Sobit ibn Qays roziyallohu anhu ulug' sahobalardan. Ansorlarning notig'i. Uhud jangi va Rizvon bay'ati qatnashchisi. Onasi: Hind binti Ruhm Toia. Boshqa bir o'rinda: “Kabsha binti Voqid. Mo'mina, oqila ayol bo'lgan”, deyiladi. Ona bir aka-ukalari: Abdulloh ibn Ravoha, Amra binti Ravoha. 

Sobit ibn Qays roziyallohu anhu yasribliklar orasida Islomni birinchi qabul qilganlardan. Makkalik o'smir Mus'ab ibn Umayr roziyallohu anhu Qur'oni karimni yoqimli ovozda qiroat qilganda Sobitning qalbi yumshab, Islomga moyil bo'ldi va imon bilan sharaflandi. 

Endi u Yasribga asrlar osha kutilgan Payg'ambar alayhissalomning tashrif buyurishlariga intiq bo'la boshladi. Ham ruhan, ham ma'nan tayyorgarlik ko'rdi. 

Anas ibn Molik roziyallohu anhu rivoyat qiladi: “Rasululloh sollallohu alayhi va sallam Madinaga kelganlarida Sobit ibn Qays u zot alayhissalomni mamnuniyat bilan kutib oldi. So'ng: “Ey Allohning Rasuli, sizni o'zimiz va farzandlarimiz kabi himoya qilamiz. Buning evaziga bizga nima beriladi?” deb so'radi. Nabiy alayhissalom: “Jannat”, dedilar. Jannat so'zini eshitgan sahobalar: “Biz rozimiz, biz rozimiz, biz rozimiz!”, deb baralla aytishdi. Shundan keyin Nabiy alayhissalom Sobitni o'z voizlari etib tayinladilar. 

Sobit ibn Qays roziyallohu anhuning to'ng'ich  farzandi tug'ilganda, uni Nabiy alayhissalom huzurlariga olib keldi. U zot alayhissalom bolaning tanglayini ko'tarib, unga Muhammad, deb ism qo'ydilar. Shu kundan boshlab Sobit “Abu Muhammad” kunyasini oldi. 

Zuhriy aytadi: «Bani Tamim qabilasidan elchilar kelib, notiqlari nutq so'zladi va o'z xutbasidan faxrlandi. Shunda Nabiy alayhissalom Sobit ibn Qaysga: “Tur, ularning notig'iga javob qaytar”, dedilar. Sobit roziyallohu anhu Alloh taologa hamd aytib, so'ng ularga Islom da'vatini etkazdi. Uning xutbasidan Nabiy alayhissalom va musulmonlar xursand bo'lishdi». 

Sobit ibn Qays sahobalar orasida taqvosi, saxovati, shijoati, Rasululloh sollallohu alayhi va sallamga kuchli muhabbati bilan, shuningdek, Alloh taolo yo'lida infoq­ehson qilishni yaxshi ko'rishi bilan ajralib turardi. Bir kuni Sobit musulmonlardan birining uch kun uzluksiz ro'za tutayotgani, iftorga biron egulik topolmayotganini bilib qoldi. Hotiniga borib, bu kecha uyga mehmon olib kelishini, unga sezdirmay chiroqni o'chirib qo'yishini aytdi. Mehmon hech bir xijolatsiz taomga to'yib olmaguniga qadar o'zlari taomdan emasliklarini  tayinladi. Boisi, uylarida bir yoki ikki kishiga etar­etmas taom bor edi. 

Kech kirib, mehmon kelganda Sobitning ayoli o'zini go'yoki pilikni to'g'rilayotganday ko'rsatib, uni o'chirib qo'ydi. Mehmon oldida hammalari taomga qo'l uzatishib, o'zlarini taomlanishayotganday ko'rsatishdi. Mehmon to'yib  olmaguniga qadar, biror luqma eyishmadi. 

Ertasiga Sobit Rasululloh sollallohu alayhi va sallam huzurlariga bordi. U zot alayhissalom: “Ey Sobit, mehmoningga qilgan kechagi ishingdan Alloh ajablandi”, dedilar. Shundan so'ng: «Hamda o'zlarida ehtiyoj bo'la turib, (ehson qilishda boshqa muhtojlarni) ixtiyor qilurlar. Kimki o'z nafsi baxilligidan saqlana olsa, bas, ana o'shalar (oxiratda) najot topuvchidirlar» (Hashr surasi, 9) oyati karimasi nozil bo'ldi. 

Hujurot surasining: “Ey imon keltirganlar! Amallaringiz o'zingiz sezmagan holingizda zoye bo'lib ketmasligi uchun sizlar ovozlaringizni Payg'ambarning ovozidan yuqori ko'tarmangiz va unga bir-birlaringizga baland ovoz (dag'al so'z) qilgandek baland ovoz qilmangiz!” oyati nozil bo'lganida Sobit ibn Qays Rasululloh sollallohu alayhi va sallamni qattiq yaxshi ko'rishiga qaramasdan huzurlariga bormay qo'ydi. Uyidan faqat jamoat namozlarini ado etish uchun chiqadigan bo'ldi. 

Bu orada Nabiy alayhissalom Sobitni surishtirib: “Kim bizga u haqida xabar olib keladi?” dedilar. Ansorlardan biri: “Yo Rasululloh, men bilib kelaman”, deb Sobitning uyiga bordi. Uni boshi egik, xafa holda o'tirganini ko'rdi. Keyin: “Ey Abu Muhammad, ahvoling qanday?” deb so'radi. U: “Yomon”, deb javob qildi. Ansoriy: “Nima uchun?” deb so'radi. Sobit: “Bilasan­ku, ovozi baland odamman. Ko'p bor ovozimni Rasululloh alayhissalomning ovozlaridan baland ko'targanman. Bu haqda Qur'oni karimda sen bilgan narsa nozil bo'ldi. Endi o'zimni do'zax ahlidan deb hisoblamoqdaman”, dedi. 

Ansoriy Nabiy alayhissalom huzurlariga kelib, ko'rgan va eshitganlarini so'zlab berdi. Payg'ambarimiz alayhissalom ansoriyga: “Sobitning oldiga qaytib bor, unga do'zax emas, balki jannat ahlidan ekanini ayt”, dedilar. 

Jannat bashoratini olsa­da, Sobit ibn Qays roziyallohu anhu ilm, amal va ibodatda peshqadamlikni qo'ldan bermadi. Muhammad ibn Jarir ibn Yazid aytadi: «Payg'ambarimiz alayhissalomga: “Ko'rdingizmi, kecha Qays ibn Sobit ibn Shamosning uyida chiroqlar o'chmadi?” deyishdi. Nabiy alayhissalom: “Shoyad Baqara surasini o'qigan bo'lsa”, dedilar. Bu haqda Sobitdan so'rashganda u: “Baqara surasini o'qigandim”, deb javob berdi». 

“Odamlarga (kibrlanib) yuzingni burishtirmagin va erda kerilib yurmagin! Chunki Alloh barcha kibrli, maqtanchoq kimsalarni suymas” (Luqmon surasi, 18) oyati Sobit ibn Qaysga qattiq ta'sir etdi va yig'lay boshladi. Rasululloh sollallohu alayhi va sallam undan yig'isi sababini so'raganlarida u bunday javob berdi: “Qavmimdagi eng rangi qora kishi bo'lishimga qaramay, men go'zallikni yaxshi ko'raman”, dedi. Nabiy alayhissalom: “Sen oyatda zikr qilinganlar toifasiga kirmaysan. Baxtli hayot kechirib, yaxshilik ustida vafot etasan. So'ng Alloh taolo seni jannatga kiritadi”, deb marhamat qildilar. Bu uning ikkinchi bor jannat bashoratini olishi edi. 

Rasululloh sollallohu alayhi va sallam Sobit ibn Qays roziyallohu anhudan rozi holda vafot etdilar. Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhu xalifaligi zamonida ridda jangi boshlandi. Bu orada Musaylama Kazzob Yamomada o'zini payg'ambar deb e'lon qildi. Sobit ibn Qays ham boshqalar qatori Yamomaga – soxta payg'ambarga qarshi jang qilish uchun bordi. 

Bir vaqtlar Allohning elchisi aytgan bashoratga erishish uchun o'limga tik boqdi. Jangga kirarkan: “Yo Alloh, ular (kazzoblar) qilgan ishlaridan meni uzoq qil”, deb duo qildi. Mardlik va qahramonliklar ko'rsatib, shahid bo'ldi. 

Sobit ibn Qays roziyallohu anhu vafotidan so'ng sahobalardan birining tushiga kirib, bir odamda sovuti borligi, uni sotib, pulini kambag'allarga ehson qilishini aytdi. Sahoba tushini Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhuga aytdi. Halifa tushda aytilgan kishiga odam jo'natdi. Haligi odam sovutni e'tirof etdi. So'ng uni sotishib, pulini ehson qilishdi.

Shunday qilib, Sobit ibn Qays vafotidan keyin vasiyatini aytgan yagona inson sifatida tarixga muhrlandi. 

Manbalar asosida Romitan tumanidagi “Mulla Narzi” jome masjidi imom-xatibi
Sunnatulloh FAHRIYeV tayyorladi.
“Islom Nuri” diniy-ma'rifiy gazetasining 2020-yil, 23-sonidan