O`zbekiston musulmonlari idorasi

Islom.uz portalida «Arba'in» hadis musobaqasi o'tkazildi

10.02.2021 1644 11 min.

Mo'min ermastur, ulki iymondin

Ro'zgorida yuz safo ko'rgay,

Toki qardoshig'a ravo ko'rmas —

Nekim o'z nafsig'a ravo ko'rgay.

Alisher Navoiy

6-7 fevral' kunlari «Hilol-nashr» nashriyotining majlislar zalida she'riyat mulkining sultoni Alisher Navoiy tavalludining 580 yilligiga bag'ishlab tashkil qilingan «Arba'in» tanlovining erkak va ayol-qizlar o'rtasidagi musobaqasi o'tkazildi.

Ushbu tanlov Alisher Navoiy tavalludining 580 yilligini keng nishonlash va mutafakkirning qirq hadis to'plami – «Arba'in»ni bilish ko'nikmasiga asoslandi. «Arba'in» – «qirqta» degani bo'lib, iste'molda qirqta saylanma hadisdan iborat hadis kitoblariga aytiladi. Shu uslubda asar yaratish Islom olamida yaxshi bir an'anaga aylangan. Bunga Nabiy sollallohu alayhi vasallamning quyidagi hadislari asos va turtki bo'lgan:

«Kim ummatimga din ishlari borasida qirqta hadisni muhofaza qilib bersa, Alloh uni qiyomat kuni faqih qilib tiriltiradi hamda Qiyomat kuni men unga shafoatchi va guvoh bo'laman».

(Imom Bayhaqiy, Daylamiy, Abu Nu'aym va Ibn Javziylar rivoyat qilgan).

Darhaqiqat, Alisher Navoiyning hayoti va ijodi Allohga iymon keltirgan, Qur'oni Karimdagi har bir oyatni muqaddas deb bilgan, naqshbandiya tariqatini qabul qilgan shoir va mutafakkirning hayoti va ijodidir.

Shuningdek, hadislarning deyarli barchasi komil inson axloqiga oid qarashlarni o'zida aks ettirganini ko'rish mumkin. Bu hadislarda insonlar yaxshilik qilishga chorlanadi, yomon illatlardan qaytariladi, umuman olganda, ular insonning hayot va jamiyatdagi vazifasini anglatadi. Masalan, «Insonlarning eng yaxshisi – insonlarga foydasi tegadiganidir» degan hadisni Alisher Navoiy turkiy tilda shunday ifoda etadi:

Halq aro yaxshiroq, deding, kimdur?

Eshitib, ayla shubha raf' andin.

Yaxshiroq bil ani ulus arokim,

Yetsa ko'prak ulusqa naf' andin.

Umuman olganda, «Arba'in» asari insonning ma'naviyatini yuksaltirishga xizmat qiladi.

Islom.uz portali tomonidan tashkil etilgan tanlovni jamoatchilik vakillaridan iborat hakamlar hay'ati baholab bordi.

Tanlov ikki yo'nalishda o'tkazildi.

Birinchi yo'nalish ishtirokchilaridan hadislarning o'zbekcha tarjimasi va Navoiyning to'rtliklarini ifodali yoddan o'qib berish so'raldi.

Ikkinchi yo'nalishda esa hadislarning arabcha matni va o'zbekcha tarjimasini, hadis roviysini aytish hamda to'rtlikni ifodali yoddan o'qib berish so'raldi.

Har ikki yo'nalishda ham ishtirokchilar bilet tanladi va undagi 4 tadan savolga javob berdi.

Ayol-qizlar o'rtasidagi «Arba'in» tanlovi musobaqa g'oliblari:

Hadisning o'zbekcha tarjimasi va arabcha matni hamda uni roviylari, shuningdek, to'rtliklarni ifodali yod olgan holda aytish berish bo'yicha:

Tanlovning eng kichik yoshdagi qatnashchilaridan biri, toshkentlik Tohiraxon Abbosova oliy o'ringa munosib ko'rildi. Ikkinchi o'rinni Go'zaloy Alisherova, faxrli uchinchi o'rin esa Oisha Mirzajonovaga nasib etdi.

Hadislarning o'zbekcha tarjimasi va to'rtliklarni ifodali yoddan aytib berish yo'nalishi bo'yicha:

Birinchi o'rinni Mahliyo Shuhratova, ikkinchi o'rin esa Shabnam G'aniyevaga hamda uchinchi o'rin Mahfuza Mamajonovaga nasib etdi.

Erkaklar o'rtasidagi «Arba'in» tanlovi musobaqa g'oliblari:

1-yo'nalish bo'yicha Habibulloh O'rinboyev birinchi o'rin, Isfandiyor Shokirjonov ikkinchi va Nodir Murodillayev uchinchi o'rinlarni qo'lga kiritdi.

2-yo'nalish bo'yicha Abubakr Baratov oliy o'rin g'olibi, Qurbon Ismatov ikkinchi hamda Dostonbek Sultonov uchinchi o'rinlarga munosib ko'rildi.

Barcha g'olib va sovrindorlarga, shuningdek, ishtirok etganlarga «Hilol-nashr» nashriyoti tomonidan esdalik sovg'alar topshirildi.

Navoiy hazratlari haqida kun.uz saytida «Navoiy – muzey eksponati emas, u biz bilan yashashi kerak» sarlavhali maqola berildi. Ushbu maqolada Navoiy hazratlari haqida dolzarb va muhim bo'lgan ma'lumotlar yoritib berilgan.

Jumladan, Toshkent davlat o'zbek tili va adabiyoti universiteti magistranti, navoiyshunos olim Akrom Malik shunday deydi: «Keyingi paytlarda shunday bir urinishlar bo'ldiki, Navoiyni dunyoga tanitish kerak». — Buni sun'iy urinish deb baholayman, ya'niki shart bo'lmagan bir ish. Chunki biz hali ajdodlarimizni yaxshi tanimaymiz. Nega o'zimiz yaxshi bilmagan holatda dunyoga tanitishimiz kerak. Garchi turkiy tilda ijod qilgan ijodkor bo'lsa-da, ommatan aytaman, mohiyatiga etib borganimiz yo'q. Har yili an'anaga muvofiq hazrat Alisher Navoiyning ijodini o'rganish, asarlarining targ'iboti odatda 9 fevral arafasida boshlanadi. Agar shu targ'ibot yil davomida olib borilsa edi, «O'zbek Navoiyni o'qimay qo'ysa», deb faryod chekmagan bo'lardik. Yoki «Har bir kalla, har bir bosh Navoiyni o'qishi kerak» deya aytilgan gaplar o'z tasdig'ini topgan bo'lardi.

Shuningdek, «Navoiy tashabbusi bilan Qur'oni karimga ikkita tafsir yozilgan», deya ta'kidlaydi Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf masjidi imom-noibi Hasanxon qori Yahyo Abdulmajid. — Hazrat Navoiy bosh vazir bo'lib turgan paytlarida Qur'oni karimga xizmat qilish borasida katta e'tibor berganlar. U kishining bevosita tashabbusi bilan fors tilida ikkita tafsir yozilgan. Shulardan birini Husayn voiz Koshifiy yozgan. Shuningdek, «Dorul huffoz» deb nomlangan qorixona ham qurdirgan. Qorixonaga o'zlarining bir to'rtligini ildirib qo'ygan ekanlar.

Bu davrda yo'q sen kebi xushxon hofiz,

Huffoz aro sarhalqayi davron hofiz.

Qur'ong'a sen o'lg'an kebi yakson hofiz,

Bo'lsun sanga barcha ishda Qur'on hofiz.

U kishining faoliyatlari Qur'onga, din ilmlariga mana shunday bog'liq bo'lgan, zotan, u davrda din ilmi, boshqa ilm degan ayirmachilik bo'lmagan. Shuning uchun Navoiyning ijodini Qur'on va hadissiz tasavvur qilolmaymiz.

Afsuski, o'rtadagi dinsizlik davrida xalqimiz asl manbalardan uzoqlashishi oqibatida Navoiy ijodini Qur'ondan ayri holatda talqin qilish davr talabi ham bo'lgan. Halqimiz boshqalarning yuzaki qarashlarini qabul qilishga majbur bo'ldi.

Navoiy ijodida Qur'on oyatlari mazmunini har qadamda uchratamiz. Hadis ma'nolarini uchratamiz, islom aqidasini ko'ramiz. Misol uchun, «Hamsa» ishqiy afsonadan iborat emas, balki tasavvufiy mazmunga ega asar hisoblanadi. Nizomiy Ganjaviy Navoiyning ta'kidlashicha 40 chilla o'tirib yozgan. Chilla o'tirish bu tasavvuf ahlining uzlati hisoblanadi. Allohga uzlat qilib yozilgan asar qanaqasiga tasavvufdan ayri oddiy hikoyalar yoki shahvoniy ishq bo'lishi mumkin.

Navoiyning tasavvufi bu – islom tasavvufi. Bu boshqa bir dinlardan ta'sirlanib shakllangan emas, to'la-to'kis Qur'on va hadis hamda tasavvuf ulamolarining fikrlaridan xulosalangan tasavvuf. Shulardan sizib chiqqan o'z falsafiy qarashlarini nazmda va nasrda bayon qilganlar.

Shuning uchun hech ikkilanmay aytishimiz mumkinki, Navoiy ijodi Qur'on va hadisdagi falsafiy qarashlar, tasavvufiy yondashuvlarning nazmdagi in'ikosi, Navoiy tilidagi jarangi. Islom falsafasi, islom e'tiqodi umuminsoniy tushunchalar bilan juda ko'p jihatdan hamohang, shuning uchun ham Navoiy dunyo miqyosidagi mutafakkir va ayni vaqtda islom falsafasini tarannum etgan mutafakkir.

Ulug' bobokalonimizning meroslarini to'la va to'g'ri tushunish hamda shunday talqin qilish, bu oltin merosni haqiqiy, sof holatda keyingi avlodlarga etkazish biz, farzandlarning sharafli burchimizdir. Bunday ulkan vazifani sharaf bilan ado qilish baxtini hozirgi ilm va ma'rifat kishilariga, alalxusus, Alisher Navoiyga o'zini avlod deb bilgan sizu bizlar – barchamizga Alloh taoloning O'zi nasib etsin!

Islom.uz sayti

O'zbekiston yangiliklari

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Abul Barakot Nasafiyning ilmiy merosi va “Tafsirun Nasafiy” asari

16.06.2025 1630 7 min.

Bismillahir Rohmanir Rohiym

Abul Barakot Nasafiyning ilmiy meroslari va xususan “Tafsirun Nasafiy” asari

Imom Buxoriy nomidagi

Toshkent Islom instituti talabasi

Hamidullayev No‘monxon

Annotatsiya: Mazkur maqolada mo‘g‘ullar istilosi davrida yashagan, hanafiy fiqh va moturidiy aqida yo‘nalishining yetuk vakillaridan biri bo‘lgan alloma Abul Barakot an-Nasafiyning ilmiy merosi o‘rganiladi. Uning kalom, fiqh va tafsir sohalariga oid muhim asarlari, xususan “Madorik at-Tanzil va Haqoiq at-Ta’vil” nomli tafsiri alohida tahlil qilinadi. Ushbu tafsir asari hanafiylik va ahli sunna ta’limotiga asoslangan bo‘lib, unda Zamaxshariyning “Kashshof” va Bayzoviy tafsirlaridan tanlab olingan jihatlar, ammo mo‘taziliy yondashuvlardan holi uslub qo‘llanilgan.

Muallif Qur’on oyatlarini fiqhiy, tilshunoslik va kalomiy jihatdan izohlab, tafsirni mo‘tadil, ixcham, isroiliylardan pok va ilmiy yondashuvga asoslangan holda yozgan. Shuningdek, maqolada Abul Barakot Nasafiyning boshqa mashhur asarlari va ulamolar tomonidan berilgan ta’riflar ham bayon etilgan. Bu maqola tafsir ilmi rivojiga qo‘shilgan boy ilmiy merosni ochib berish barobarida, hanafiy tafsir maktabining o‘ziga xos jihatlarini ham yoritadi.

Kalit so‘zlar: Abul Barakot an-Nasafiy, Madorik at-Tanzil, Tafsir an-Nasafiy, hanafiy mazhabi, moturidiy aqida, tafsir ilmi, Kashshof, Bayzoviy, ahli sunna val jamoa, fiqh, kalom, Qur’on tafsiri, mo‘g‘ullar davri, isroiliyat, qiroatlar, tafsir uslubi.

Nasafdan yetishib chiqqan ulug‘ olimlardan biri Abul Barakot Nasafiy o‘zining tafsir, fiqh, aqida sohalariga oid asarlari bilan mashhur bo‘lgan. U tug‘ilib, yashagan payt mo‘gullar hukmronligi davri bo‘lganligi uchun Movarounnahrda ilmiy, madaniy va iqtisodiy holat tanazzulga tushib qolgan edi. Shunday bo‘lishiga qaramasdan Abul Barakot Nasafiy kabi fidoiy olimlar ilmni jonlantirishga va qayta tiklashga harakat qilganlar[1]. Abul Barakot Nasafiyning turli sohalardagi asarlari;

“Al-Musaffo fi sharh al-manzuma an-Nasafiya” (“an-Nasafiy nazmining musaffo sharhi ”) – ilmi kalomga oid;

“Al-Mustasfo fi sharh al-fiqh an-nofi” (“Tanlangan foydali fiqh sharhi”) – islom huquqshunosligiga oid;

“Umdat al-aqoid” (“Aqidalar asosi”) – kalom ilmiga oid.

Abul Barakot Nasafiyning tafsir ilmi bo‘yicha ahli ilm orasida “Tafsir an-Nasafiy” nomi bilan mashhur bo‘lgan va hanafiy mazhabiga muvofiq bitilgan “Madorik at-tanzil va haqoiq at-ta’vil” (Qur’on ma’nolari va ta’vil haqiqatlari) kitobi boshqa asarlar orasida eng qimmatlilaridan biri desak, hech ham mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki boshqa tafsir kitoblari orasida katta shuhrat qozongan “Tafsir an-Nasafiy” kitobi dunyo bo‘yicha eng keng tarqalgan hanafiy mazhabiga binoan yozilgan, undagi oyatlar aynan moturidiya ta’limotiga binoan bayon etilib, o‘sha davrning ilm markazlari Buxoro va Samarqandning olimlari fikrlari bilan boyitilgandir. Bu asarni yozishda Nasafiy Zamaxshariyning “al-Kashshof an haqoiqi-t tanzil”, Bayzoviyning “Anvorut-tanzil va asrorut-ta’vil” va boshqa tafsirlardan foydalangan[2].

Alloma Laknaviy Abul Barakot Nasafiy 1310 yilda Bag‘dodga kelgani, mudarrislik qilgani va shu yerda vafot qilganlini aytib o‘tgan[3]. 1310 yili rabi al-avval oyining juma kuni kechasi Bag‘dodda vafot etgan hamda Isfahon yaqinidagi Izaj shahrida (Xuziston va Isfahon oralig‘ida) dafn qilingan.

Quyida ushbu buyuk imom haqida ba’zi ulamolarning fikrlari keltiramiz: Imom Laknaviy uni shunday ta’riflagan: “Komil imom, zamonasining ziyrak olimlaridan, fiqhda asosiy manbalarga amal qilgan, hadis va uning ma’nolarida yetuk olim”[4].

Imom Ibn Hajar uni “dunyoning allomasi”[5] deb atagan.

Ibn Kamol Pasha uning yuksak ilmiy maqomi haqida shunday degan: “U mutaqaddim faqihlar va muhaqqiqlar qatorida yuqori mavqega ega bo‘lib, zaif va mavzu' hadislarni o‘z asarlarida keltirmagan, balki mustahkam dalillarga tayangan”.

Shuningdek, u shunday degan: “Ijtihod eshigi u kishi bilan yopilgan, undan keyin hech bir mazhabda yangi mujtahid kelmagan”[6].

Abul Barakot Nasafiyning bir qator asarlari O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanadi.

Nasafiy tafsiri ta’rifi va muallifining undagi uslubi.

Bu tafsirni Imom Nasafiy rohimahulloh “Tafsirul Bayzoviy” va Zamaxshariyning “Kashshof” tafsirlaidan muxtasar qilib olgan. Lekin u Kashshofdagi mo‘tazila e’tiqodidagi fikrlarni tashlab, Ahli sunna val Jamoa mazhabiga ko‘ra ta’lif qilgan. Bu tafsir uzun tafsirlar bilan qisqa tafsirlar orasidagi o‘rtacha tafsirdir. Bu tafsirda Imom Nasafiy rohimahulloh qiroat va tarkib qoidalari o‘rtasidagi vajhlarni jamlagan. Bunga Kashshofda kelgan balog‘at qoidalari va yashirin nozik ma’nolarni kashf etishdan iborat bo‘lgan bir qancha narsalarni ham kiritgan.

Shu bilan birga, Zamaxshariy o‘z tafsirida qo‘llagan savol va javoblarni ham keltirgan. Lekin imom Nasafiy rahmatullohi alayh o‘zining bu tafsirida oyatlarni asos qilib olgan. Shuning uchun “Kashshof”ning sohibi suralarning fazilati haqida mavzu' hadislarni keltirganidek u kishi mavzu' hadislarni keltirmagan.

Imom Nasafiy rohimahulloh grammatik qoidalarga chuqur kirmay, balki yengil to‘xtalib o‘tgan. Mutavotir yetti qiroatni lozim tutib, har bir qiroatni o‘z qorisiga nisbatini bergan. Hukm oyatlarning tafsirida fiqhiy mazhablarga qisqacha to‘xtalib o‘tgan. Har bir mazhab keltirgan fikrlarni qisqacha bayon qilib, asosan, ko‘pincha o‘zining hanafiy mazhabini qo‘llab-quvvatlagan. Mazhabiga muxolif kelganlarga raddiyalar bergan. Bu tafsirda Isroiliyot rivoyatlarining zikri kamdan-kam uchraydi. Shunda ham bunday rivoyatlarni keltirib turib, so‘ngra rad qiladi.

Darhaqiqat, imom Nasafiy rohimahulloh o‘z tafsirining avvalida qisqa bir iborani keltirib, unda o‘zining bu tafsirini yozishdagi yo‘nalishi va uslubini bayon qilib, jumladan, shunday deydi: “Tafsir ilmida qiroat va tarkib vajhlarini jamlagan, «Badi' va ishorat” ilmining nozik jihatlarini o‘z ichiga olgan, Ahli sunnat val jamoatning so‘zlari bilan bezalgan, bid’at va zalolat ahlining botil fikrlaridan xoli bo‘lgan, malol keladigan darajada juda uzun bo‘lmagan va xalal beradigan darajada juda qisqa bo‘lmagan, o‘rtacha bir kitobni yozdim».

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YHATI

Uvatov U. Yurtimiz allomalari. – Toshkent: Nihol, 2014. – B. 98.
Abul Barakot an-Nasafiy. Kanz ad-daqoiq. – Madina: Dorus siroj, 2001 – B. 29.
Abul Barakot an-Nasafiy. Kanz ad-daqoiq. – Madina: Dorus siroj, 2001 – B. 13.
Abdulhay Laknaviy. Favoidul bahiyya. – Bayrut: Matba’atus sa’oda, 1998. – B. 101.
Ibn Xajar Asqaloniy. Durarul kamina. – Haydarobod: Maorifil Usmoniya, 1994, – J. 1. – B. 17.
Abdulhay Laknaviy. Favoidul bahiyya. – Bayrut: Matba’atus sa’oda, 1998 – B. 101-102.