To'liq ismi – Abu Yusuf Ya'qub ibn Ibrohim ibn Habib Ansoriy, hijriy 113 yilda tug'ilgan. U zot faqih, tafsir ilmlari, g'azotlar va arablar tarixi bilimdoni edi.

Abbosiylar xalifasi Horun Rashid u zotni nihoyatda hurmat qilar, izzat­ikrom ko'rsatardi. U o'z zamonasida mag'ribu mashriqqa “Qozul quzot (bosh qozi)” etib tayinlangan edi. Usulul fiqh bo'yicha birinchi kitob yozgan va fiqhiy masalalarni imlo qildirgan zotdir. Ibn Samoa aytadi: “Abu Yusuf qozilikka tayinlangach, har kuni yuz rakat namoz o'qirdi”. Abu Yusuf dastlab, Ibn Abu Laylo rahimahullohga shogird tushgan. So'ng Abu Hanifa rahimahullohdan fiqhni o'rgangan. Abu Hanifa vafotiga qadar u zot etagini mahkam tutgan. Bu haqda uning o'zi bunday degan: “Men ilm o'rganish uchun Ibn Abu Laylo huzuriga borardim. U kishi meni hurmat qilardi. U biror masalada hukm chiqarishga qiynalsa, Abu Hanifaning so'zini olar edi. Men Abu Hanifa rahimahullohning halqasiga borishni juda istardim. Biroq Ibn Abu Laylodan hayo qilganimdan bora olmasdim. Bir kuni u bilan o'rtamizda ko'ngilsiz voqea sodir bo'ldi. Bu Ibn Abu Layloga og'ir botdi. Men esa, vaziyatdan foydalanib, Abu Hanifa rahimahullohning oldiga borib, u zot etagidan mahkam tutdim. Men Abu Hanifaga o'n etti yil shogird bo'ldim. Hatto Ramazon va Qurbon hayitlarida ham undan hecham ajramadim. Faqat kasalligim sababli birga bo'lolmagan ba'zi vaqtlarim bundan mustasno”. Shuningdek, Abu Yusuf rahimahulloh darslardagi munoqasha qilingan masalalarni yozib borar, so'ng ustoziga ko'rsatar edi.

Imom Abu Hanifa rahimahulloh Abu Yusufning fazli va ilmini e'tirof qilar erdi. U og'ir kasal bo'lganida: “Mabodo, bu yigit vafot etsa, er yuzidagi eng ilmli inson vafot etgan bo'ladi”, degan ekan. Yana bunday degan: “Meni hech kim Abu Yusufchalik mahkam tutgan emas”, “U shogirdlarim orasida barcha ilmlarni o'zida jam qilganidir”. Abu Yusuf rahimahulloh aytadi: “A'mash mendan bir nechta masala haqida
so'radi. Uning savollariga javob berdim.

Keyin: “Bu javoblarni qayerdan olding?” dedi. “Siz menga rivoyat qilib bergan hadisdan oldim”, deb o'sha hadisni eslatdim. U: “Ey Ya'qub, men bu hadisni ota­-onang turmush qurmasdan oldin yod olgandim, lekin hozirgacha uning ta'vilini bilmas edim”, dedi. Abu Yusufdan ikki buyuk imom – Muhammad ibn Hasan va Ahmad ibn Hanbal rahimahumalloh ham ilm o'rganishgan.

Imom Ahmad aytadi: “Dastlab, hadis talabida Abu Yusuf huzuriga borganman”. Abu Yusuf rahimahulloh hijriy 182 yili Bag'dodda vafot etgan. U zot uch abbosiy xalifa – Mahdiy, Hodiy va Horun Rashid davrlarida bosh qozi bo'lgan. Rivoyat qilinishicha, vafot etayotganida, bunday degan: “Men umrim bo'yi bergan fatvolarimning hammasidan qaytdim. Faqat Allohning Kitobi va Rasululloh sollallohu alayhi va sallamning sunnatlariga muvofiq keladigani bundan mustasno”.

Abu Yusuf rahimahulloh hanafiy mazhabini rivojlantirish borasida uch bosqichda faoliyat olib borgan.

1. Tadris. Hanafiy mazhabning yoyilishiga dars berishning ta'siri kuchli bo'lgan. Shu bois ustoz vafotidan so'ng shogirdlar uning ilmiy faoliyatini davom ettirishdi. Abu Yusuf rahimahulloh ustozining hayotlik chog'idayoq yuksak ilmiy salohiyatga erishgan. U masalalar munoqashasida ishtirok etib, usul qoidalarini yozib borardi. Ustozi vafotidan keyin uning Muhammad ibn Hasan, Hasan ibn Ziyod kabi shogirdlariga fiqhdan dars berdi. So'ngra barchalari ko'plab yurtlarda bu mazhabni yoya boshlashdi.

2. Qozilik. Abu Yusuf rahimahulloh to vafotiga qadar abbosiylar davlatida uzoq muddat bosh qozi bo'lib faoliyat yuritgan. Mashriqu mag'ribdagi har bir qozi uning maslahati bilan tayinlanar, mazhabni yoyish va uning nufuzi yo'lida hanafiy ulamolardan istaganini qozi etib tayinlar edi. Muhammad ibn Hasan rahimahullohni ham Raqqa shahriga qozilikka tavsiya qilgan. Zero, u zot Abu Hanifa fiqhini qozilik orqali yoyishda boshqalardan ko'ra Imom Muhammadni afzal bilgan.

3. Tadvin. Abu Yusuf rahimahulloh “Kitobul osor”, “Ixtilofu Abu Hanifata va Ibn Abi Laylo”, “Al­Haroj” va “Ar­Raddu ala siyaril Avzoiy” kabi asarlarni yozib qoldirdi. U ilk bor hanafiy mazhabi bo'yicha kitob yozib, masalalarni imlo qilgan va Abu Hanifa rahimahulloh ilmini dunyoga tarqatgan kishi sifatida e'tirof etiladi. Bundan tashqari, Abu Yusuf rahimahulloh muhaddis bo'lgani uchun hanafiy fiqhini hadis bilan quvvatladi. Jarh va ta'dil imomi Yahyo ibn Main rahimahulloh Abu Yusuf to'g'risida bunday degan: “Ashobur ra'y ichida Abu Yusufdan ko'ra hadis ilmida sobitliroq, hifzi kuchliroq, rivoyati sahihroq biror kishini ko'rmadim”.

Muhammad ibn Shayboniy rahimahulloh Abu Yusufdan rivoyat qiladi: “Biz Abu Hanifa bilan ba'zi masalalarda suhbatlashardik. Qachon u bir so'z aytsa va shogirdlari ham unga qo'shilsa, uni qo'llab quvvatlaydigan hadis yo osor bormikin, deb Kufa shayxlarining oldiga borardim. Ko'pincha bu borada ikkita yoki uchta hadis topib, ularni Abu Hanifaga aytsam, ba'zilarini qabul qilib, ba'zilarini “Bu sahih emas, bu ma'ruf emas”, deb rad etardi. Haqiqatda, o'sha hadislarning hukmi u zotning aytganiday bo'lib chiqardi. “Buni qayerdan bilasiz?” deb so'raganimda: “Men Kufa ahlining ilmini bilaman”, deb javob bergan.

“Hanafiy fiqhi tarixi, manbalari va istilohlari” kitobi asosida tayyorlandi.

“Islom Nuri” diniy-ma'rifiy gazetasining 2020-yil, 23-sonidan