Yaqinda Imom Moturidiy qalamiga mansub “Kitob at-tavhid” asarining faksimile nusxasi bilan tanishib chiqdim. Kitob o'ta nodir bo'lib, Belarusda, aniqrog'i, Belarus' muftiyatining ilmiy tadqiqotlar departamenti tomonidan nashr etilgan.

“Kitob-at-tavhid” HH asrning o'rtalarigacha bizgacha etib kelmagan, deb hisoblangan. 1950 yillarda asarning yagona qo'lyozma nusxasi topilgan. Hozir u Kembrij universiteti kutubxonasida saqlanmoqda. Qo'lyozmaning faksimile nusxasi Belarusda 2019 yilda ilmiy maqsadda yosh, izlanuvchan islomshunos olim, Minsk masjidi imomi Maqsat hazrat Ovezovning tashabbusi bilan nashrdan chiqqan.

Mazkur nashrga tadqiqot materiali ilova qilingan bo'lib, unda Imom Moturidiy va uning merosi to'g'risida ma'lumot berilgan. Bu nusxa hozir Belarusdagi Islom muzeyidan o'rin olgan.
Belarus' jug'rofiy o'rniga ko'ra qadimdan Sharq va G'arb tamadduni o'rtasida ko'prik vazifasini bajarib kelayotgan mintaqadir. Mamlakat o'z hududida yashaydigan turli millat va elatlar madaniyati va diniy qadriyatlarining ibratli jihatlarini o'zlashtirgan. Bu erda, ayniqsa, g'arbiy va sharqiy nasroniy cherkovlarining ilohiyot maktablariga keng o'rin berilgan. Belarusda musulmonlar olti asrdan buyon istiqomat qilib kelayotgani e'tiborga molik. Hususan, sohibqiron Amir Temur tomonidan zarbaga uchragan To'xtamishxon qo'shinlarining omon qolgan qismi mamlakat g'arbiy hududlarida o'rnashib qolishi musulmonlar hayotida muhim ahamiyatga ega bo'ldi. Musulmonlar shundan buyon bu mamlakatda muqim yashab kelmoqda.

HH asr boshlarida Belarus' poytaxti Minskda toshdan Markaziy Yevropa mintaqasida yagona hisoblangan masjid bunyod etildi. Bu musulmonlar uchun tarixiy ahamiyatga molik voqea edi. Biroq sovet mafkurasi tufayli masjid oradan ko'p o'tmay yopilgan. Eng achinarlisi, u 1968 yilda buzib tashlangan.

2016 yilda masjid yangidan bunyod etildi. Shahar markazida qad ko'targan yangi inshoot Belarus' xalqiga islom ma'rifiy olami bilan yaqindan tanishish imkonini berdi. Mazkur binoda mamlakat muftiyati, Belarusdagi birinchi Islom muzeyi, shuningdek, madaniy va ma'rifiy targ'ibot markazi joylashgan.

Muftiyatning ilmiy tadqiqot departamenti 2018 yildan buyon faoliyat yuritib, islom diniga oid kitoblarni belarus' tilida chop etishga bosh-qosh bo'lib kelmoqda. Departament Qur'oni karimni o'rganish va aqoid ilmiga oid tadqiqotlar bilan ham shug'ullanmoqda. Unga Minsk masjidi imomi Maqsat hazrat Ovezov rahbarlik qilyapti.
Belarusda Alam ul-Hudo – “Haq yo'li bayrog'i” ko'nyasini olgan Imom Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud al-Moturidiy diniy ta'limotining asosiy yo'nalish sifatida tanlanishi e'tiborga molik.

Belarus' ilohiyotchi olimlari Moturidiy diniy ta'limotini nafaqat islom olami, balki butun insoniyatning buguni va ertasi uchun xizmat qiladigan islom diniy tafakkurining istiqbolli yo'nalishi sifatida rivojlantirishga intilmoqda. Hususan, Maqsat hazrat Ovezov Imom Moturidiy ilmiy merosi va faoliyati borasida qator ilmiy tadqiqotlarga bosh-qosh bo'lmoqda.
Bizgacha Imom Moturidiy shaxsiga doir juda kam ma'lumot etib kelgan. Bugungi kunda uning merosi va shaxsiyatiga doir ma'lumotlarni izlab topish borasida ishlar olib borilmoqda.

Belarus' islomshunoslari Moturidiy merosini o'rganayotgan chet ellik olimlar bilan ham hamkorlik qilmoqda. Masalan, turkiyalik olim, professor So'nmes Qutludan Jamoliddin al-Qarshiy asarlari vositasida Imom Moturidiyning zohiriy ko'rinishi to'g'risida qimmatli ma'lumotnoma olindi.

Belarus' muftiyati Moturidiy diniy ta'limoti bo'yicha Markaziy Yevropa markazini tashkil etishni maqsad qilgan. Ayni paytda bu yo'nalishda katta ishlar amalga oshirilmoqda. O'tgan asrlarda yashab o'tgan va hozirgi davr olimlarining shu yo'nalishda erishgan yutuqlari umumlashtirilib, kitoblar va islom dini bo'yicha Minsk masjidida bo'lib o'tadigan darslarda evropaliklar tushunadigan va qabul qiladigan talqinda etkazilyapti.

Belarusga Moturidiy ta'limoti etakchilaridan biri Abu Hafs Umar ibn Muhammad an-Nasafiyning “Aqoid an-Nasafiya” kitobi olib kelindi. Minsk masjidida diniy ta'lim olgan, uni muvaffaqiyat bilan tugallagan talabalar Moturidiy ta'limoti mazmun-mohiyatini shu erda istiqomat qilayotgan musulmonlarga etkazadi.

Maqsat hazrat Qur'oni karimning “Al-Ixlos” surasi tafsirini arab, turk, ingliz va rus tillarida yozib, nashr ettirdi. Ushbu sura Imom Moturidiy, Abu Hafs an-Nasafiy, Abu Lays Samarqandiy, Sa'ad ad-din at-Taftazoniy, Abu Hafs al-G'aznaviy kabi moturidiyshunos olimlar fikriga tayangan holda tafsir qilingan. Shuningdek, hanafiylik mazhabi aqidalariga tayanib yozilgan “Aqida at–tahaviya” asosida videodarslar turkumi tayyorlandi. Ularda ushbu kitob mazmun-mohiyati moturidiyshunos olimlarning izoh va sharhlari asosida ochib berilgan. Videodarslar belaruslik barcha musulmonlarga Imom Moturidiy diniy ta'limotini etkazish bo'yicha samarali usul bo'ldi.

Muftiyat chet eldagi islom markazlari va tashkilotlari, jumladan, Moturidiy diniy ta'limotini tadqiq qilish bo'yicha Rossiya musulmonlari diniy idoralari bilan yaqin aloqa va hamkorlik o'rnatgan. Shuningdek, O'zbekiston Halqaro islom akademiyasi huzurida tashkil etilgan Imom Moturidiy xalqaro ilmiy tadqiqot markazi bilan hamkorlikni yo'lga qo'yish zaruriyati mavjud.

O'zbekistonning islom ilm-fani va ta'limi muassasalari bilan tajriba almashish, ta'lim sohasida malaka oshirish bo'yicha yaqin hamkorlik qilish Moturidiy ta'limotini rivojlantirish sur'atlarini jadallashtirish imkonini beradi. Ayniqsa, bu muhtaram zot merosini o'rganayotgan moturidiyshunoslarga qo'lyozmalar arxivi bilan ishlash muhim hisoblanadi. Imom Moturidiy merosiga bag'ishlangan anjumanlarda ishtirok etish, bu ta'limot borasida O'zbekiston va Belarusda taqdim etilgan adabiyotlarni o'zaro almashish ishlarini keng yo'lga qo'yish imkoniyati paydo bo'ladi.

Belarus' dinshunoslari tomonidan olib borilayotgan ilmiy izlanishlar faqat tor doira bilan cheklanib qolmay, balki barcha xohlovchilarni Moturidiy ta'limoti bilan tanishtirishni maqsad qilgan.

Doniyor Obidov,
O'zbekistonning Belarusdagi echixonasi maslahatchisi, siyosiy fanlar doktori