بسم الله الرحمن الرحيم
اَلْحَمْدُ لِلَّهِ رب العالمين، وَالصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ عَلَى رَسُولِهِ محمد الأمين وَعَلَى آلِهِ وَصَحْبِهِ أَجْمَعِيْنَ اَمَّا بَعْدُ
AZIZ UMRNING QADRIGA YeTAYLIK!
Muhtaram azizlar! Ma'lumki, dunyo hayoti – har bir insonga berilgan o'tkinchi sinov muddatidir. Undagi har bir kun, soat, daqiqa va hatto soniya inson uchun ko'p foyda keltiradigan g'animat bir fursatdir.
Dinimiz manbalarida inson umrining qadri balandligiga ishoralar juda ko'p. Hususan, oyati karimalarda insonning bolalik, yoshlik, qarilik davrlarini tasvirlanib, bu davrlar tezda o'tib ketishi bayon qilinadi. Alloh taolo Qur'oni karimda shunday deydi:
وَاضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا كَمَاءٍ أَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ
فَأَصْبَحَ هَشِيمًا تَذْرُوهُ الرِّيَاحُ وَكَانَ اللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ مُقْتَدِرًا
ya'ni: “(Ey, Muhammad! Odamlarga) dunyo hayoti misolini keltiring. (U) xuddi bir suv kabidirki, Biz uni osmondan yog'dirgach, (bahorda) u sababli er o'simliklari (bir-biriga) aralashib (qalinlashib) ketur, so'ngra (kuzda) shamollar uchirib ketadigan xashakka aylanib qolur. Alloh hamma narsaga qodir zotdir” (Kahf surasi 45-oyat).
Ushbu oyati karimada inson umrining bahori – yoshlik davri va kuzi – keksalik ayyomi ekani haqida misol keltirilmoqda.
Inson hayotidagi asosiy g'oya – imon-e'tiqod bilan solih hayot kechirish, o'zgalarga imkon boricha naf keltirish va yaxshi iz qoldirishdir.
Alloh taolo Qur'oni karimda marhamat qiladi:
الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا
ya'ni: “U (Alloh), sizlarning qay biringiz yaxshiroq amal qilishingizni sinash uchun o'lim va hayotni yaratgan Zotdir” (Mulk surasi 2-oyat).
Ushbu oyati karimada o'lim bilan hayot odamlardan qaysi biri chiroyliroq amal qilishini imtihon qilish uchun yaratilgani bayon qilinmoqda. Demak, inson umri bekorga berilmaydi, uni behuda ishlar bilan zoye qilish mumkin emas. Balki umr – xayrli amallar, foydali ishlar, elu yurtga manfaat keltiradigan hamda oxirat uchun zaxira bo'ladigan buyuk ishlarni amalga oshirish uchun berilgan qimmatli fursatdir.
Bo'sh vaqtni g'animat bilish haqida Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallam mashhur hadisi shariflarida shunday deganlar:
نِعْمَتانِ مغبونٌ فيهمَا كثيرٌ منَ النَّاسِ: الصِّحَّةُ والفَراغُ
(رواه الإمام البخاري عن ابن عباس رضي الله عنهما)
ya'ni: “Ikki (buyuk) ne'mat borki, ko'p odamlar ulardan g'aflatda qoladilar. Ular – sihat-salomatlik va bo'sh vaqtdir” (Imom Buxoiy rivoyatlari).
Yana bir hadisi sharifda bunday marhamat qilingan:
اغْتَنِمْ خَمْسًا قَبْلَ خَمْسٍ: شَبَابَكَ قَبْلَ هَرَمِكَ، وَصِحَّتَكَ قَبْلَ سَقَمِكَ، وَغِنَاكَ قَبْلَ فَقْرِكَ، وَفَرَاغَكَ قَبْلَ شُغْلِكَ،
وَحَيَاتَكَ قَبْلَ مَوْتِكَ
(رَوَاهُ الإمام الْحَاكِمُ عَنِ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَبَّاسٍ رضي الله عنهما)
ya'ni: “Besh narsadan oldin besh narsani g'animat biling: keksaligingizdan oldin yoshligingizni, kasalligingizdan oldin salomatligingizni, kambag'alligingizdan oldin boyligingizni, mashg'ulligingizdan oldin bo'shligingizni, o'limingizdan oldin hayotingizni” (Imom Hokim rivoyatlari).
Hofiz Ibn Hajar rahimahulloh aytadilar: “Sog'ligi va bo'sh vaqtini Alloh taologa ibodat qilish uchun foydalangan kishi naqadar baxtlidir! Ammo sog'ligi va bo'sh vaqtini Alloh taologa gunoh qilish uchun sarflagan odam naqadar ziyonkordir!”.
Kishi foydali ishlar bilan mashg'ul bo'lib, befoyda ishlardan o'zini tiyishi uning diyonati go'zal ekaniga dalolat qiladi. Bu haqda Payg'ambarimiz sallallohu alayhi vasallam shunday deganlar:
مِنْ حُسْنِ إِسْلاَمِ الْمَرْءِ: تَرْكُهُ مَا لَا يَعْنِيْهِ
(رواه الإمام الترمذي عن أبي هريرة رضي الله عنه)
ya'ni: “Kishining namunali musulmon bo'lishi – foydasiz narsalarni tark qilishi bilan bo'ladi” (Imom Temiziy rivoyatlari).
Bu hadisi sharifni Hamza Kinoniy rahimahulloh sharhlab bunday deganlar: “Bu hadisga amal qilish – Islomning uchdan biriga amal qilish hisoblanadi” (“Tanviyrul havolik” kitobi).
Mashhur tobeinlardan Hasan Basriy rahmatullohi alayh vaqtni qadriga etish haqida quyidagi iboralarni aytganlar:
"يَا ابْنَ آدَمْ، إنَّمَا أَنْتَ أَيَّامٌ، كُلَّمَا ذَهَبَ يَوْمٌ ذَهَبَ بَعْضُكَ"
ya'ni: “Ey odam bolasi! Sen ma'lum kunlardan iboratsan. Qachon bir kuning o'tsa, bir bo'laging ketdi deganidir”.
Azizlar! Umrimiz cheklangan ekan, o'tayotgan har bir onimizning qadriga etsak, vaqt hamisha bizning foydamizga ishlaydi.
Qiyomat kuni har bir shaxs Alloh taoloning huzurida o'tkazgan vaqti haqida so'raladi. Bu haqda Rasululloh sallallohu alayhi vasallam hadisi shariflarida marhamat qilganlar:
لاَ تَزُولُ قَدَمَا عَبْدٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، حَتَّى يُسْأَلَ عَنْ أَرْبَعِ خِصَالٍ: عَنْ عُمْرِهِ: فِيْمَ أَفْنَاهُ؟ وَعَنْ شَبَابِهِ: فِيْمَ أَبْلاَهُ؟ وَعَنْ مَالِهِ: مِنْ أَيْنَ اِكْتَسَبَهُ؟ وَفِيْمَ أَنْفَقَهُ؟ وَعَنْ عِلْمِه: مَاذَا عَمِلَ فِيْهِ؟
(رواه الإمام الترمذي عن معاذ بن جبل رضي الله عنه)
ya'ni: “Qiyomat kunida banda to'rt narsadan so'ralmaguncha, uning qadami joyidan jilmaydi: umrini nimaga sarflagani, yigitlik davrini qanday o'tkazgani, molini qayerdan topib, qayerga sarflagani va olgan ilmiga qanday amal qilgani” (Imom Temiziy rivoyatlari).
Demak, inson umrining har bir davridan umumiy ravishda, yoshlik davridan esa o'ziga xos shaklda so'raladi.
Bugungi kunda ba'zi kattayu-kichikning vaqti, umri bekorga isrof bo'layotgan maydon – ijtimoiy tarmoqlardir. Ba'zi yoshu katta telegram, feysbuk, instagram, yutub va tik-tok kabi ijtimoiy tarmoqlarda kuniga soatlab vaqtlarini sarflamoqda. Yaxshilikka, xayrli maqsadlar, bilim olish yo bilim tarqatish yo'lida foydalanayotganlarga ofarin deymiz, lekin aksariyat vaqtda ko'ngilochar o'yinlar, bema'ni rasm va videolarni ko'rib, umrini shamolga sovuradiganlar o'z oyog'iga bolta urgan kishidan farqi yo'q. Gunohni pulga sotib olgan bo'ladi, xolos. Chunki bekorga sarf bo'lgan vaqtdan muhim ishlarga sarflanganda edi, qanchalik foyda bo'lardi. Hatto kechasi bilan bedor bo'lib, o'yin o'ynab chiqadiganlar shuni o'rniga uxlab dam olgani foydaliroq bo'ladi. Undan ko'ra har bir yosh o'zining oldiga katta maqsadlar qo'yib, dunyo-oxirati uchun foydali ilm o'rganishi, biror kasbni puxta egallashi, til o'rganishi o'ziga ham, o'zgalarga ham yaxshiroqdir.
Umrni bekorga sovurishning yana bir ko'rinishi, ba'zi yoshlar o'rtasidagi choyxona (gap)larning haddan tashqari ko'pligidir. Hatto ba'zilarning har kuni choyxonasi bor. Bu, har kuni katta ehtimol bilan 2-3 soat vaqt bekorga sarf bo'ladi, degani. O'zaro suhbatda foydali mavzular ko'tarilsa, yaxshilikka targ'ib, yomonlikdan qaytarish bo'lsa, mayli. Lekin aksar holatda bekorchi va g'iybat gaplar bo'ladigan choyxonalar qalbni qoraytirishdan boshqasiga yaramaydi. Umr –isrof, pul – isrof, vaqt – isrof! Agar ulfatlar har kuni shuncha vaqtni farzand tarbiyasiga ajratsa, qanchalik yaxshi natija bergan bo'lardi?! Ertaga o'zimizni aybimiz bilan farzandlar noqobil bo'lib chiqsa, aybni o'zgalardan izlab yuramiz, Alloh saqlasin!
Muhtaram azizlar! Vaqtimiz etarli bo'lgan paytda kitobxonlikni yo'lga qo'yish juda foydalidir. O'zimiz bu ishda o'rnak bo'lib, farzandlarimizni qiziqtiraylik. Farzandlarimizning bo'sh vaqtlarini kitob o'qish, ilm-ma'rifat hosil qilish kabi foydali ishlar bilan mashg'ul qilish – biz, ota-onalar, zimmamizda ekanini doimo yodda tutishimiz kerak!
O'tgan ulug'larimizning hayotlaridagi ba'zi misollar bilan tanishsak, maqsadga muvofiq bo'ladi:
Shafiq ibn Ibrohim Al-Balxiy aytadilar: “Biz Abdulloh Ibn Muborakka: “Nima uchun namoz o'qib bo'lganimizdan so'ng biz bilan birga o'tirmaysiz?” – deb so'radik. U kishi: “Sahobalar va tobeinlar bilan birga o'tirishga ketaman”, – dedilar. Biz: “Sahobalar va tobeinlar qayerda ekan?” – deb, hayron bo'lib yana so'radik. Shunda u zot: “Kitob o'qiyman, shunda ular haqida, qilgan ishlari haqida bilib olaman”, – deb javob berdilar”.
Abdulloh ibn Mas'ud raziyallohu anhu aytadilar:
"مَا نَدِمْتُ عَلَى شَيْءٍ نَدَمِي عَلَى يَوْمٍ غَرَبَتْ فِيْهِ شَمْسُهُ، نَقَصَ فِيْهِ أَجَلِيْ، وَلَمْ يَزْدَدْ فِيْهِ عَمَلِيْ"
ya'ni: “Quyosh botib, kunim o'tib, menga berilgan muhlat qisqarib, unda amalim ziyoda bo'lmaganiga achinganim kabi biror narsaga achinmadim”.
Umar ibn Abdulaziz rahimahulloh aytganlar: “Kecha va kunduz sening jismingda o'z ishini ko'rsatyapti. Demak, sen ham ularni g'animat bilib, foydalanib qol”.
– Muhaddis, faqih Imom Navaviy rahimahulloh qisqa umrlari (40 yil) davomida 500 ta kitob yozganlar.
– Abu Hurayra raziyallohu anhu bir kunda 12 000 (o'n ikki ming) marta, Holid ibn Marvon esa 100 000 (yuz ming) marta tasbeh aytar edilar.
– Hindiston diyorida yashagan hazrat Ashraf Ali Tahonaviy rahimahulloh qisqa umrlari davomida 1 500 (bir yarim ming) kitob yozadilar. Shuningdek, o'zlaridan keyin ko'pgina murshid va valiy darajasiga erishgan shogirdlar ham qoldirganlar. Ana barakali, uzoq va sermazmun umr!
Islom ulamolaridan biri faqat nonni ivitib er edi. Sababi so'ralsa, “shunday qilsam, kamroq vaqt sarflayman”, deganlar.
Musulmon bo'lmasada o'rnak olishimiz mumkin bo'lgan dunyoga taniqli bir milliarder doim besh-oltita bir xil ko'ylak, bir xil shim olar ekan. Nega, deb so'ralsa, “kiyim tanlashga vaqtim ketmasin”, der ekan. Yana biri esa hech bog'ichli poyabzal olmas ekan, nega, deyilsa, “ipini o'tkazishga vaqtim ketmasin”, deb javob berarkan. Aslida biz, musulmonlar, vaqtning qadriga etishga haqliroqmiz, chunki dinimiz umrni foydali ishlarga sarflashga qattiq targ'ib qiladi.
Hulosa o'rnida aytish mumkinki, har birimiz vaqtdan unumli foydalanib, umrimizni ibodatlar, halol kasb-kor, ilm-ma'rifat, zikru tasbih, savobli ishlar va vatanimiz ravnaqi uchun sarflashimiz kerak bo'ladi.
Muhtaram azizlar! Hozirgi kunda ayrim kimsalar ba'zi zaif hadislarda kelgan “javrob” iborasini “paypoq” deb tarjima qilib, tahoratda paypoqqa mash tortish mumkin deya odamlarni chalg'itmoqdalar. Aslida hadisi sharifda zikr qilingan javrob boshqa va yaqin paytlarda paydo bo'lgan paypoq boshqa ekanini anglash uchun ortiqcha aql yoki bilim kerak emas.
Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning davrlarida joriy bo'lgan javrobga berilgan ta'riflarning hammasini o'rganib, xulosa qilinsa, javrob – jundan yoki paxtadan to'qilgan qalin matodan bo'lgan, oyoqni issiq tutish uchun kiyiladigan yoki oyoqqa o'raladigan, eng kamida osti teridan bo'lgan narsa ekani ma'lum bo'ladi.
Mo''tabar fiqhiy manba “Inoya sharhul Hidoya” kitobida shunday deyiladi:
“Javrobga mash tortishning hukmi uch xil ko'rinishda bo'ladi:
- Agar u qalin javrob bo'lib, ostiga teri qo'yilgan bo'lsa, mash tortish joiz. Bunga ulamolarimiz ittifoq qilganlar.
- Teridan bo'lmagan yupqa javrob bo'lsa, mash tortib bo'lmaydi. Bunga ham barchalari ittifoq qilganlar.
- Teridan bo'lmagan, lekin qalin javrob bo'lsa, Imom A'zam nazdida mash tortish durust emas”.
Hulosa qilib aytadigan bo'lsak, barcha faqihlar va mujtahidlar suv sizib o'tadigan, oyoqda o'zini tutib tura olmaydigan, ya'ni bog'ichsiz tushib ketadigan, yuqorida aytilgan 6 km masofagacha kiyib yurilsa, yirtilib ketadigan paypoqlar va poyabzalga mash tortish joiz emasligiga ittifoq qilganlar. Agar kimdir hozirgi yupqa paypoqlarga mash tortayotgan bo'lsa, Imom Abu Hanifa va u zotning ikki shogirdlari hamda Imom Molik, Imom Shofeiy, Imom Ahmad ibn Hanbalning mazhablariga ko'ra uning tahorati durust bo'lmaydi.
Alloh taolo umrimizga fayzu baraka bersin! Vaqtimizni doimo dunyo va oxiratimiz, dinimiz va xalqimiz uchun foydali ishlar bilan o'tkazishni nasib aylasin! Omin!
Hurmatli imom-domla! Kelasi juma ma'ruzasi “Ilmli yoshlar – yurt kelajagi” haqida bo'ladi, inshaalloh.
Bismillahir Rohmanir Rohiym.
Alloh taologa bitmas-tuganmas hamdu sanolar bo‘lsin.
Payg‘ambarimizga mukammal va batamom salavotu durudlar bo‘lsin.
Hech shubha yo‘qki, xalifa Usmon ibn Affon roziyallohu anhuning o‘limlariga sabab bo‘lgan hodisalardan tortib hazrati Aliy ibn Abu Tolib roziyallohu anhuning o‘limlarigacha bo‘lgan davrda bo‘lib o‘tgan hodisalar Islom uchun, musulmon ummati uchun misli ko‘rilmagan musibat bo‘ldi.
Ushbu hodisalar tufayli musulmon ummati o‘rtasida bo‘linish yuz berdi. O‘sha paytgacha bir tanu bir jon bo‘lib, butun dunyoga Islom nurini taratib kelayotgan, butun insoniyatga xayru barakani ulashib kelgan dunyo tarixidagi eng yaxshi ummat ichida darz paydo bo‘ldi. Avvallari bu ummat vakillari ixtilof nimaligini bilmas edilar. Vaqti kelib, ular avval ikkiga, keyinroq uchga bo‘linib ixtilof qildilar. Xuddi o‘sha mash’um hodisalar tufayli boshlangan bu bo‘linishlar sekin-asta davom etib, musulmon ummatining sog‘lom tanasi ichidan turli-tuman toifalar chiqdi. Shiy’a, rofiza, xavorij va shunga o‘xshash boshqa har xil toifalarning kelib chiqishi aynan ana shu hodisalardan boshlangan edi.
Mazkur hodisalar tufayli musulmon ummati avval hokim shaxs haqidagi ba’zi mulohazalar bilan bahs boshlagan bo‘lsa, oxiri kelib iymon va kufr borasida bahs qiladigan, bir-birini kufrga ketganlikda ayblaydigan darajaga yetdi.
Ushbu hodisalar, avvalo, fitnachilarning hazrati Usmonga u kishi ishga qo‘ygan ba’zi voliylar haqida shikoyat qilishlari bilan boshlangan edi. Oxiri kelib xorijiylar o‘zlariga muxolif bo‘lganlarni, hatto hazrati Aliydek zotni kofirlikda ayblay boshlashdi. Tabiiyki, qarshi tomondan ham o‘ziga yarasha javob bo‘ldi.
Ushbu hodisalar tufayli musulmon ummati ichida bir-birining qonini o‘zi uchun halol bilish va bir-birini o‘ldirishni ravo ko‘rish boshlandi.
Birinchi marta fitnachilar hazrati Usmon roziyallohu anhuning qonlari va mollarini o‘zlariga halol hisoblab, u kishini o‘ldirib, mollarini talashdi. Ana shu nobakorlik oqibatida ishlar rivoj topib, «Tuya hodisasi»da, «Siffin»da bir necha o‘n minglab kishi halok bo‘ldi. Xorijiylar bilan bo‘lgan alohida hodisalarni qo‘shadigan bo‘lsak, bu hisob yana ham ortadi.
Bir tanu bir jon bo‘lib, dunyo xalqlarini birin-ketin bandalarning bandalarga sig‘inishidan Allohning ibodatiga, noto‘g‘ri dinlarning jabridan Islomning adolatiga, dunyo torligidan oxirat kengligiga, johiliyat zulmatlaridan Islom nuriga chiqarayotgan ummat bir-birini Robbiga ibodat qilishdan chiqarish, bir-biriga jabr qilish, Islomning kengligidan ixtilof torligiga, Islom nuridan jaholat zulmatiga o‘ta boshladi.
Ushbu hodisalar tufayli musulmon ummatining guli, yetakchi kuchi bo‘lmish sahobai kiromlarning ko‘pchiligi nobud bo‘ldilar. Ularning ma’naviy kuchlariga futur yetdi.
Ushbu hodisalar tufayli musulmon ummati boshiga tushgan musibatlarni birma-bir sanab chiqish nihoyatda og‘ir ish. Shuning uchun bu borada gapni qisqa qilganimiz ma’qul.
Endi ijozatingiz bilan mazkur hodisalarga baho berish haqida bir necha og‘iz so‘z.
Bu hodisalar bo‘lib turgan vaqtlarning o‘zidayoq ularga baho berish boshlangan. Unda har bir tomon o‘zini haq, o‘zgani nohaq deb bilgan. Tarafkashlik bo‘lib turgan joyda bundan boshqa narsa bo‘lishi mumkin ham emas. Ammo mazkur hodisalarga baho berish ular bo‘lib o‘tganidan keyin nihoyatda avj olgani kutilmagan hol. Ushbu hodisalar bo‘lib o‘tgandan keyin turli sabablarga ko‘ra ularni baholash, «kim nima qilgan-u, kim nima qilmagan, aslida nima qilish kerak edi», kabi mavzularda munozaralar qizib ketgan. Bu borada har kim o‘sha to‘palonlar yuz bergan vaqtdagi har bir harakat va sakanot, har bir og‘iz gap va so‘zdan o‘z fikrini qo‘llashga, o‘zganing fikrini rad qilishga dalil izlagan. Tarafkashlik va nizo olovida qizib ketib, dalil topa olmay qolgan paytlarda o‘zidan qo‘shib yuborishlar bo‘lmaganiga esa hech kim kafolat bera olmaydi.
Tarafkashlik avj olgan joyda har kim o‘zining haq ekanini isbot qilishga urinib, o‘zida bo‘lmagan yaxshi sifatlarni bemalol da’vo qilganidek, o‘zida bo‘lgan salbiy sifatlarni taraddudsiz inkor etadi. Shu bilan bir vaqtda, qarshi tarafning barcha yaxshiliklarini inkor etgan holda, barcha yomonliklarni unga ag‘daradi. Mana shu jarayonda nima bo‘lsa bo‘ladi.
Islom ummati yolg‘on nima ekanini bilmas edi. Ammo fitnachilar o‘z qilmishlarini xaspo‘shlash, odamlarni ortlaridan ergashtirish maqsadida bu ummat ichiga «yolg‘on» degan illatni olib kirishdi. Jumladan, ular: «Bizga Aliydan xat keldi» «Bizga Oishadan xat keldi», «Bizga falonchidan xabar keldi» «U debdi», «Bu debdi» degan yolg‘onlarni ham tarqatishgan edi.
Fitnachilar mazkur mash’um hodisalar o‘tib ketganidan keyin ham o‘z tarafini olib, o‘zgani tanqid qilishda davom etaverishdi. Bu narsalar asta-sekin avj ola boshladi. Tarafkashlikda uchiga chiqqan tomonlar esa o‘z gaplarini tasdiqlash uchun oyat va hadislarni nohaq ta’vil qilganlari yetmagandek, yolg‘onlar to‘qib, hatto ularga hadis sifatini berishgacha yetib borishdi.
Ammo mas’ul kishilar, ulamolar bu nobakorlikni darhol bo‘g‘ib tashlash yo‘liga o‘tdilar. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamga oid barcha rivoyatlar yaxshilab himoya qilindi. Hadislarning darajalarini aniqlashning mustahkam qoidalari ishlab chiqildi. Bu borada fitnachilarning fitnasi o‘tmadi.
Ammo tarixchilar keltirgan rivoyatlarga bu qadar e’tibor qaratilmadi, chunki tarix haqidagi rivoyatlar din va e’tiqod masalalari bo‘yicha rivoyatlar ahamiyatiga ega emas, degan o‘y bor edi. O‘sha paytlarda bo‘lib o‘tgan hodisalar haqidagi rivoyatlar to‘plandi. Ammo ularni saralash va yaroqsizini tashlab yuborish ishlari qilinmadi. Bu narsa ayniqsa hukmdorlik uchun o‘zaro kurash olib borgan toifalarga qo‘l keldi. Ular turli asossiz rivoyatlardan o‘z manfaatlari yo‘lida foydalanish bilan birga, yetmay qolgan joylariga o‘zlaridan qo‘shib yuborishdi.
Asta-sekin sahobai kiromlarga til tekkizish boshlandi. Til tekkan sahobiyning tarafdorlari o‘ziga yarasha javob berishdi. Har kim o‘zi ergashgan shaxsni ulug‘lashga o‘tdi.
Ayniqsa, hazrati Aliy roziyallohu anhu haqlarida bunga o‘xshash gap-so‘zlar ko‘p uchraydi. Ba’zi g‘uluvga ketgan toifalar u zotni ilohlik darajasigacha ko‘targan bo‘lishsa, xorijiylarga o‘xshash kimsalar: «Kufrga ketdi», deyishgan.
Yana boshqa bir toifalar hazrati Aliy roziyallohu anhuning taraflarini olish maqsadida u zotni mazlum qilib ko‘rsatishga urinib, boshqa bir nechta katta sahobalarni esa kofirga chiqarib qo‘yishgan.
Bu masalalarga bag‘ishlangan majlislar, janjallar bo‘ldi, kitoblar yozildi, xutbalar o‘qildi. Nima bo‘lsa bo‘ldi, lekin ixtilof ko‘payib boraverdi.
Nihoyat, musulmonlar jumhuri – ahli sunna val jamoa bu masalada ijmo’ ila eng adolatli va so‘nggi nuqtani qo‘ydi: orada bo‘lib o‘tgan ko‘ngilsiz hodisalarda hazrati Aliy va u zotning tarafdorlari haq bo‘lganlar. Ular haqida boshqacha gap bo‘lishi mumkin emas. Bunga dalil va hujjatlar yetarli. Ularning eng ishonchli va kuchlisi Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamdan vorid bo‘lgan sahih hadislardir. Xususan, Ammor ibn Yosir roziyallohu anhu va Zul Sadyaynining hazrati Aliy roziyallohu anhuning fazilatlari haqidagi, kelajakda bo‘ladigan fitnalar haqidagi hadislari fikrimizga dalil bo‘la oladi.
Orada bo‘lib o‘tgan ko‘ngilsiz hodisalarning aybdorlari Ibn Saba’ boshliq fitnachilar va xorijiylardir, barcha qilingan gunohlar ularning bo‘ynida. Ular haqida boshqa gap bo‘lishi mumkin emas.
Fitnachilar asosan Misr, Basra va Kufada tuxum qo‘yib, urchib ketishdi. Fitnaning bosh qarorgohi Misr edi. Uning Islom jamiyatining markazidan uzoqda joylashgani, u yerda haqiqiy ulamolarning, xususan, sahobalarning kam bo‘lgani va boshqa shunga o‘xshash omillar fitnachilarning o‘z fikr-mulohazalarini avom xalqqa yetkazishlariga katta imkon berar edi.
Orada bo‘lib o‘tgan ko‘ngilsiz hodisalarda fitnachilarga ham, hazrati Aliy roziyallohu anhuga ham qo‘shilmagan, balki u zotga talab qo‘yib, talabi bajarilgandagina bay’at qilishlarini aytgan toifa ham bor edi. Ularning gaplari va qilgan ishlari «Tuya» va «Siffin» hodisalaridan hammamizga ma’lum. Ushbu toifaning mashhur shaxslari sifatida Talha ibn Ubaydulloh, Zubayr ibn Avvom, Muoviya ibn Abu Sufyon va Amr ibn Os roziyallohu anhumni eslash mumkin. Ahli sunna val jamoa musulmonlari ularni: «Xato ta’vil va ijtihod qilganlar», deb baholaydi. Ular haqoratlanmaydilar, yomonlanmaydilar. Balki sahobiy bo‘lganlar boshqa sahobai kiromlar bilan bir qatorda ko‘riladi.
Ulamolarimiz va musulmonlar jumhuri bu ishda g‘oyatda talabchan bo‘lgani sababli bu haqda har bir musulmon shaxs e’tiqod qilishi lozim bo‘lgan narsani aqiyda kitoblarimizga bitib ham qo‘yganlar.
Jumladan, ahli sunna val jamoaning eng mashhur aqiyda kitoblaridan biri bo‘lmish «Aqiydai Tahoviyya»da quyidagilar aytiladi:
«Biz ularning hammalari haqida yaxshilik bilan: «Robbimiz, bizni va bizdan avval iymon bilan o‘tgan birodarlarimizni mag‘firat qilgin, iymon keltirganlarga nisbatan qalbimizda g‘ashlik qilmagin. Robbimiz, albatta, Sen o‘ta shafqatlisan, o‘ta rahmlisan», deymiz (Hashr surasi, 10-oyat).
Alloh taolo bizning qo‘llarimizni o‘z vaqtida bo‘lib o‘tgan fitnadan asragan. Biz Allohdan tillarimizni ham mazkur fitnadan saqlashini so‘raymiz».
«Islom tarixi» birinchi juzi asosida tayyorlandi