Termiz shahri yaqinida joylashgan Sulton Saodat ziyoratgohi Termiz sayyidlari xonadonining H-HVII asrlar davomida qurilgan maqbaralaridan iborat bo'lgan o'ziga xos me'moriy majmuadir. Uning nomi Sulton Saodat, arab tilidan tarjima qilinganda – «baxtlilar sultoni» demakdir. Termiz sayyidlarining etakchilari – naqiblari asrlar davomida “Sulton Sadot” – sayyidlar sultoni unvoni bilan sharaflanganlar. Ikkala atama bir-biriga o'rindosh sifatida foydalanilgan, arab tilida
“Bab as-sadat madan as-saodat,
xubb as-sadat miftax as-saodat”.
Ya'ni:
“Sayyidlar eshigi, baxt konidir,
Sayyidlarga muhabbat baxt kalitidir”, kalimasi keng ishlatilgan.
Dastlabki maqbaralarning eng qadimgisi, olimlarning fikriga ko'ra, Somoniylar davrida qurilgan. Avvalo, majmuaning janubi-g'arb tomonida joylashgan ikkita maqbara barpo etilgan bo'lib, ularda qadimiy qabrlar joylashgan. Ushbu ikkala maqbarani baland peshtoqli ayvon bilan birlashtirgan usti gumbazli oraliq maydon masjid vazifasini o'tagan. Maqbaralar hashamatli bo'lib, unda pishgan g'ishtlar qo'llangan va turli uslubiy naqshlar bilan ziynatlangan. Ayniqsa Temuriylar davrida Sulton Saodot majmuasida katta xajmdagi bunyodkorlik ishlari amalga oshirilgan.
Majmuadagi ilk qabrda Termiz sayyidlari xonadonining asoschisi Hasan al-Amirning hoki yotibdi. Uning Islom dunyosida e'tirof etilgan shajarasi Hazrat Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallam borib taqaladi. Naql qilinishicha, Hazrat Ali roziyallohu anhuning Fotima roziyallohu anho onamizdan tug'ilgan o'g'li Husayn roziyallohu anhumo, so'nggi sosoniy shohi Yazdigardning qiziga uylanadi. Ularning farzandi Alidan Husayn al-Asqar, undan Ubaydulloh dunyoga keladi. Ubaydullohning farzandi Ja'far al-Hujjat Madina shahrining hokimi bo'lganligi rivoyat qilinadi. Ja'far al-Hujjatdan Amir Husayn, undan esa Hasan al-Amir tug'iladi. U milodiy 850 yili yaqinlari bilan Samarqandga keladi. U erda o'n bir yil yashab keyin Balxga o'tadi. Taxminan 865 yilda Termizga keladi va shu erda butunlay o'rnashib qoladi.
Somoniylar davridan Termiz sayyidlari xudovandzoda faxriy unvoniga sazovor bo'lishgan. Aynan shu ma'noda, lekin boshqa ko'rinishda Temuriylar davri manbalarida Termiz sayyidlari “xonzoda”, HV asrning ikkinchi yarmidan esa “mirzo” unvonlari bilan sharaflanganlar. Shuningdek, ular o'zlarining ismi-shariflaridan tashqari Musaviy, Alaviy va boshqa ko'plab kuniyalar va unvonlar bilan nomlanganlar.
Termiz sayyidlari xonadonining vakillari salohiyati butun islom dunyosida e'zozlanib kelindi, ular asrlar davomida jamiyat hayotida etakchilik qilganlar. Sayyidlar sulolasiga mansub bo'lish o'z davrining ijtimoiy-siyosiy, mafkuraviy va ilmiy jarayonlarida faol ishtirok etishni talab etgan. Jumladan, Termiz sayyidlarining ettinchi naqibi Majididdin Ali ibn Ja'far Musaviy XII asrning birinchi yarmida Saljuqiylar davlatining etakchi din peshvolaridan biri bo'lish bilan birga, olimlar homiysi sifatida taniladi va Termizda rasadxona qurdiradi. Termizdan etishib chiqqan eng mashhur shoir Adib Sobir Termiziy Majididdin Ali ibn Ja'farning homiyligida ijod qilgan. Muhammad Horazmshoh 1212 yilda ulamo va imomlarini yig'ib, Abbosiylarni xalifalikdan mahrum qiladi va vaziri, Termiz sayyidlaridan bo'lgan A'lo al-Mulkni xalifa deb e'lon qiladi. Sayyidlar mo'g'ullar bosqinidan keyin ham mavqelarini yo'qotmay, vayron bo'lgan Termiz markazini Sulton Saodat majmuasi hududiga ko'chirishadi. Termiz sayyidlaridan etishib chiqqan mashhur alloma Sayyid Burhoniddin Termiziy (1275-1342) 1231 yilgacha shahar ahliga etakchilik qilgan, keyinchalik Kichik Osiyoga, Koniyaga ko'chib ketib, Jaloliddin Rumiyning ustozi bo'lgan. Sayyid Burhoniddin Termiziyning Turkiyaning Qaysariya shahrida qad ko'targan maqbarasi asrlar davomida ziyoratgoh bo'lib keladi. Honadonning yana bir etakchisi Hudovanzoda Abu-l Makarim A'lo al-Mulk – “Amir ash-Shaxid” (1292-1344) Termiz hokimi bo'lib, mo'g'ullarga qarshi mustaqillik kurashida faol ishtirok etgan. Uning o'g'illari va jiyanlari manbalarga ko'ra Amir Temur hayoti va faoliyatida muhim ahamiyat kasb etishadi. Nashr etilgan shajaralardan biriga ko'ra Amir Temurning ilk umr yo'ldoshi Honzoda oliy nasab bo'lgan. Termiz sayyidlarining shajarasiga ko'ra A'lo al-Mulkning esa shunday ismli jiyani va qizi bo'lgan. Bundan xulosa qilish mumkinki, Amir Temur sayyidlar bilan oilaviy aloqada bo'lgan. Mazkur voqelik tarix davomida o'z isbotini topadi: ko'plab Temuriylar sayyidlar bilan nikohlar vositasida qarindoshchilik rishtalarini bog'laganlar. O'zaro nikohlar natijasida Temuriylar va sayyidlar xonadoni chambarchas bog'lanib ketganlar.
Amir Temur o'zining avlodlariga sayyidlarni aziz tutishni vasiyat qilib ketgan. Temuriylar bu vasiyatga sodiq bo'lib Samarqandda Shohi Zindada Termiz sayyidlarining vakillarini dafn etgan bo'lsalar, Shahrisabzda Ulug'bek tomonidan 1437 yilda barpo etilgan, asli nomi "Avlodi muborak" bo'lgan - Gumbazi Sayyidon maqbarasi Termiz sayyidlarining dahmasiga aylangan. “Sulton Sodot” Abul Maoliy 1459 yilda vafot etgan va Gumbazi Sayyidonda dafn etiladi. Sayyidning qabritoshida Termiz sayyidlariniig shajarasi keltirilgan.
Shayboniylar va undan keyingi davrlarda ham Termiz sayyidlari ma'lum mavqega ega bo'lishadi. Shayboniyxon o'zining o'g'li Muhammad Temur Sultonga Termiz sayyidlaridan kelin olib beradi. Abdullaxon II Sulton Saodotni ziyorat qilgani va maqbarani ta'mirlagani haqida ma'lumot bor.
Islom dunyosi tarixida Termiziylar ma'rifati, ilmu-urfondagi iste'dodlari bilan alohida ajralib turadi. Ular orasida sayyidlar honadoni vakillari ham bor: falakiyotchi olim Jaloliddin Ja'far ibn Husayn at-Termiziy, tabib, dorilarning tavsifi, ishlatilishi sohasiga bag'ishlangan "Mujarrabat", ya'ni, "Sinalgan dorilar" kitobining muallifi Muhammad Ma'sum ibn Sayyid al-Hasaniy at-Termiziy, "Munoqibi Murtozaviy" tarixiy asarini yozgan Mir Muhammad Solih Termiziy, "Dastur al-Mulk" asarining muallifi Hoja Samandar Termiziy shular jumlasidandir. Termiz sayyidlari xonadonidan etishib chiqqan mashhur naqqosh-xattot Mir Sayyid Ali Hindistonda Humoyun saroyida xizmat qilgan.
XX asrning 30-yillarigacha ziyoratchilar Sulton Saodat maqbarasini ziyorat qilganlar. Lekin, sho'rolar tuzumining siyosati oqibatida ziyorat taqiqlangan, majmua darvozaxonasi buzib tashlangan va xonaqoh g'ishtlari tashib olib ketishgan. Qabrlar ustidagi qabrtoshlar olib tashlangan.
Termiz sayyidlari xonadonining tarixini, mamlakat ravnaqi va taraqqiyotini ta'minlashga qo'shgan hissasini, ular abadiy makon topgan maskan haqidagi ma'lumotlarni o'rganish moziy sahifalarini to'ldirishga xizmat qiladi. Masalan, afg'on qabilalarining diniy rahnamosi Pir Boboning asli ismi Sayyid Ali Shoh at-Termiziydir. Shu kabi Termiz sayidlari xonadonining vakillari, butun Islom dunyosida Hitoydan tortib Turkiyagacha, Tataristondan tortib Hindistongacha tarqaladilar. Ular barcha joyda qalb nuri, aql ziyosi bilan islom ma'rifatini tarqatadilar, o'tkir zakovati, yuksak odobi, mukammal axloqi, qolaversa hidoyat yo'lidagi karomatlari bilan Islom dunyosi nafiga xizmat qilib nazarga tushdilar.
Jaloliddin Mirzayev
Imom Termiziy xalqaro ilmiy-tadqiqot
markazi katta ilmiy xodimi
tarix fanlari nomzodi
1490 yil (bundan 535 yil oldin) – O‘rta osiyolik mutafakkir, naqshbandiya tariqati rahnamolaridan Xoja Ahror Valiy Samarqandning Kamongaron dahasida olamdan o‘tdi (ba’zi adabiyotlarda uning vafoti sanasi turlicha keltirilgan). “Rashahot” asari muallifi Faxruddin Ali Safiyning yozishicha, hazratning joni uzilishi bilan Samarqandda qattiq zilzila bo‘lib, yerdan chang-to‘zon ko‘tarilgan.
Ma’lumot o‘rnida qayd etish joizki, bu zotning asl ismi Ubaydullo bo‘lib, Ahror iborasi hur, olijanob ma’nosidagi laqabdir. Musulmon dunyosida 356 avliyo o‘tgan bo‘lib, ulardan uch nafari “Qutb ul-Aqtob” (“Qutblar qutbi”, ulug‘ darajaga yetgan avliyo) sifatida e’tirof etilgan. Shu uch zotning biri Xoja Ahror Valiy bo‘lgan.
Tarixdan ma’lumki, Xoja Ahrorni bir nechta faxrli nomlar bilan atashgan. Zotan, Alisher Navoiy bu zotni “Qutbi tariqat” deb e’tirof etgan bo‘lsa, Abdurahmon Jomiy “Ka’bai maqsud” deb bilgan. Zahiriddin Muhammad Bobur esa “Hazrat Xoja Ubaydullo” deb hurmat bilan tilga olgan.
1897 yil (bundan 128 yil oldin) – navoiyshunos va matnshunos olim, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi Porso Shamsiyev tavallud topdi (vafoti 1972 yil). U Navoiyning “Muhokamat ul-lug‘atayn”, “Majolis un-nafois”, “Mahbub ul-qulub” va boshqa asarlarining ilmiy-tanqidiy matnini nashrga tayyorlagan hamda shoir asarlarining 15 jildligini nashr etishda faol qatnashgan.
Porso Shamsiyev “Xamsa”ning ilmiy-tanqidiy matnini yaratib, mazkur matn yuzasidan amalga oshirilgan matnshunoslik tadqiqotlarini doktorlik dissertatsiyasi sifatida himoya etgan. U Britaniya muzeyida saklanayotgan va Abdujamilga nisbat berilgan “Tuhfat ul-salotin” asari mikrofilmini o‘rganib, uning Navoiy g‘azallaridan olingan va Abdujamil xattot tomonidan ko‘chirilgan shohbaytlar ekanini va mavzu bo‘yicha 45 faslga bo‘linganini aniqlagan.
1923 yil (bundan 102 yil oldin) – Xorazm respublikasi hukumatining qaroriga ko‘ra Xorazm Iqtisodiy Kengashi qayta tashkil qilindi. Iqtisodiy Kengash raisi etib A.Usmonov tayinlandi. Mazkur kengash dastlab 1921 yil mayda tashkil etilib, 1922 yil iyulda tugatilgan edi.
1924 yil (bundan 101 yil oldin) – Buxoro respublikasi Iqtisodiy Kengashi majlisida paxta ekiladigan maydonlarni ko‘paytirish maqsadida dehqonlarga 1 million rubl miqdorida qarz berishga qaror qilindi. Bu vazifa O‘rta Osiyo Qishloq xo‘jalik banki zimmasiga yuklatildi.
1939 yil (bundan 86 yil oldin) – Sirdaryo viloyatidagi Sirdaryo, Farg‘ona viloyatidagi Dang‘ara tumanlari tashkil etildi.
1940 yil (bundan 85 yil oldin) – O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti va O‘zbekiston hukumati “Katta O‘zbekiston traktini qurish to‘g‘risida” qaror qabul qildi. Toshkent, Samarqand, Buxoro, Surxondaryo viloyatlarini kesib o‘tib, Toshkentdan Termizgacha borishi lozim bo‘lgan, xalqning kuchi bilan 1940–1941 yillarda hashar yo‘li bilan qurilgan bu trakt keyinchalik o‘z atrofidagi tumanlar iqtisodiyotini rivojlantirishda muhim rol o‘ynadi.
1943 yil (bundan 82 yil oldin) – hashar yo‘li bilan Sirdaryoning o‘rta oqimida joylashgan Farhod gidroelektr stansiyasi qurilishi boshlandi. Uning bunyod etilishi haqidagi qaror 1942 yil 18 mayda qabul qilingan edi. 1948 yilda uning birinchi gidroagregati ishga tushirilib, 1949 yil iyun oyidan o‘rnatilgan umumiy quvvati 126 MVt bo‘lgan 4 ta gidroagregatli stansiya to‘la quvvat bilan ishlay boshladi. Farhod gidroelektr stansiyasi 1951 yilda sanoat foydalanishiga qabul qilindi.
Farhod gidroelektr stansiyasining qurilishi noyob arxeologik topilmalar, qadimiy yozuvlarning aniqlanishiga ham yordam bergan. Mana shunday noyob topilmalardan biri Garpokratning tosh shaklidir. Qadimda go‘daklar sog‘lig‘ini asrovchi “iloh”ni oddiygina “Bolalar xudosi” deb ataganlar. Bunday vazifani Misr “xudo”si Garpokrat ham bajargan. Misr afsonalariga ko‘ra, yer osti “xudo”si Osirisning xotini Isida o‘z o‘g‘lini Garpokrat, ya’ni “begunoh, g‘aroyib chaqaloq” deb atagan.
Tarixchi A.Mirboboyevning yozishicha, Markaziy Osiyoda Garpokratning yagona tosh shakli 1947 yili Farhod gidroelektr stansiyasi qurilishi vaqtida Sirdaryodan topilgan edi. U xrizolitdan ishlangan tumorga labiga barmog‘ini tekizib turgan chaqaloq qiyofasida tasvirlangan. Mazkur obrazni qadimdan ko‘chib yuruvchi deyish mumkin. Chunki islomgacha bo‘lgan davrda bolalarning, ayniqsa, chaqaloq yoshidagilarning ko‘p o‘limi ona ayollarni kimga mansub bo‘lishidan qat’i nazar har qanday “iloh”lardan yordam so‘rab iltijo qilishlariga majbur etgan.
1993 yil (bundan 32 yil oldin) – Toshkentda O‘zbekiston Respublikasi Xalqaro pochtamti tuzildi.
2014 yil (bundan 11 yil oldin) – O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Qishloq xo‘jaligi ilmiy-ishlab chiqarish markazi faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi.
2017 yil (bundan 8 yil oldin) – Birlashgan Millatlar Tashkilotining Orolbo‘yi mintaqasi uchun inson xavfsizligi bo‘yicha ko‘p sheriklik fondi tashkil qilindi. Bu orqali Orol dengizi fojeasidan zarar ko‘rgan aholining turmush sharoitini yaxshilash va mustahkamlash dasturi amalga oshirila boshlandi.
2018 yil (bundan 7 yil oldin) – Isroil, Indoneziya, Koreya, Malayziya, Singapur, Turkiya va Yaponiya davlatlari fuqarolari hamda O‘zbekistonga muntazam aviaqatnovlarni amalga oshiruvchi xorijiy aviakompaniyalar havo kemalari ekipajining a’zolari uchun 30 kunlik muddatga vizasiz rejim belgilandi.
2020 yil (bundan 5 yil oldin) – O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Binar (ikkitalik) himoya tizimi asosida talabgorlarga fan doktori (DSc) va falsafa doktori (RhD) ilmiy darajalarini berishni tashkil qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi.
2021 yil (bundan 4 yil oldin) – O‘zbekiston Respublikasining “Xalqlar do‘stligi kunini belgilash to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilindi. Mazkur qonunga asosan, 30 iyul – Xalqlar do‘stligi kuni etib belgilandi.
2021 yil (bundan 4 yil oldin) – O‘zbekiston Respublikasi Prezideti “Qonunchilik hujjatlari ijrosini samarali tashkil etishda davlat boshqaruvi organlari va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari rahbarlarining shaxsiy javobgarligini kuchaytirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmonni imzoladi.
2021 yil (bundan 4 yil oldin) – O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga bosqichma-bosqich to‘liq o‘tishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi.
2022 yil (bundan 3 yil oldin) – O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qadimiy yozma manbalarni saqlash va tadqiq etish tizimini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi.
Alisher EGAMBЕRDIYEV tayyorladi