Islom ta'limotining asosiy mazmun-mohiyatini ifodalovchi “Laa ilaaha illalloh” (“Allohdan o'zga iloh yo'q”) kalimasi diniy adabiyotlarda “tavhid” kalimasi nomi bilan zikr etilgan. Mazkur kalima sharhiga bag'ishlangan ko'plab adabiyotlar bor.

Mahmud Zamaxshariy ham shahodat kalimasiga bag'ishlangan mo''jaz “Al-mas'ala fi kalimatish shahada” asarini yozgan. Uning yagona qo'lyozmasi Berlin shahridagi qo'lyozmalar fondida saqlanadi. Asar qisqa hajmli risola bo'lib, unda olim Islom dinining tayanch tushunchalaridan hisoblangan “Laa ilaaha illalloh” jumlasini grammatik tahlil qiladi. Dastlab Zamaxshariy oldingi ulamolarning bu jumla borasidagi fikrlarini bayon qiladi. Ularning fikricha “Laa ilaaha illalloh” jumlasi to'liq ma'no ifodalamagan. Zamaxshariy esa bu kalimani tugal ma'noga ega mustaqil jumla deb sharhlaydi.

Mazkur kalimaning ikki holatda bo'lishi ta'kidlanadi. Birinchisi, asl mustaqil jumla holati, ikkinchisi, jumlani sharhlab va ta'kidlab keluvchi qo'shimchali holat. Bu holatlarga Zamaxshariy arab tilidagi “Ma jaa fi rojulin” – “Noma'lum kishi kelmadi” jumlasini misol keltiradi.

Agar bu jumla ma'nosidagi noaniqlikni ketkazish istagi bo'lsa, unga “Ma jaani min rojulin bal rojulani” (“Mening oldimga bir kishi emas, balki ikki kishi keldi”) mazmunida qo'shimcha qilish zarur bo'ladi.

Olim bu fikriga Qur'oni karimdan: “(Ey Muhammad,) Alloh tomonidan bo'lgan bir marhamat sababli ularga (sahobalaringizga) yumshoq so'zli bo'ldingiz. Agar qo'pol, qattiq dil bo'lganingizda edi, albatta atrofingizdan tarqalib ketgan bo'lar edilar” – (Oli Imron surasi, 159-oyat); «So'ngra ahdu paymonlarini buzganlari, Allohning oyatlarini inkor qilganlari, payg'ambarlarni nohaq o'ldirganlari va “Dillarimiz qulf” deganlari sababli (Biz ularni la'natladik)» (Niso surasi, 154-oyat) oyatlarini misol qilib keltiradi. Oyatlardagi sabablar “fabirahmatin” (“yumshoq so'zli bo'lish”), “fabinaqdihim” (“la'nat bo'lishi”) ma'nolarini ifodalaydi.

Muallif har ikkala oyatdagi “fa” yuklamasidan so'ng “ma” yuklamasining kelishi tufayli yumshoqlik Allohning marhamati bilan, la'nat esa, qilingan ahdning buzilishi natijasida bo'lganini ta'kidlaydi. Shu kabi, shahodat kalimasidagi sintaktik qo'shimcha jumladagi ma'noni ta'kidlab keladi.

Zamaxshariy bu grammatik holatni “Jaani Zaydu” gapi asosida tushuntiradi. Gap “Zayd keldi” ma'nosini ifodalaydi. Lekin mazmun-mohiyatda “Zayddan o'zga kimsa kelmagani” qat'iy tushunilmaydi. “Zayddan o'zga kelmagani”ni ta'kidlash ma'nosida yuqori holatdagi shakl qo'llanilishi kerak bo'ladi. Shu maqsadda gapni “Ma jaani illa Zaydu” tarzida tuzish ma'noni to'liq anglatadi.

Shahodat kalimasidagi “Laa ilaaha” jumlasi “Zayd muntaliqun” (“Zayd ketdi”) jumlasi bilan grammatik jihatdan teng hisoblanadi. Muallif “Laa ilaaha” jumlasiga “illalloh”ni qo'shish bilan birinchidan, uluhiyatni Alloh taologa nisbat berish, ikkinchidan, uni boshqa barcha narsalardan ajratish ma'nosini ko'rsatadi. Shunga ko'ra “Laa ilaaha” jumlasi ismiy gapning kesimi bo'lib, “illalloh” gapning egasi vazifasini bajaradi. Chunki arab tilida gap tuzish qoidalariga ko'ra ismiy gapning egasi doim aniq, kesimi esa, noaniq holda bo'lishi talab etiladi.

Risolada “Laa ilaaha illalloh” deyilishi “barcha iloh deb nomlanganlarning sifati bekor qilinib, ilohlik faqat Allohga xos”ligini bildirishi aytiladi. Buni ta'kidlash uchun Abdulloh ibn Mas'ud va Jobir ibn Abdulloh Ansoriydan rivoyat qilingan hadis keltiriladi: «Uhud kuni Rasululloh sollallohu alayhi va sallam: “Laa sayfa illa Zulfiqor va laa fatan illa Ali” (“Zulfiqor qilichidan boshqa qilich va Alidan boshqa yigit yo'qdir”), dedilar». Ya'ni, shahodat kalimasi yuqoridagi hadis matni bilan qiyoslansa, kesimning egadan oldin kelishi mumkinligi isbotlanadi va jumla mazmuni ravshan bo'ladi.

Zohidjon ISLOMOV,
O'zbekiston xalqaro islom akademiyasi
prorektori, filologiya fanlari
doktori, professor