BAY_''AT HAQIDA

«Bay'at» arabcha so'z bo'lib, lug'atda «sotish» ma'nosini anglatadi. Istilohda esa davlat boshlig'ilikka nomzod odamning boshliq bo'lishiga rozi bo'lgan shaxsning unga vafodorligini ifoda qiladigan, va'daga o'xshash ahdnomasini bildiradi.

Bizda «bay'at» so'zi o'rniga «qo'l berish» istilohi ishlatiladigan bo'lib qolgan. Chunki shayxga bay'at qilayotgan murid u kishining qo'liga qo'lini berib turib, bay'at qiladi.

Aslida bay'at Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga xos bo'lgan. Bu ma'no Qur'oni Karimda ikki marta: biri Fath surasida, ikkinchisi Mumtahana surasida zikr qilingan.

Avvalgisi erkaklarning Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga bay'atlari haqida bo'lsa, keyingisida ayollarning u zotga bay'atlari xususida aytilgan.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning hayotlik chog'laridagi bay'at – ahdnoma Islomga kirish va uning amallarini bajarish haqida bo'lgan.

O'sha vaqtdagi bay'atning ba'zi taraflari Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning shaxslariga, u zotga itoat qilishga bo'lgan.

Nabiy sollallohu alayhi vasallam vafot etganlaridan keyin xalifaga bay'at qilish yo'lga qo'yilgan. Bu bay'at o'ziga xos siyosiy ma'noni aks ettirgan. Davlat boshlig'i lavozimiga saylash va boshliq sifatida unga itoat qilish ma'nosida bo'lgan.

Bu holat hijriy beshinchi asrgacha bir xilda davom etib kelgan. O'sha paytga kelib, Islom olamida xalifalar talablarga to'liq javob bera olmaydigan kishilar bo'lib qoldi. Islom ta'limotlaridan uzoqlashish, xalifalikni merosxo'rlikka aylantirish oqibatida bilimi va taqvosi talabga javob bermaydigan shaxslar ham xalifa bo'lib qolaverdi.

O'z-o'zidan, taqvosi yo'q kishiga taqvo haqida bay'at qilish mantiqsiz ishga aylanib qolgan. Shunday qilib, xalifaga qilinadigan bay'at quruq siyosiy ma'nodan boshqa narsani ifoda qilmay qoldi.

Keyinchalik kishilar o'zlari uchun taqvoda o'rnak bo'lgan shayxlarga taqvo ishlarida sodiq bo'lish uchun bay'at qilishga o'tdilar. Shu tarzda bay'at ikkiga bo'lingan: xalifaga – siyosiy ma'noda, shayxga – taqvodorlik ma'nosida bay'at qilishga o'tilgan.

Vaqt o'tishi bilan, shayxlarga beriladigan bay'atgina qolgan. Har bir shayx o'ziga bay'at qilinishini talab qiladigan bo'lgan. Qur'oni Karim va Sunnati mutohharada kelgan bay'atni «Shayxga bay'at qilish deb talqin etila boshlagan. Binobarin, «Shayxga bay'at qilish lozim, kim shayxga bay'at qilmasa, falon bo'ladi», «Bay'atni buzib bo'lmaydi, kim shayxga qilgan bay'atni buzsa, falon bo'ladi» kabi gaplar kuchayib borgan.

Ammo fuqaholar o'zlarining fatvolarida shayxlarga beriladigan bay'at Qur'oni Karim va Sunnati mutohharada kelgan bay'atning ayni o'zi emasligini ta'kidlab kelganlar.

Birgina misol keltiramiz.

Imom Suyutiy rahmatullohi alayhidan naql qilinishicha, «Tanqihi al-fatoviy al-Homidiya» kitobida quyidagilar keltirilgan:

«Bir kishi bir shayxga ahd berdi. Keyin boshqa bir shayxga ahd berdi. Unga o'sha ikki ahddan qaysi biri lozim bo'ladi?

Aytdilar:

«Unisi ham, bunisi ham lozim bo'lmaydi. Chunki bu asli yo'q narsadir».

Agar ba'zi so'fiylar da'vo qilganlaridek, shayxlarga bay'at qilishning hukmi xuddi Qur'oni Karimda va Sunnati mutohharada kelgan bay'atning ayni o'zi bo'ladigan bo'lsa, ish boshqacha bo'lishi, jumladan, shayxlarning ziddilariga aylanib ketishi lozim edi.

عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ  قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ : «إِذَا بُويِعَ لِخَلِيفَتَيْنِ فَاقْتُلُوا الْآخَرَ مِنْهُمَا». رَوَاهُ مُسْلِمٌ.

Abu Sai'yd Hudriydan rivoyat qilinadi:

«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam:

«Agar ikki xalifaga bay'at qilinib qolsa, ulardan ikkinchisini «qatl» qilinglar!» dedilar».

Imom Muslim rivoyat qilgan.

Agar shayxlarga qilinadigan bay'at to'laqonli bay'at deyiladigan bo'lsa, ushbu hadisi sharifga muvofiq, eng qadimgi bay'at qilingan tariqat shayxini qo'yib, qolganlarini qatl qilish musulmonlar ommasining vazifasiga aylanib qolgan bo'lur edi.

Albatta, hech bir shayx yoki murid bunday ishni qabul qila olmaydi. Bas, shunday ekan, ishning ikkinchi tarafini, ya'ni shayxlarga qilinadigan bay'at Qur'oni Karimda va Sunnati mutohharada kelgan bay'atning ayni o'zi emasligini tan olishlari kerak.

Bay'at haqida so'z borar ekan, keyingi paytlarda ba'zi bir tashkilot va muassasalar ham o'ziga mansub bo'lgan kishilardan bay'at olishni yo'lga qo'yganlarini aytib o'tmoq kerak. Bu ham xuddi tashkilot yoki muassasa bilan unga a'zo bo'lgan shaxsning orasidagi shartnomaga o'xshash bir narsadir.

Bunga o'xshash bay'atlar xuddi yamin (qasam) yoki nazr hukmida bo'ladi va ular biror narsani lozim qiluvchi kuchga ega emas.

Haqiqiy shayxlar tasavvuf shayxlariga beriladigan bay'atni taqvo asosida ustoz va shogirdlik ahdnomasi deb bilganlar. Shuning uchun ham muridlardan bay'at olishda qo'lni qo'lga qo'yib turib:

إِنَّ ٱلَّذِينَ يُبَايِعُونَكَ إِنَّمَا يُبَايِعُونَ ٱللَّهَ يَدُ ٱللَّهِ فَوۡقَ أَيۡدِيهِمۡۚ فَمَن نَّكَثَ فَإِنَّمَا يَنكُثُ عَلَىٰ نَفۡسِهِۦۖ وَمَنۡ أَوۡفَىٰ بِمَا عَٰهَدَ عَلَيۡهُ ٱللَّهَ فَسَيُؤۡتِيهِ أَجۡرًا عَظِيمٗا١٠

«Albatta, senga bay'at qilayotganlar faqat Allohning O'ziga bay'at qilmoqdalar. Allohning qo'li ularning qo'llari ustidadir. Kim (bay'atni) buzsa, o'ziga qarshi buzadi, xolos va kim Allohga qilgan ahdiga vafo qilsa, unga tezda buyuk ajr berur» (Fath surasi, 10-oyat) oyati karimasini tilovat qilish bilan kifoyalanganlar.

Bu bilan shayx va murid orasida ustoz-shogirdlik ahdnomasi tuzilgan bo'ladi. Shayx o'zining ustozlik vazifasini sidqidildan, sodiqlik ila bajarishga, murid esa o'z shayxiga sadoqatli shogird bo'lishga ahd bergan bo'ladilar.

MURID

«Murid» so'zi arabcha bo'lib, «iroda qiluvchi» degan ma'noni anglatadi. Ahli tasavvuf bu istilohni Qur'oni Karimning Kahf surasidagi:

وَٱصۡبِرۡ نَفۡسَكَ مَعَ ٱلَّذِينَ يَدۡعُونَ رَبَّهُم بِٱلۡغَدَوٰةِ وَٱلۡعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجۡهَهُۥۖ وَلَا تَعۡدُ عَيۡنَاكَ عَنۡهُمۡ تُرِيدُ زِينَةَ ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَاۖ وَلَا تُطِعۡ مَنۡ أَغۡفَلۡنَا قَلۡبَهُۥ عَن ذِكۡرِنَا وَٱتَّبَعَ هَوَىٰهُ وَكَانَأَمۡرُهُۥ فُرُطٗا٢٨

«O'zingni ertayu kech Robblariga, Uning yuzini iroda qilib, duo qiluvchilar bilan birga tut. Dunyo hayotining ziynatini xohlab, ulardan ikki ko'zingni burma. Qalbini O'z zikrimizdan g'ofil qilib qo'yganlarimizga va havoyi nafsiga ergashib, ishi izdan chiqqanlarga itoat qilma» (28-oyat) oyati karimasidan olingan, deydilar.

Demak, iroda qilish, ya'ni muridlik Alloh taoloni iroda qilishdan iborat bo'ladi. Binobarin, murid Alloh taoloning muridi bo'ladi. Muridlarning asosiy alomati «ertayu kech Robblariga, Uning yuzini iroda qilib duo qilish» bilan sodir bo'ladi.

Ushbu dalil va ma'nodan kelib chiqadigan bo'lsak, «shayxning muridi» degan istiloh mutlaqo noto'g'ri bo'ladi. Ba'zi bir «shayx»larning «o'z muridim bor» deyishi va muridlarni xuddi o'zining qulidek ko'rishi ham mutlaqo nodurust bo'ladi. Murid Alloh taoloning roziligini iroda qiladi va o'sha irodasiga erishish yo'lida shayxga shogird tushadi. Shogirdligini tasdiqlash va ahdu paymon ila mustahkamlash uchun o'z ustoziga bay'at qiladi.

Tariqat YO'LIGA KIRISh VA YuRISh

Bu yo'lga kirishning boshlang'ich nuqtasi kishida himmatning qo'zg'alishi bilan bo'ladi. Tasavvuf yo'liga kirishga himmat qilgan odam o'ziga murshid axtara boshlaydi. Agar murshidi komil topilsa, u himmatli kishini holiga yarasha yo'ldan olib borishga kirishadi.

Albatta, muridning ham toatga tayyorgarligi bo'lishi kerak. U shayx bergan tarbiya va vazifalarni qabul va tatbiq qilish qobiliyatiga sohib bo'lmog'i lozim.

Murshidi komil o'zining yangi shogirdiga ilm va zikrdan ta'lim bera boshlaydi. Uning holiga yarasha ilm va zikr berishni yo'lga qo'yadi. Yangi murid ilm va zikr suhbatlarida ishtirok eta boshlaydi. Asta-sekin uning saviyasi va qobiliyati ma'lum bo'ladi.

Dastlabki bosqichda yangi murid asosiy e'tiborni tavba va uning shartlariga qaratadi. U istig'forni ko'p aytadi va odamlarning o'zidagi haqlarini qaytarib berishni yo'lga qo'yadi.

Uning ixlosi ortib borgan sari, iymon zavqini his qilishi ham ortib boraveradi. Shu tarzda muridda ahli salohlik alomatlari paydo bo'ladi. Ana shu alomatlar paydo bo'lganda birinchi bosqich tugaydi.

Ikkinchi bosqichda murid o'z nafsiga qarshi jihod qilishga o'rgatiladi. Bunda unga farzlarni to'liq ado etish, odoblar, nafl ibodatlar, hikmatli jimlik, mo''tadil ochlik, tarbiyaviy uzlat va xayrli bedorlik o'rgatiladi.

Tasavvuf ilmida «mujohada» nomi ila mashhur bo'lgan ushbu bosqichning amallarini birma-bir ko'rib chiqaylik:

1. Alloh taologa va Uning vahdoniyatiga hamda Muhammad alayhissalomning Allohning Rasuli ekanliklariga iymon keltirish yoki uni yangilash. Kufrdan iymonga o'tilayotgan, iymonni inkor qilib yoxud masxara qilib turilgan sharoitda uni baralla e'lon qilishning ahamiyati kattadir. Shuning uchun ham ahli tasavvuf mujohadaning avvaliga zikrni emas, iymon shartini qo'yganlar.
2. Farzlarni vaqtida ado etish. Bunda namoz, ro'za, zakot va haj ibodatlarini farz bo'lgan vaqtda yaxshilab ado etish yo'lga qo'yiladi. Shuningdek, nikoh, savdo-sotiq, ota-onaga hamda qarindoshlarga yaxshilik qilish kabi amallarni ham o'z o'rnida ado etish yo'lga qo'yiladi.
3. Nafl namoz o'qish, nafl ro'za tutish, sadaqa qilish, e'tikof o'tirish, nafl haj qilish, duolar, zikrlar va qiroati Qur'on qilish kabi ishlar yo'lga qo'yiladi.
4. Ahli tasavvuf ichida «mujohada ruknlari» deb atalmish «uzlat», «jimlik», «bedorlik» va «ochlik» yo'lga qo'yiladi.

Biz o'rganayotgan mujohadaning to'rt ruknidan birinchisi uzlatdir. Uzlat deganda ko'pchilikdan ajrab, yolg'iz qolish tushuniladi. Aslida musulmon kishi ko'pchilikdan ajramasdan yurishi lozim.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam imom Ahmad ibn Hanbal rivoyat qilgan hadisi sharifda:

«Odamlarga aralashib, ularning ozorlariga sabr qiladigan mo'min odamlarga aralashmaydigan va ularning ozorlariga sabr qilmaydigan mo'mindan yaxshidir», deganlar.

Yana u zot imom Termiziy rivoyat qilgan hadisda:

«Allohning qo'li jamoat bilandir. Kim ajrasa, olovga ajraydi», deganlar.

Bu ma'nodagi hadisi shariflar anchagina.

Ammo shu bilan birga, mo'min odam qo'shilmasligi lozim bo'lgan jamoalar ham bor. Mo'min kishi kufru isyon hamda fisqu fasod jamoalaridan uzoqda bo'lishi lozim. Mana shu «uzlat» deyiladi.

Alloh taolo uzlatni ixtiyor qilgan Ibrohim alayhissalomning nidolarini shunday bayon qiladi:

وَأَعۡتَزِلُكُمۡ وَمَا تَدۡعُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ وَأَدۡعُواْ رَبِّي عَسَىٰٓ أَلَّآ أَكُونَ بِدُعَآءِ رَبِّي شَقِيّٗا٤٨

«Men sizlardan ham, Allohdan o'zga iltijo qilayotgan narsangizdan ham chetlanaman va Robbimga iltijo qilaman. Shoyadki, Robbimga iltijo qilish ila badbaxt bo'lmasam» (Maryam surasi, 48-oyat).

Ushbu oyatda zikr qilingan chetlanish ayni uzlatdir.

Alloh taolo Mumtahana surasida ham uzlat haqida so'z yuritib:

قَدۡ كَانَتۡ لَكُمۡ أُسۡوَةٌ حَسَنَةٞ فِيٓ إِبۡرَٰهِيمَ وَٱلَّذِينَ مَعَهُۥٓ إِذۡ قَالُواْ لِقَوۡمِهِمۡ إِنَّا بُرَءَٰٓؤُاْ مِنكُمۡ وَمِمَّا تَعۡبُدُونَ مِن دُونِ ٱللَّهِ كَفَرۡنَا بِكُمۡ وَبَدَا بَيۡنَنَا وَبَيۡنَكُمُ ٱلۡعَدَٰوَةُ وَٱلۡبَغۡضَآءُ أَبَدًاحَتَّىٰ تُؤۡمِنُواْ بِٱللَّهِ وَحۡدَهُۥٓ

«Haqiqatan, sizlarga Ibrohim va u bilan birga bo'lganlarda yaxshi o'rnak bor. Ular: «Biz sizdan va siz ibodat qilayotgan narsadan bezormiz, sizga kufr keltirdik, endi toki yagona Allohga iymon keltirmagunlaringizcha, oramizda doimiy adovat va kuchli nafrat paydo bo'ldi», dedilar», deydi (4-oyat).

Bu oyati karimada Alloh taologa iymon keltirmaganlardan uzlatda bo'lish haqida so'z bormoqda.

Alloh taolo An'om surasida:

وَإِذَا رَأَيۡتَ ٱلَّذِينَ يَخُوضُونَ فِيٓ ءَايَٰتِنَا فَأَعۡرِضۡ عَنۡهُمۡ حَتَّىٰ يَخُوضُواْ فِي حَدِيثٍ غَيۡرِهِۦۚ وَإِمَّا يُنسِيَنَّكَ ٱلشَّيۡطَٰنُ فَلَا تَقۡعُدۡ بَعۡدَ ٱلذِّكۡرَىٰ مَعَ ٱلۡقَوۡمِ ٱلظَّٰلِمِينَ٦٨

«Oyatlarimizni (istehzo qilishga) sho'ng'iyotganlarni ko'rgan chog'ingda, to undan boshqa gapga sho'ng'igunlaricha, ulardan yuz o'gir. Agar shayton esingdan chiqargan bo'lsa, eslaganingdan so'ng zolim qavmlar bilan o'tirma!» degan (68-oyat).

Iymon masalasida zid bo'lgan qavm bilan birga o'tirish, uns-ulfat topish oson ish emas. Ayniqsa o'sha kofirlar majlisda Alloh taoloning oyatlarini masxara qilayotgan bo'lsalar. Ularning bu istehzolarini tinglab o'tirish mo'min-musulmonga hech to'g'ri kelmaydi. Shuning uchun ham Alloh taolo O'z Rasuli Muhammad sollallohu alayhi vasallamga «zolim qavmlar» – mushriklarning o'shanday majlislarida o'tirishlarini man qilmoqda.

«Oyatlarimizni (istehzo qilishga) sho'ng'iyotganlarni ko'rgan chog'ingda, to undan boshqa gapga sho'ng'igunlaricha, ulardan yuz o'gir».

Demak, unday qavm qurgan majlisga yaqinlashish ham mutlaqo mumkin emas. Agar gap nima haqida borayotganidan bexabar yoki ushbu amri ilohiyni unutib qo'yib, ular bilan o'tirib qolingan bo'lsa,

«Agar shayton esingdan chiqargan bo'lsa, eslaganingdan so'ng zolim qavmlar bilan o'tirma!» degan ko'rsatmaga binoan, u majlisdan darhol turib ketish lozim.

Uzlatning foydasi va zarari haqida bu kabi dalil-hujjatlarni ko'plab keltirish mumkin. Ulamolarimiz ushbu masalaga oid barcha ma'lumotlarni o'rganib chiqib, uzlatning foyda-zararlarini ajratganlar.

Uzlatning foydalari:

1. Ibodatga forig' bo'lib, Alloh taoloning munojoti ila unsu ulfat topish.
2. Ko'pchilikka aralashganda yo'liqadigan g'iybat, riyo, yomon xulqlarning yuqishi kabi ma'siyatlardan xalos bo'lish.
3. Fitna va xusumatlardan xalos bo'lish.
4. Odamlarning yomonliklaridan xalos bo'lish.
5. Odamlar tamasining sendan, sening tamangning ulardan kesilishi.
6. Ahmoq va befarosatlardan qutulish.

Uzlatning zararlari:

1. Ta'lim olish va ta'lim berishdan bebahra qolish.
2. Naf berish va naf olishdan bebahra qolish.
3. Odob berish va odob olishdan bebahra qolish.
4. Unsu ulfatdan bebahra qolish.
5. Savob olishdan bebahra qolish.
6. Tavoze'dan bebahra qolish.

Ushbu foyda va zararlarni hamda muridning holini e'tiborga olib, uzlatning hukmi ham har xil bo'lishi tabiiy. Uzlat qilish kerak yoki kerak emas, degan umumiy hukm chiqarish noto'g'ri bo'ladi.

Kimgadir ma'lum bir vaqt va sharoitda uzlat zarur bo'ladi.

Boshqa holda esa zarur bo'lmasligi mumkin. Buni shayx bilan maslahat qilib belgilanadi.

Mujohadaning ikkinchi rukni jimlikdir.

Tilni jilovlay bilish va undan faqat odobli so'zlar chiqishiga erishish Islomdagi eng muhim ishlardan biri hisoblanadi.

Alloh taolo bunday marhamat qiladi:

۞لَّا خَيۡرَ فِي كَثِيرٖ مِّن نَّجۡوَىٰهُمۡ إِلَّا مَنۡ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوۡ مَعۡرُوفٍ أَوۡ إِصۡلَٰحِۢ بَيۡنَ ٱلنَّاسِۚ وَمَن يَفۡعَلۡ ذَٰلِكَ ٱبۡتِغَآءَ مَرۡضَاتِ ٱللَّهِ فَسَوۡفَ نُؤۡتِيهِ أَجۡرًا عَظِيمٗا١١٤

«Ularning ko'plab maxfiy suhbatlarida yaxshilik yo'q, sadaqaga, ma'rufga va odamlar orasida islohga buyurgan kishigina bundan mustasno. Kim buni Allohning roziligi uchun qilsa, albatta, unga buyuk ajr berurmiz» (Niso surasi, 114-oyat).

Ushbu oyati karimada biz «maxfiy suhbat» deb tarjima qilgan «najvo» so'zi, umuman, maxfiy bir ishni anglatadi. Bu narsa maxfiy ibodat ham, yashirin kengashish ham, pinhona suhbat ham, munojot yoki sir ham bo'lishi mumkin.

Biz bu o'rinda «najvo» so'zining «maxfiy suhbat» ma'nosini olamiz. Zero, bu oyatda hukm umumiylashtirilib, ba'zi bir istisno qilingan holatlardan boshqa hollarda maxfiy suhbatlardan yaxshilik chiqmasligi bayon qilinmoqda.

«Ularning ko'pgina maxfiy suhbatlarida yaxshilik yo'q, magar kim sadaqaga, yaxshilikka va odamlar orasida islohga amr qilsagina, yaxshilik bor».

Aslida yomonlik bo'lmasa, maxfiylikka hojat ham yo'q. Yaxshi ish doimo ochiqchasiga qilinadi. Ba'zi bir holatlarda sadaqaga, yaxshilikka va odamlar orasida islohga amr etish sohasida maxfiy suhbatlar bo'lsa, unda yaxshilik bo'ladi. Shu kabi ishlarni Allohning roziligi uchun qilganlar ulug' ajrlarga erishadilar.

«Kim buni Allohning roziligi uchun qilsa, albatta, unga buyuk ajr berurmiz».

Shuning uchun faqat yaxshi gapni gapirish, qolgan vaqtda jim turish kerak bo'ladi. Bu ma'nodagi boshqa oyatlar ham ko'p, ammo biz o'zimiz o'rgangan bir oyat bilan kifoyalanib, bu boradagi hadisi shariflardan namunalar keltirishga o'tamiz.

Imom Buxoriy rivoyat qilgan hadisi sharifda Nabiy sollallohu alayhi vasallam:

«Kim Allohga va oxirat kuniga iymon keltirgan bo'lsa, yaxshi gap gapirsin yoki jim tursin», deganlar.

Ibn Murdavayhi Ummu Habiba roziyallohu anhodan rivoyat qilgan hadisda Rasululloh sollallohu alayhi vasallam:

«Odam bolasining hamma gapi uning zararigadir, foydasiga emas. Magar Allohning zikri bo'lsa, yaxshilikka buyurish va yomonlikdan qaytarish bo'lsa, foydasigadir», deganlar.

Amri ma'ruf va nahiy munkar hamda ta'lim berish kabi holatlarda, ya'ni gapirish farz yoki vojib bo'lgan hollarda jim turish harom bo'ladi. Boshqa paytlarda befoyda gaplarni gapirishdan ko'ra jim turish afzal ko'riladi.

Kezi kelganda jim turishga odatlanish kishining o'z nafsini jilovlay bilishining muhim ko'rinishlaridan biridir. Balki o'sha muhim ishning boshlanishidir. Tilini tiya bilgan insongina gunohga boshlaydigan boshqa a'zolarini ham jilovlay oladi.

Mujohadaning uchinchi rukni ochlikdir.

Huddi uzlat va tilni tiyish kabi, ochlik ham nafs tarbiyasida nihoyatda muhim vazifani ado etadi. Bu fikrning dalili sifatida imom Tobaroniy hasan sanad bilan rivoyat qilgan quyidagi hadisi sharifni keltirishimiz mumkin:

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam:

«O'zingizga mahzunlikni lozim tutinglar», dedilar.

«Ey Allohning Rasuli, mahzunlik qandoq bo'lur?» deyishdi.

«Nafsingizni ochlik ila ibodatga o'rgating va uni chanqating», dedilar».

Bundan ochlik ba'zi hollarda insonning nafsini davolashda ta'sirli bo'lishini bilib olamiz.

Quyidagi hadisi sharifda ham ro'zaning va u orqali hosil bo'ladigan ochlikning foydalari bayon etilgan.

عَنْ عَبْدِ اللهِ  قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ  يَقُولُ: «يَا مَعْشَرَ الشَّبَابِ، مَنِ اسْتَطَاعَ الْبَاءَةَ فَلْيَتَزَوَّجْ، فَإِنَّهُ أَغَضُّ لِلْبَصَرِ وَأَحْصَنُ لِلْفَرْجِ، وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَعَلَيْهِ بِالصَّوْمِ، فَإِنَّهُ لَهُ وِجَاءٌ». رَوَاهُ الْخَمْسَةُ.

Abdulloh roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:

«Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning:

«Ey yoshlar jamoasi, sizdan kim nikohga qodir bo'lsa, uylansin. Albatta, u ko'zni to'suvchi va farjni saqlovchidir. Kim qodir bo'lmasa, ro'zani lozim tutsin, bu uning uchun bichilishdir», deganlarini eshitdim».

Beshovlari rivoyat qilishgan.

Ushbu hadisdagi «nikohga qodir bo'lsa» deb tarjima qilingan ibora arabchada «bo'a» deyilib, moddiy, ma'naviy va jismoniy jihatdan nikohga qodirlik ma'nosini anglatadi.

Demak, shu ma'nodagi qudratga ega bo'lgan har bir musulmon shaxs uyli-joyli, oilali bo'lishga harakat qilmog'i lozim bo'ladi. Agar nikohga moddiy jihatdanmi, ma'naviy jihatdanmi, qudrati etmagan, sarf-xarajatni ko'tara olmaydigan yoki uylansa, umr yo'ldoshiga zulm qilishdan o'zini to'xtata olmaydigan yoshlar bo'lsa, ro'za tutishlari kerak.

Shu yo'l bilan ular shahvat qo'zishini bosadilar. Chunki ro'za tufayli kishining shahvati pasayib, xuddi bichilgan kishiga o'xshab, boshqa jinsga shahvat bilan qaramaydigan, farjini zinoga ishlatish xavfi tug'ilmaydigan holga keladi. Demak, ochlik kishini turli shahvoniy gunohlardan saqlaydigan davodir.

Islomdagi taom odobi bo'yicha, umumiy qoidaga ko'ra, inson farz va vojib amallarni bajarishga qodir bo'lishi uchun kuchi etadigan darajada eb-ichmog'i ta'kidlangan.

Mana shu darajada taom eyish farzdir.

To'yguncha taom eyish mubohdir.

Keragidan ortig'ini eyish haromdir.

Doimo to'yib yurish ham jismga, ham ruhga o'ta zararlidir.

Shuning uchun ro'za tutib, ko'p to'ymay, me'yorida och yurish jism uchun ham, ruh uchun ham nihoyatda foydalidir.

Shu bois, ahli tasavvuf ochlikni mujohadaning uchinchi rukni qilib olgandir.

Mujohadaning to'rtinchi rukni bedorlikdir.

Tunning ma'lum qismini bedorlik-la, ibodat qilib o'tkazish nafs tarbiyasi va taqvodagi muhim omillardan biridir.

Alloh taolo Qur'oni Karimning Muzzammil surasida quyidagilarni aytadi:

يَٰٓأَيُّهَا ٱلۡمُزَّمِّلُ١ قُمِ ٱلَّيۡلَ إِلَّا قَلِيلٗا٢ نِّصۡفَهُۥٓ أَوِ ٱنقُصۡ مِنۡهُ قَلِيلًا٣ أَوۡ زِدۡ عَلَيۡهِ وَرَتِّلِ ٱلۡقُرۡءَانَ تَرۡتِيلًا٤ إِنَّا سَنُلۡقِي عَلَيۡكَ قَوۡلٗا ثَقِيلًا٥ إِنَّ نَاشِئَةَ ٱلَّيۡلِ هِيَ أَشَدُّ وَطۡ‍ٔٗا وَأَقۡوَمُ قِيلًا٦ إِنَّ لَكَ فِي ٱلنَّهَارِ سَبۡحٗا طَوِيلٗا٧ وَٱذۡكُرِ ٱسۡمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلۡ إِلَيۡهِ تَبۡتِيلٗا٨

«Ey o'ranib yotuvchi! Kechaning ozginasidan boshqasini (ibodatda) tik turib o'tkaz. Yarmida yoki undan bir oz qisqarog'ida (bedor bo'l). Yoki u(yarim)ga yana qo'sh va Qur'onni tartil bilan tilovat qil. Albatta, Biz ustingga og'ir so'zni tashlarmiz. Albatta, tungi ibodat ko'proq muvofiq kelur va qiroati to'g'riroq bo'lur. Albatta, kunduzi sening uzoq ishlashing bor. Va Robbingning ismini zikr et va Uning ibodatiga butunlay ajralib chiq» (1–8-oyatlar).

Albatta, bu oyati karimalar nihoyatda ulkan ma'no kasb etadi. Bu Allohning yo'lida kishilarni to'g'ri yo'lga boshlash uchun qilingan amr edi. «O'ranib yotadigan vaqt o'tdi, tur endi», degan Allohning nidosi edi. Shuning uchun ham Hadiyja onamiz Rasululloh alayhissalomga: «Biroz uxlab olsangiz-chi», desalar, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Ey Hadiyja, uyquning vaqti o'tdi», der edilar.

Alloh taolo tunning qanchasini bedor o'tkazish kerakligi haqida:

«Yarmida yoki undan biroz qisqarog'ida (bedor bo'l)», demoqda.

Ya'ni kechaning yarmida bedor bo'lib, ibodat qil va yarmida uxla yoki yarmidan ozrog'ida ibodat qilib, ko'prog'ida uxla.

«Yoki u(yarim)ga yana qo'sh va Qur'onni tartil bilan tilovat qil».

Ya'ni kechaning yarmidan ko'prog'ini ibodat bilan o'tkazgin-da, ozrog'ida uxlagin.

Kechalari qoim bo'lish, ya'ni ibodat bilan bedor bo'lish haqida ham rivoyatlar juda ko'p.

Imom Muslim Sa'id ibn Hishom roziyallohu anhudan rivoyat qilgan hadisda jumladan, shunday deyiladi:

«Ey mo'minlarning onasi! Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning kechalari qoim bo'lishlari haqida so'zlab bering», dedim.

U kishi: «Yaa ayyuhal muzzammil» surasini o'qiganmisan?» dedilar.

Men (Sa'id ibn Hishom): «O'qiganman», dedim.

U kishi: «Albatta, Alloh taolo ushbu suraning avvalida kechalari qoim bo'lishni farz qildi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam va sahobalari bir yil kechalari qoim bo'ldilar. Hatto oyoqlari shishib ketdi. Alloh taolo suraning oxirini nozil qilmay, o'n ikki oy ushlab turdi. So'ngra bu suraning oxirida engillik tushdi», dedilar».

Kechalari qoim bo'lish farzlikdan ixtiyoriy amalga aylandi. Kechalari bedor bo'lish, hatto oyoqlari shishib ketguncha turish, Qur'onni tartil bilan tinmay tilovat qilish katta ahamiyatga ega bo'lgan olamshumul ishga tayyorgarlik edi. Bu og'ir ishning qabuli kelgusi oyatda nozil bo'lgan.

«Albatta, Biz ustingga og'ir so'zni tashlarmiz».

Ya'ni Qur'onni tashlaymiz. Qur'on o'zi engillikka barpo qilingan, lekin haqiqat mezonida u og'irdir.

«Albatta, tungi ibodat ko'proq muvofiq kelur va qiroati to'g'riroq bo'lur».

Ya'ni kechasi tinchlik hukm surgani uchun, tirikchilik tashvishlari, ko'ngilni bezovta qiluvchi narsalar bo'lmagani uchun ibodatda o'qilgan narsalar qalbga yaxshiroq o'rnashadi, jimlik hukm surgani uchun qiroat ham to'g'riroq chiqadi.

«Albatta, kunduzi sening uzoq ishlashing bor».

Ya'ni kunduz kuni qiladigan ishlaring ko'p, qo'shimcha ibodatga vaqt bo'lmaydi.

«Va Robbingning ismini zikr et va Uning ibodatiga butunlay ajralib chiq».

Ya'ni o'z ishingga Alloh taoloni doimo zikr qilish ila yordam so'ra. U Zotga tamomila ajrab chiqib, faqat Uning O'ziga suyan, o'z ishlaringdan birortasida Alloh taolodan o'zgaga suyanma.

Bu ma'nodagi oyat va hadislar juda ham ko'p. Ulardan kechasi bedor bo'lib ibodat qilishning nafs tarbiyasiga katta ta'sir ko'rsatishini bilib olamiz. Shuning uchun ham ruhiy tarbiya ustozlari bedorlikni mujohadaning to'rt ruknidan biri qilib olganlar.

Risoladagidek uzlat, tilni tiyish, ochlik va bedorlikni yo'lga qo'yib olgan kishi uchun ruhiy tarbiyaning yuqori pog'onalariga chiqish ham oson bo'lib qoladi.

Bu tarafini murshidi komil har bir muridning holiga qarab, alohida tartib ila yo'lga qo'yib boraveradi.

Shu o'rinda bir savol tug'iladi: «Bugungi sharoitimizda murshidi komilni topa olmagan kishi nima qiladi?»

Darhaqiqat, bugungi kunda risolaga to'g'ri keladigan shayxni topish juda ham qiyin. Bu holda nima qilish kerak?

Bu savolga qoniqtiruvchi javobni asrimizda tasavvuf bo'yicha e'tiborli kitoblari bilan nom chiqargan marhum Sa'id Havvo rahmatullohi alayhining «Tarbiyatunaa ar-ruhiyya» – «Ruhiy tarbiyamiz» nomli kitobidan topamiz.

U kishi murshidi komil topilmagan holat haqida mazkur kitobning 162-163-betlarida quyidagilarni yozadilar:

«Bunday holatda Allohga intiluvchi kishining odobi ilmga qattiq urinish, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga ko'p salavot aytish, kimdan biror narsa olish imkoni bo'lsa, o'sha bilan muzokara qilish va irshodga qo'l urgan barcha bilan husni odobda bo'lishdir. Shu bilan birga, har bir erishgan narsasini ilm va fiqh asosida sayqallab borishdir.

U bir muayyan kishiga bay'at qilib, uni lozim tutmaydi. Faqatgina so'fiylar orasida tanilgan bay'at chegarasida bo'lsagina, bay'at qiladi. Shunday qilsa, Alloh xohlasa, oxiri yaxshilikka erishadi.

U johil so'fiylarning «Kim bizning shayximizga qo'l bermasa, Allohni tanimaydi va Unga erisha olmaydi», degan safsatalariga quloq solmaydi. Bu gap mutlaq johillikdir. Alloh taoloning eng orif bandalaridan biri bo'lmish shayx Rifo'iy rahmatullohi alayhi bu haqda quyidagilarni aytadilar:

«Ulamolar va so'fiylarning nihoyasi birdir. So'fiylar ko'p ibodat va oz ilm bilan erishgan narsaga olimlar ko'p ilm va oz ibodat ila erishadilar».

«Ibn Ato: «Allohga etishishing Uni bilishga etishishingdir», degan».

Sa'id Havvo rahmatullohi alayhining bu gaplari va iqtiboslari bugungi kunimiz uchun juda ham ahamiyatlidir.

Ammo Sa'id Havvo rahmatullohi alayhining yuqorida keltirilgan iqtibosini to'g'ri tushunish lozim.

So'fiyning ibodati ko'pligi ma'lum. Lekin uning bu erda aytilgan «oz ilmi» ham shariat har bir mo'min-musulmonga farz qilgan ilmdan kam emas.

Va aksincha, olimning «oz ibodati» ham shariatda buyurilganidan aslo kam emas.

Ya'ni shariat talab qilgan darajadagi ilm va ibodat har bir mo'min-musulmonga farzdir. Birovda ilmning, boshqa birovda ibodatning talab qilinganidan ko'proq bo'lishi hech qanday bahsu munozaraga sabab bo'lmasligi kerak. Zero, shariatda hammaning tariqat shayxi darajasida so'fiy bo'lishi buyurilmaganidek, barcha mo'min-musulmonlarning mujtahid darajasida olim bo'lishi ham talab etilmaydi.

Ilmda ham, ibodatda ham va umuman, barcha ishlarda ham o'rtacha bir yo'lni tanlash omma uchun eng maqbul yo'ldir.

O'rtachalik, ya'ni vasatiylik insonni hech bir amaldan bezdirmaydigan, vasvasalarga yo'l ochmaydigan, ayni paytda, jamiyatning faol bir a'zosi bo'lib yashashga xalaqit bermaydigan holatdir.

Agar hamma baravariga ilmga sho'ng'ib, kechayu kunduz faqat ilm bilan mashg'ul bo'lsa yoxud barcha mo'min-musulmonlar bir shayxga qo'l berib, o'sha shayxdek yuksak maqomlarga erishaman deb, hattoki oila, bola-chaqadan voz kechib, tunu kun riyozat chekib, tinmay ibodat qilaversa, shariatning ko'pgina hukmlari bajarilmay qolib ketardi.

Bu haqda xalq orasida hazilnamo bir gap ham bor: «Hamma olim bo'lib ketsa, podani kim boqadi?»

Holbuki, har bir mo'min-musulmonning zimmasida ota-ona, bola-chaqa, jufti halol, qo'ni-qo'shni, qarindosh-urug' va boshqa yana ko'plab insonlarning haqlari bor.

Haqiqiy mo'min-musulmonlikni da'vo qiluvchi kishi farzand sifatida ota-onasining, er sifatida xotinining, ayol sifatida erining, ota yoki ona sifatida farzandlarining, qarindosh sifatida barcha urug'-aymog'ining, fuqaro sifatida jamiyatning o'zidagi haq-huquqlarini rioya qilishi lozim va lobuddir. Chunki mana shu haq-huquqlar ham shariatda qat'iy belgilab qo'yilgan.

Aslida mazkur haq-huquqlarini shariat buyurganidek ado etib yurgan mo'min-musulmonning ushbu yo'ldagi har bir amali ibodat sanaladi.

Demakki, tariqatga kirish, shayxga qo'l berish degani o'zining mo'min-musulmon sifatidagi majburiyatlarining bir qismidan yoki hammasidan voz kechish degani emas...

Ilova tarzida katta shayxlardan ba'zilarining hech kimga qo'l bermay, o'z ilmi bilan yo'l topib ketganini ham aytib o'tishimiz lozim. Misol uchun, Hujjatul Islom imom G'azzoliyning hayotlari haqida yozganlar u kishining birovga qo'l berganlari haqida hech qanday ma'lumotni zikr qilmaganlar. Holbuki, u kishi tasavvufning eng ko'zga ko'ringan namoyandalaridan biri hisoblanadilar.

Hozirgi kunda Misr arab jumhuriyatidagi uchinchi o'rinda turadigan Azmiyya tariqati yaqinda ta'sis topgan. Bugungi kunda tariqat asoschisining nabirasi shayx Alouddin Abulazoim unga shayxlik qilmoqda.

KYeYINGI MAVZU:

Kundalik vazifalar

Hatmi Hojagon

Robita