Dunyoda sirlarga o'rin yo'qdek tuyuladi. Biroq, farazlar va sarguzashtlarni sevuvchilarning tasavvurini uyg'otadigan narsa hali ham mavjud. Rossiyada olimlar Ivan Grozniyning kutubxonasini qayerdan izlab topish haqida bahslashayotgan bo'lsa, xuddi shunday topishmoqni Markaziy Osiyoda hal qilishga harakat qilinmoqda, deb xabar beradi "MIR" telekanali.

Bu yo qissa, yo afsonadir, Temuriylar sulolasidan bo'lgan O'rta Osiyo hukmdori, Temurning nabirasi va Sharqning eng buyuk olimlaridan biri – Mirzo Ulug'bekning yo'qolgan kutubxonasi haqidagi hikoyalar hayratlanarlidir.

Aslida kutubxonaning asl egasi Ulug'bek emas , balki sulolaning boshi -Amir Temurning o'zi edi.

Ma'lumki, Temur O'rta Osiyoning ko'p qismini, Kavkazni, shuningdek, Suriya, Iroq va Eron hududlarini bosib olgan. Ya'ni eng qadimgi tsivilizatsiyalar bir vaqtlar gullab – yashnagan hududlar-fors, ossuriya, bobil. Bu imperiyalarning barchasi jahon madaniyati rivojiga ulkan hissa qo'shgan.

Tarixchilarning guvohlik berishicha, Temur faqat zabt etilgan erlarni biriktirib, boyliklarini ko'paytirmagan. Harbiy kampaniyalardan quruvchilar, olimlar, hunarmandlar va, albatta, o'z davlatining poytaxti – Samarqandga kitoblar olib keldi. O'sha davrlarda fors tili adabiyot tili, arab tili esa din tili bo'lgan.

Temur tufayli O'rta Osiyoda paydo bo'lgan xazinalardan biri Usmon Qur'onidir. Asosiy manba (!) uch dunyo dinlaridan birining muqaddas kitoblaridan. Hozir kitob Toshkentdagi Mo'yi Muborak madrasasida saqlanmoqda va namoyish etilmoqda.

– Bu eng qadimgi Qur'on, kitob shaklida to'plangan ilk Qur'on, – deydi Usmon Qur'oni muzeyi direktori Farrux Hudoyberdiyev. – Qur'on ettinchi asrda yozilgan. Ya'ni bu islom tug'ilishining manbalaridir. Halifa Usmon davrida Qur'onning 6 nusxasi yozilgan. Halifa Usmon ulardan 5 nafarini Islom davlatining yirik shaharlariga yubordi. Biri uyida saqlandi. Hozir bizda aynan shu Qur'on nusxasi.

Aytishlaricha, bu Qur'onni o'qiyotib Halifa Usmon o'ldirilgan. Uning qoni hali ham bu muqaddas kitobning birinchi sahifalarida ko'rinadi."

Dastlab Qur'on matni og'izdan-og'izga o'tdi. Muqaddas matnni yoddan biladigan odamlarning ichki urushlari paytida ommaviy qirilib ketishi hamda uni birlashtirish uchun Halifa Usmon ibn Affon muqaddas kitobni yozishga buyruq bergan. Matnlar eski hijoziy arab yozuvida kiyik terisida yozilgan. Har bir sahifaning o'lchami 53 ga 68 santimetr.
"Hozir bu Qur'onda 338 sahifa bor", - deb izoh beradi Farrux Hudoyberdiyev. – Bu Qur'onning uchdan biri. Qolgan qismlar 1 400 yil davomida yo'qolgan. Uning uchdan bir qismi bizgacha etib keldi".

Demak, tarixchilarning fikricha, O'rta Osiyoga Usmon Qur'oni Amir Temur tufayli paydo bo'lib qolgan. Uni Iroqning Basra shahridan olib kelib, uzoq yillar kitob Samarqandda saqlangan. 1869 qadar. Chor Rossiyasi tomonidan O'rta Osiyoni bosib olgach, Turkiston general-gubernatori fon Kaufman Qur'onni Sankt-Peterburgga yuborishni buyurdi.

Muqaddas kitob 1924-yildagina O'zbekistonga qaytib keldi.
Ammo Usmon Qur'oni Amir Temur kutubxonasining javohiri bo'lganmi? Va umuman, kutubxona haqiqatan ham mavjudmi?

Toshkentdagi Sergey Yesenin adabiyot muzeyi tadqiqotchisi, yozuvchi va mahalliy tarixchi Boris Golenderning aytishicha, "bu kutubxonadan alohida kitoblar bor, hatto ular o'sha erdan kelgan degan yozuv bilan ham. – Lekin kitoblarning asosiy qismi yo'qolib ketgan. Uning qayerdaligini hech kim bilmaydi. Musulmon qo'lyozmalaridan tashqari, bu kutubxonada qadimgi yunon, suriya va arman qo'lyozmalari ham bo'lgan ekan. Amir Temur kitoblarning qadrini yaxshi bilardi. Aftidan, u bu xil boylikni Samarqandga olib borish kerak, degan buyruq chiqardi. Shuning uchun ular bu kutubxonaga kelib tushgan".

Mirzo Ulug'bek dunyodagi eng buyuk allomalardan biri edi. Butun Yevropa uning kitoblarini tarjima qildi. Ko'p jihatdan, kitoblarni qayta yozish an'anasi uning ilmiy va nafaqat asarlarining tarqalishiga yordam berdi. Bugun Registon maydonini bezab turgan Ulug'bekning shu madrasasida hattotlar o'z asarlarini ko'paytirdilar. O'sha davrda xattotlik o'quv dasturining majburiy qismi edi. Darvoqe, O'zbekistonda HH asr boshlarigacha kitoblar qayta yozilgan.

Hozirgi kunda O'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasining Abu Rayxon Beruniy Sharqshunoslik institutida dunyodagi eng boy va noyob to'plamlardan biri – 25 ming 500 dan ortiq Sharq qo'lyozmalari mavjud. Ular orasida Transoksiana hukmdori Mirzo Ulug'bekning o'rta asrlardagi katalogi ham bor. Biroq, bu asl emas, balki ro'yxat.
Kitoblardan nusxa ko'chirish va shu tariqa ularni ko'paytirish an'anasi tufayli Mirzo Ulug'bekning matematika va astronomiyaga oid ilmiy asarlari hamda uning she'riyati avlod uchun saqlanib qolgan. Ho'sh, uning kutubxonasiga nima bo'ldi? Ulug'bekning fojiali o'limidan so'ng uning izlari izsiz yo'qoldi.
"Ehtimol, bu XV asrning oxirida sodir bo'lgan", - deydi yozuvchi va mahalliy tarixchi Boris Golender. - Keyin fuqaroldar, keyin esa umuman Shayboniylar (izoh - o'zbek hukmron sulolasi) Temuriylar davlatiga hujum qildi. Kimdir esa, ehtimol, Ulug'bekning izdoshlari ana shunday qimmatli kutubxonani yashirishga qaror qilishgan. Yashirishdi! Va tamom! Hozir uni topolmaymiz. Lekin bir kun kelib topilishiga ishonaman. Agar Afrosiyobni ko'rgan bo'lsangiz-bu ulkan maydon bo'lib, u bugungi kunda qazishmalar orqali atigi 10 foizga o'rganib chiqilgan. Shunday qilib, bunday kashfiyotlar u erda hali bo'lishi mumkin".

Afrosiyob Samarqanddagi maskan bo'lib, uning tuprog'i ostida bu abadiy shaharning tarixi yashiringan: Iskandardan tortib Chingizxongacha bu shaharni vayron qilgan. Temuriylar yangi Samarqandni eskisi atrofiga qurdilar. Afrosiyobning yana qanday sirlarini kim biladi? Mirzo Ulug'bek kutubxonasini izlab topish kerak bo'lgan boshqa versiyalari ham bor. Shu jumladan Samarqand yaqinida ham. Aytishlaricha, shahar ostida er osti tunnel' tizimi mavjud. Ko'p taxminlar bor. Hattoki kutubxona talon-taroj qilingan va yo'q qilingan degan ehtimol ham mavjud. Hozirgacha bu farazlarning hech biri tasdiqlanmagan yoki inkor etilmagan. Bu shuni anglatadiki, qidiruv davom etishi va ehtimol, bir kun kitob xazinasi dunyoga ochilishi ehtimoli bor.

O'zbekiston musulmonlari idorasi matbuot xizmati