishib ham bo‘lmaydi. Badiiy kitob o‘qish ko‘ngil ishi, yosh qalbni tarbiyalash esa avvalo ota-onaning, keyin esa ustozlar va jamiyatning zimmasida bo‘ladi. Shunday ekan, o‘zgarishni har birimiz o‘zimizdan boshlaylik.
“Tirik kitob” nega tanqidga uchradi? Yoxud ma’naviyatli insonlarga ergashish kerak
Axborot texnologiyalari rivojlanib, elektron qurilmalar hayotimizning asosiy ajralmas qismiga aylanib qoldi va kitob mutolaasiga juda kam vaqt ajratadigan bo‘ldik. Ammo shunday insonlar borki, ular kitobning qadrini eslatib, jamiyatni ma’rifatga chorlamoqda. Ulardan biri ijtimoiy tarmoqlarda “Tirik kitob” nomi bilan mashhur bo‘lgan kitob sotuvchisi Xayrulla Asadov. U kitobga da’vat etuvchi chiqishlari, ijtimoiy tarmoqlardagi faolligi va ma’naviyat haqidagi nutqlari orqali minglab insonlarni, ayniqsa, yoshlarni ko‘proq kitob o‘qishga undamoqda.
Biroq u ham har bir ommaviy shaxs singari tanqidlarga duch keldi. Albatta, tanqidlar tabiiy hol, ayniqsa, jamoatchilik diqqat markazida bo‘lgan inson uchun. Xayrulla Asadov kitobga bo‘lgan muhabbatni keng ommaga yetkazishda zamonaviy, xalqona va ta’sirli usullarni qo‘llamoqda. U olim emas, ma’rifat yo‘lida fidoyilik qiluvchi shaxs. Ko‘pchilik uning qarashlarida ilmiy yondashuv va isbotlar yo‘qligini ta’kidlamoqda. Bu bir tomondan to‘g‘ri. Lekin u o‘z hayot tajribasi va o‘qigan kitoblari orqali xulosa chiqaryapti, misollar keltiryapti. Bu amaliyotga asoslangan, xalqqa yaqin uslub.
Ijtimoiy tarmoqlarda kitob sotuvchisi mashhur bo‘lish bilan birga, kitobni emas, o‘zini va faoliyatini targ‘ib qilayotgani haqida ham tanqidiy fikrlar bildirildi. Bugungi axborot texnologiyalari asrida raqamli to‘lqinda ajralib turish uchun har qanday shaxsning auditoriyaga mos vizual va muhokamabop formatda chiqishi talab etiladi. Chunki bu zamon talabi. Shuningdek, Xayrulla Asadovning shaxsi kitobga bo‘lgan sadoqat bilan tanilgan. Agar shaxs orqali kitobga muhabbat uyg‘onsa, bu ma’rifat ulashishda eng samarali usul.”Tirik kitob” o‘zini emas, shaxsiy namunasi orqali kitobni hayot tarzi sifatida hamda kitoblarni shunchaki o‘qish emas, balki o‘qilgan g‘oyalarni hayotda tatbiq qilishni targ‘ib qilmoqda.
Albatta, tanqidlar rivojlanish va xolislik uchun kerak. Biroq kitob o‘qish, uni targ‘ib qilish, jamiyatni ma’rifatga yetaklovchi, ilmli insonlarni qo‘llab-quvvatlash, ularga ergashish va to‘g‘ri xulosa chiqarish kerak. Zero, kitob inson ongini uyg‘otadi, ma’naviy dunyosiga nur olib kiradi.
Fazliddin Ro‘ziboyev.