Tafsir so'zi lug'atda: “izohlash” va “bayon” degan ma'nolarni anglatadi. Ushbu ma'no Qur'oni karimning “Furqon” surasida ham kelgan. Alloh taolo bunday marhamat qiladi: “Ular senga biror masal keltirsalar, Biz, albatta, senga haqni va go'zal sharhini keltiramiz”(Furqon surasi, 33-oyat).

Istilohda esa, ulamolar tafsirga turlicha ta'rif berganlar. Shulardan biri Imom Suyutiy bunday ta'rif bergan: “U oyatlarning nozil bo'lishi, qissalari, nozil bo'lish sabablarini bilish. So'ngra, Makkiy va Madaniy oyatlar tartibi, muhkam va mutashobeh bayoni, nosix va mansuxi, xos va ommasi, mujmal va mufassari, halol va haromi, va'da va va'iydi, buyruq va qaytariqlari va shu kabilarni bilishdir”.

Ta'vil lug'atda: “Qaytish” degan ma'noni bildiradi. Ya'ni, so'zni ehtimoli bor ma'noga qaytarish deyiladi. Istilohda esa, salaf ulamolari ta'vilni ikki xil ma'nosi bor deganlar. Birinchisi: bir kalomning tafsiri va uning ma'nosining bayoni. Mana shu ta'rifga binoan tafsir va ta'vil so'zlari o'zaro ma'nodosh (sinonim) hisoblanadi.

Ikkinchisi: kalomdan iroda qilingan narsaning ayni o'zidir. Ya'ni, kalom agar, bir narsani talabi haqida bo'lsa, uning ta'vili: talab qilinganning o'zi hisoblanadi. Agar, kalom xabariy bo'lsa, uning ta'vili: xabar berilgan narsaning ayni o'zi bo'ladi.

Tafsir ulamolari tafsir va ta'vil orasidagi farq borasida turlicha yo'lni tutganlar. Ba'zi olimlar tafsir va ta'vilning ikkisi ham bir ma'noda deganlar. Ayrim olimlar esa, ikkisining orasini farqlaganlar. Shulardan biri Rog'ib Asfahoniy rahimahulloh bunday deydilar: “Tafsir: ta'vilga nisbatan omroq. Ko'pincha tafsir lafzlarda, ta'vil esa, ma'nolarda ishlatiladi. Va yana ta'vil ko'pincha ilohiy kitoblarda ishlatildi. Tafsir esa, ilohiy kitoblarda ham, boshqalarda ham ishlatiladi.

Muhammad Yunus Muhammad Muso o'g'li,

Mir Arab Oliy madrasasi talabasi.