Hijriy II asrda ajrab chiqqan davlatlar
Islom olami roshid xalifalar davrida yagona davlat sifatida davom etdi. Umaviylarning davrida ham shunday bo‘ldi. Umaviylar qulashi bilan Islom olamida parchalanish boshlandi. Abbosiylar davlatining ba’zi bir bo‘laklari – amirliklar ajrab chiqib, o‘zlari alohida davlat sifatida mustaqil bo‘la boshladilar. Hijriy 138 (milodiy 756) yilda Andalusda paydo bo‘lgan umaviylar davlati ularning eng birinchisi bo‘ldi. So‘ng hijriy 140 (milodiy 758) yilda Mag‘ribda xorijiylar davlatiga asos solindi. Abbosiylar avvaliga ularni yo‘q qilishga urinib ko‘rishdi, so‘ngra iima bo‘lsa bo‘lsin, degan ma’noda tek qo‘yishdi.
O‘sha davrda ajrab chiqqan amirliklariiig barchasi ko‘proq Islom olamining mag‘rib tarafida bo‘lganini ko‘rish mumkin.
Ajrab chiqqan davlatlar
1. Umaviylar davlati. Andalusda. Hijriy 138–422 (milodiy 756–1031) yillar orasida.
2. Banu Midror davlati. Mag‘ribdagi Sijilmosa degan joyda. Hijriy 140–297 (milodiy 758–909) yillar.
3. Rustamiylar davlati. Jazoirda, O‘rta Mag‘ribda. Hijriy 160–296 (milodiy 777–908) yillarda hukm yuritishdi.
4. Idrisiylar davlati. Mag‘ribda, Marokashda. Hijriy 172–375 (milodiy 789–985) yillar.
5. Ag‘labiylar davlati. Qayruvon – Tunisda. Hijriy 174–296 (milodiy 801–908) yillar.
Andalusdagi umaviylar davlati
Andalusda tashkil etilgan umaviylar davlatining hukmronligi hijriy 138 yildan 422 yilgacha davom etdi (milodiy 756–1031 yillar).
Bu davlat Islom olamidan ajralib chiqqan birinchi mustaqil davlat edi. Ushbu davlatning asoschisi – Abdurrahmon ibn Muoviya ibn Hishom ibn Abdulmalik Umaviy. U umaviylar davlati inqirozga uchraganidan keyin Abbosiylar davlatidan qochib chiqib, Andalusga bordi va o‘zini Abdurrahmon Doxil deb atadi. O‘sha vaqtda Andalusda ishni Yusuf Fihriy Muzariy olib borar, muzariylar bilan yamoniylar o‘rtasida kuchli nizo bor edi. Abdurrahmon Doxil u yerga borgach, yamoniylar va umaviylar uning bayroq ostida birlashdilar va Qurtubaga, Yusuf tomon yurish qilib, u yerda jang qildilar. Urush bir yil davom etdi, oxiri Abdurrahmon g‘alaba qozondi va hijriy 138 yilda hokimiyatni egallab oldi.
Abdurrahmon g‘alaba qozongan mazkur urush Musora nomi bilan mashhur bo‘lgan. Abdurrahmonning ishi qamrovi kengayib, barcha sohillarni o‘ziga bo‘ysundirdi. Hattoki u abbosiylardan Shom yurtlaridagi hokimiyatni tortib olish haqida ham o‘ylay boshladi. Shunda Abu Ja’far Mansur Abdurrahmonni yo‘q qilish maqsadida bir necha marta unga qarshi lashkar yubordi. Hech bir natija bo‘lmagach, unga qarshi urush qilishdan to‘xtadi. Abu Ja’far Mansur Abdurrahmonga tan berib, uni «Quraysh lochini» deya atadi.
Mahdiy xalifa bo‘lganida Abdurrahmon Doxilga qarshi urush qildi, lekin u ham yengildi. Falabadan umidini uzgan Mahdiy ham uni o‘z holiga qo‘yishga majbur bo‘ldi.
Abdurrahmon Doxil hijriy 172, milodiy 788 yilda vafot etdi. Bu paytda davlatning poytaxti Qurtuba shahri edi.
Ushbu davlatning eng mashhur hokimlaridan Abdurramon III, ya’ni Abdurrahmon Nosir hijriy 300–350 (milodiy 912–961) yillarda o‘z hukmini yuritgan. U hokimiyatni egallagan paytda yurtda chuqur iztirob va beqarorlik hukm surardi. U barcha qo‘zg‘alonchilarni o‘ziga bo‘ysundirdi, so‘ngra nasroniylarning yurtlariga qarshi fath ishlarini olib bordi. Ularning ustidan bir qancha ulug‘ g‘alabalar qozondi. Shaxsan o‘zi askarlarga rahbarlik qilib, bir necha urushlarga olib bordi.
Bir marta hijriy 308 (milodiy 920) yilda uyushtirilgan Handaq urushida nasroniylardan yengildi. Lekin keyinroq ularni yengib, o‘z quvvatini tiklab oldi. Uning asrida Andalus o‘z hayotining oltin davrini yashadi. Aynan shu davrda Andalus o‘zining qudratini, go‘zalligini namoyon qildi, siyosiy tamaddun va me’morchilik sohasida buyuk yutuqlarni qo‘lga kiritdi va barchaning ehtiromiga, taqdiriga sazovor bo‘ldi.
Andalus diyorini shon-shuhratga to‘ldirgan ajoyib va yorqin madaniyat, u bilan til va din yagonaligi, iqtisodiy va insoniy aloqalar yordamida yaqindan bog‘langan arab va ispan madaniyatining bir qismi sifatida shakllangan edi.
Vizigot qirollarining hukmronlik yillarida Ispaniya u darajada rivojlanmagan, uning madaniyati yarimyovvoyi ahvolda edi. Musulmonlar tomonidan fath etilganidan so‘ng Ispaniya madaniyati gullab-yashnadi. Yuz yildan kamroq vaqt mobaynida shu paytgacha ishlov berilmagan yerlar haydaldi, huvillab yotgan shaharlar odamlar bilan gavjum bo‘ldi, ajoyib obidalar qurildi, boshqa xalqlar bilan savdo-sotiq aloqalari yo‘lga qo‘yildi. Musulmonlar fan va me’morchilik san’atini jadal sur’atlar bilan rivojlantirdilar. Ular uzoq vaqt davomida butun Yevropa bo‘yicha ilmning yagona manbai bo‘lib kelgan oliygohlarga asos soldilar. Yunon va lotin tilidagi ko‘plab asarlar tarjima qilindi. Uch asr davomida Qurtuba, shubhasiz, «ko‘hna dunyo»ning eng yorqin shaharlaridan biri bo‘lib keldi.
Ijozatingiz bilan o‘sha vaqtlarda musulmon olamining Yevropaga tutashib turgan bo‘lagi – Andalusning ilmiy sohasidagi holat haqida ham ikki og‘iz so‘z yuritsak:
«Uchish moslamasini yaratish g‘oyasi aka-uka Raytlardan ming yil oldin andalusiyalik falakiyotchi va ixtirochi Abbos ibn Firnas at-Takurunniyda paydo bo‘lgan. 852 yilda u erkin hilpiraydigan, yog‘och cho‘plar tikilgan yengsiz keng kiyimda masjid tomidan sakraydi. Ibn Firnas qushga o‘xshab erkin parvoz qilishni niyat qilgan edi. To‘g‘ri, bu orzusi ushalmadi, lekin yuqoridan tushishini sekinlashtirgan uning egnidagi keng kiyimni birinchi parashyut deyish mumkin edi. Olimning o‘zi esa bir oz qo‘rquv va yengil lat yeyish bilan qutuldi. Bu ixtiro parashyutning ilk ko‘rinishi bo‘ldi.
875 yilda 70 yoshni qarshilagan ixtirochi o‘zining uchish moslamasini takomillashtirdi. Unda uchish jarayonini boshqarishning ilk ko‘rinishlari aks etgan edi. Bu qanotlari ipak matodan bo‘lgan, qushga o‘xshash moslama bo‘lib, uning yordamida havoda parvoz etish mumkin edi. Shu tariqa Abbos birinchi deltaplanni ixtiro qildi. U o‘z ixtirosini qo‘liga olib, Jabal al-Arus nomli tepalikdan sakraydi. Havo oqimlari olimni ko‘tarib, oldinga olib ketadi. Ko‘p ming sonli odamlarning ko‘z o‘ngida u havoda o‘n daqiqacha parvoz etadi va sezilarli balandlikka ko‘tariladi. Lekin yerga qo‘nish omadsiz bo‘lib, moslama o‘z ixtirochisi bilan birga pastga qulaydi. Abbos jiddiy jarohatlanadi. Keyinchalik u moslamaga dum qismini o‘rnatish orqali qo‘nishni osonlashtirish mumkinligini ta’kidlagan. Xuddi shu olimning o‘zi planetariy va artmillyar qubbani ko‘radi hamda vaqtni o‘lchash uchun o‘ziga xos asbob yaratadi. Oydagi kraterlardan biri uning ismi bilan nomlangan.
Andalusiyalik mashhur olim Abdulloh ibn Baytar (milodiy 1190–1248) o‘rta asrlarda yirik o‘simlikshunos va farmatsevt sifatida shuhrat qozongan bo‘lib, 1400 ga yaqin dorivor o‘simliklar va o‘tlarni tavsiflagan, ulardan 300 ga yaqini ilgari tabobatda ma’lum bo‘lmagan. Uning amalga oshirgan ishlari XVI asrgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Ular orasida dorivor o‘simliklar haqidagi ilmiy asar alohida o‘rin tutadi.
Mashhur tabib Xalaf Zahroviy (milodiy 963–1013) jarrohlikni mustaqil fanga aylantirdi va ikki yuzga yaqin jarrohlik asboblarini tavsiflab berdi. U o‘rta asrlardagi eng buyuk musulmon jarroh va zamonaviy jarrohlikning ustozlaridan biri hisoblanadi. Uning ko‘pgina mavzularni qamrab olgan tibbiy matnlaridan ham musulmon, ham Yevropa mamlakatlarida olib borilgan jarrohlik amaliyotlarida to Uyg‘onish davrigacha foydalanilgan. Xalaf Zahroviyning jarrohlik va asboblar haqidagi «At-Tasrif» nomli ilmiy asari uning tibbiyot sohasi ilmiga, shuningdek, ushbu soha tarixiga qo‘shgan eng katta hissasidir. Mazkur kitob jarrohlik sohasining rivojlanishida alohida ahamiyat kasb etgan va ko‘pgina tillarga tarjima qilingan. Zahroviy ko‘plab murakkab jarrohlik amaliyotlarini muvaffaqiyatli tarzda amalga oshirgan. U qalqonsimon bezning bir qismini olib tashlash jarayonini hali bu kabi amaliyotlar Yevropada amalga oshirish boshlanmasidan to‘qqiz asr oldin tavsiflab bergan. Zahroviy og‘iz bo‘shlig‘ida turli jarrohlik amaliyotlarini amalga oshirgan, mahsus asboblar yordamida tishdagi toshlarni olib tashlagan, singanlarini davolagan va pastki jag‘ chiqishini muolaja qilgan. Uning ilmiy asarida tish sug‘urish asbobi – omburlarning har xil turlari tavsif qilingan. Tish katagining qonashida uni to‘yingan kuporos bilan to‘ldirishni yoki o‘sha yerga qizdirilgan asbob bosishni tavsiya qilgan. Qurtubadagi Zahroviy yashagan ko‘cha uning nomi bilan – «Calle Albucasis» («Abul Qosim ko‘chasi») deb ataladi. U mazkur ko‘chadagi 6-uyda yashagan bo‘lib, ushbu uy hozirda turizm bo‘yicha Ispaniya Kengashi tomonidan bronzadan yasalgan xotira taxtachasi (1977 yilning yanvar oyida taqdirlangan) bilan saqlab qo‘yilgan, bu taxtachada quyidagi so‘zlar bitilgan: «Bu Abul Qosim yashagan uy».
Andalusiyalik olim Jobir ibn Aflah (XII asr) o‘zining falakiyot va riyoziyot sohasidagi ixtirolari bilan shuhrat qozondi. U Klavdiy Ptolemey o‘zining mashhur «Almagest» nomli falakiyot sohasidagi ilmiy asarida yo‘l qo‘ytan xatolarni tuzatgan. Uning kuzatuvi ostida Sevilyada Yevropadagi birinchi rasadxona qurilgan. Jobir ibn Aflahning sharafiga oydagi Geber krateri uning nomi bilan atalgan.
Yana bir andalusiyalik falakiyotchi olim Nuriddin al-Bitrujiy (1204 yilda vafot etgan) bitgan asarlarning tarjimalari ham Yevropada katta qiziqish uyg‘otgan. Ptolomeyning sayyoralar harakati borasidagi nazariyasini tanqid qilgan holda, u samoviy jismlar harakatining yangi nazariyasini ilgari suradi. Oydagi Alpetragiy krateri uning ismi bilan atalgan.
Ma’lumki, Ibrohim al-Fazariy (milodiy 777 yilda vafot etgan) tomonidan usturlobni – yulduzlar joylashuvini aniqlash uchun ishlatiladigan burchakni o‘lchaydigan asbobning ixtirosi musulmon olimlarning astronomiya sohasiga qo‘shgan buyuk xizmatlaridan biri bo‘ldi. Ushbu asbob andalusiyalik olim Ibrohim az-Zarqaliy (milodiy 1028–1087) tomonidan takomillashtirildi. «Yassi usturlob» deb atalgan ushbu yangilangan asbob bir necha asr davomida sayyohlar va falakiyotchilarning talablarini qondirib keldi. Az-Zarqaliyning sharafiga oy sathidagi tog‘ tekisligi uning nomi bilan – Arzaxel deb nomlangan.
Atoqli andalusiyalik faylasuf Ibn Rushd (1126–1198) Arastuning (Aristotel) o‘rta asrlardagi birinchi sharhlovchisi hisoblanadi. Uning asarlari ta’sirida Fransiyada «lotin averroizmi» (Ibn Rushd ismining lotincha talaffuzi – Averroes) nomi bilan tanilgan oqim paydo bo‘ldi. Boshqa tarafdan, uning asarlari Ulug‘ Albert (milodiy 1206–1280) va akvinalik Foma (1226–1274) kabi faylasuflar qarashlarining shakllanishiga katta hissa qo‘shdi.
Qurtubalik musulmon olim Idrisiy (1100–1166) 850 yil oldin zamonaviy jo‘g‘rofiy xaritalarga yaqin bo‘lgan dunyo xaritasini tuzishga muvaffaq bo‘ldi.
Musulmonlarning riyoziyot sohasidagi yutuqlarini ham e’tibordan chetda qoldirib bo‘lmaydi. Ushbu yutuqlarga hatto zamonaviy Yevropa olimlari ham qoyil qolmoqdalar. Misol uchun, taniqli g‘arb olimi, professor Jak Risler shunday degan: «Uyg‘onish davridagi bizning riyoziyot ustozlarimiz musulmonlar bo‘lishgan».
Ta’kidlash lozimki, 950 yilda Andalusda Yevropadagi birinchi qog‘oz ishlab chiqarish fabrikasi qurilgan. «Ko‘hna dunyo»ning boshqa mamlakatlarida esa bunday fabrikalar ancha keyin paydo bo‘lgan: Rumda – 1100 yilda, Siqilliyada – 1102 yilda, Olmoniyada – 1228 yilda, Angliyada esa 1309 yilda.
Qurtubada aholi orasida deyarli to‘liq savodxonlikka erishilgan. Uning aholisi, olimlari va savdogarlari, jangchilari va mehnatkashlari – barcha-barchasi ilm olishga, ilmiy mubohasalar olib borishga, kitoblarni o‘qish va muhokama qilishga nihoyatda istakli edilar. Hatto Qurtubadagi ayollar orasida ham kitob yig‘ishga ishtiyoq kuchli edi.
Musulmonlar faoliyati ilm-fan, sanoat va san’atning barcha sohalarini qamrab olgan edi. Ular tomonidan amalga oshirilgan jamoatchilik ishlari rimliklar faoliyatidan ham kattaroq edi. Barcha yerlarda ko‘priklar, yo‘llar qurilar, sayyohlar uchun mehmonxonalar qad ko‘tarar, ularning adadi tobora oshib borar edi. Arxiyepiskop Ximenes keyinchalik Grenadada arab qo‘lyozmalarini yoqar ekan (ulardan sakson ming atrofida to‘plagan edi), o‘z dinining dushmanlari haqidagi xotiralarni tarix sahifalaridan butunlay o‘chirib tashlamoqchi bo‘ldi. Ammo ayon bo‘ldiki, ularning nomlari nafaqat yozma meroslari, balki musulmonlar Yer yuzida qoldirgan sonsanoqsiz mehnat maxsullari tufayli saqlanib qoldi.
Dengiz floti nihoyatda rivojlangan bo‘lib, uning vositasida Yevropa, Osiyo va Afrikaning barcha dengiz bo‘yi shaharlari bilan savdo-sotiq ishlari olib borilgan. Uzoq vaqt davomida musulmonlar O‘rta yer dengizining yagona xo‘jayinlari bo‘lishgan (Gyustav Lebon. «Arablar tamadduni», 1884).
Bir necha yuz yil ichida Ispaniyani ham ma’naviy, ham moddiy jihatdan o‘zgartirgan musulmonlar uni Yevropadagi (barcha xalqlar ustidan eng yuqori darajaga chiqarib qo‘yishdi. Hatto odob-axloq ham ulkan o‘zgarishlarga uchradi. Musulmonlar nasroniylarni eng qimmatli insoniy sifat- bag‘rikenglikka o‘rgatdilar (barcha hech bo‘lmaganda shunday bo‘lishga harakat qilardi). Ularning fath etilgan mamlakat aholisiga nisbatan marhamati shu darajada ediki, hatto nasroniy ruhoniylarga cherkov yig‘ilishlarini o‘tkazishlariga ijozat berilgan edi. 782 yilda Sevilyadagi yig‘ilish yoki 852 yilda Qurtubadagi yig‘ilish shu jumladandir. Arablar hukmronligi davrida ko‘rilgan ko‘plab cherkovlar ham ularning o‘z qo‘llari ostidagi xalqlar e’tiqodiga nisbatan hurmatini isbotlaydi. Musulmonlar Ispaniyasi Yevropadagi yahudiylar panoh topgan yagona mamlakat edi. Shuning uchun ko‘plab yevropaliklar bu yerlarga ko‘chib kelishgan.
Gyustav Lebonning yozishicha, Ispaniya arablarini bag‘rikenglikdan tashqari, oliyjanoblik xislatlari ham ajratib turardi. Ritsarlik qonunlari: zaiflarga shafqat qilish, mag‘lubga nisbatan marhamatli bo‘lish, berilgan so‘zga sodiq qolish va boshqalarni nasroniy mamlakatlar keyinroq qabul qildilar; odamlar qalbiga dindan ko‘ra mazkur qonunlar ko‘proq ta’sir ko‘rsatdi, bular esa Yevropada arablar sababli tarqalgan edi.
Omiriylarning xokimiyatni egallashi
Andalusda hijriy 366–399 (milodiy 976–1008) yillarda Hojib Mansur Omiriy mulkni, hukumatni o‘ziniki qilib oldi. U o‘n yoshli xalifa Hishomning vasiysi bo‘lgani va Banu umayyalarning zaiflashganidan unumli foydalandi. Mansur Omiriy o‘tkir zehnli, shijoatli va tadbirkor odam bo‘lib, qo‘zg‘alon va fitnalarni ustalik bilan bostirar edi. U nasroniylarga qarshi fath ishlarini davom ettirdi. Ko‘pincha urushlarga o‘zi rahbarlik qilar edi. Ellikta jang olib borilgan bo‘lsa, ularning birortasida mag‘lubiyatga uchramadi. Shimoli-g‘arbdan Ispaniyaning eng uzoq hududlarigacha yetib bordi. Yevropa podshohlarining barchasi uning haybatidan titrar edi.
Mansur Omiriydan keyin hokimiyatni o‘g‘li Abdulmalik oldi. U ham shijoatda, zakovatda huddi otasiga o‘xshardi. Abdulmalikdan keyin hokimlik uning ukasi Abdurrahmonga o‘tdi. Abdurrahmon otasi va akasidan ko‘ra anchagina zaif edi. U hijriy 399 yilda qatl qilindi. Ushbu hodisa bilan omiriylarning Andalusdagi hukmi nihoyasiga yetdi.
Hukmdorlik yana Banu Umayyaga qaytdi. O‘sha vaqtda Banu Umayyaning odamlari zaif bo‘lib, o‘zaro urushlar, nizolar tez-tez chiqib turardi. Nihoyat hijriy 422 (milodiy 1031) yilda ularning hukmi tugadi va Andalus turli amirliklarga bo‘linib, tarqalib ketdi. Hokimiyatni amirliklarning podshohlari egallab oldi. Bu haqda keyinroq batafsil so‘z yuritiladi.
Andalusdagi eng mashxur umaviy jokimlar:
1. Abdurrahmon Doxil. Hijriy 138–172 (milodiy 756–788) yillar
2. Hakam ibn Hishom. Hijriy 180–206 (milodiy 796–821) yillar.
3. Abdurrahmon ibn Hakam. Hijriy 206–238 (milodiy 821–852) yillar.
4. Muhammad ibn Abdurrahmon. Hijriy 238–273 (milodiy 852–886) yillar.
5. Abdulloh ibn Muhammad. Hijriy 275–300 (milodiy 888–912) yillar.
6. Abdurrahmon ibn Muhammad Nosir. Hijriy 300–350 (milodiy 912–961) yillar.
Keyingi mavzu:
Mag‘ribdagi Sijilmosaning Banu Midror davlati;
O‘rta Mag‘ribdagi rustamiylar davlati;
Marokashdagi idrisiylar davlati;
Tunis – Qayruvondagi ag‘labiylar davlati;
Tashqi fathlar.
Iymon 
Namoz 
Ro'za 
Zakot 
Haj 
Qur'on 
Islom saboqlari 
Aloqa 
