To'g'ri yo'ldagi xalifalar davridan keyin Islom dinidan turli adashgan mazhab, oqim va firqalar paydo bo'ldiki, bulardan xavorijlar, mo''taziliylar, murjialar kabilar Islom birligi va birdamligiga jiddiy zarar keltirdi, turli fitna va tafriqalarga (bo'linishlarga) sabab bo'ldi. Ana shunday og'ir bir paytda sof Islom aqidasini saqlab qolish uchun harakat qiladigan ulamolar etishib chiqdilar. Ular Qur'oni Karim va Sunnat ta'limotlari asosida, Nabiy sollallohu alayhi vasallamning sahobalari uslubida aqida masalalarini yorita boshladilar. Ularga «Ahli sunna val jamoa» nomi berildi.
Keyinroq, odamlarga tushunarli bo'lishi uchun, matnlarni ta'vil qilishga ham majbur bo'lindi. Turli kitoblar bitildi. Ahli sunna val jamoaning aqida bobidagi ta'limotlari to'planib, tartibga solindi. Nihoyat, aqidaviy mazhab bo'lib shakllandi va o'z imomlariga ham ega bo'ldi.
«Ahli sunna val jamoa» ismi bundan avval ham bor edi. Ammo keyinroq, yuqorida nomlari aytib o'tilgan turli firqalarga muqobil o'laroq, ayni shu ismni ishlatila boshlandi. «Ahli sunna» deganda «sunnatga yurganlarning yo'li va hadisga amal qiladiganlar» degan ma'nolar ko'zda tutilgan. Bu borada imom al-Ash'ariy va al-Moturidiy Ahli sunna val jamoaning aqida bo'yicha imomlari deb tan olindilar. Bu ikki imom Islom olamining ikki tarafida – Ash'ariy basralik, Moturidiy samarqandlik bo'lsa ham va bir-birlari bilan ko'rishmagan bo'lsalar ham, bir xil ishni bir xil vaqtda, bir xil tarzda ado etganlari hamda ikkovlarining birdaniga Ahli sunna val jamoa mazhabining imomi deb e'tirof qilinishi bu mazhabning aqidasi doimo barcha yurtlarda ma'lum va mashhur ekaniga yorqin dalildir.
Islom ummati ichida Haqni topgan va unga ergashgan firqa Payg'ambarimiz alayhissalom va u zotning sahobalari amal qilgan yo'lda sobit qolgan musulmonlardir. Qolgan etmish ikki firqa Haqni topmagan bo'lsa-da, Islom dinining qat'iy hukmlarini inkor qilmagani uchun Islom doirasida hisoblanadi. Islom ummati ichida Haqni topgan va unga ergashgan firqa «Ahli sunna val jamoa» deb ataladi. Ahli sunna val jamoa firqasi amaliyotda to'rt mazhabga bo'lingan:
1. Hanafiy mazhabi. Imom Abu Hanifa No''mon ibn Sobit.
2. Molikiy mazhabi. Imom Molik ibn Anas.
3. Shofe'iy mazhabi. Imom Muhammad ibn Idris ash-Shofe'iy.
4. Hanbaliy mazhabi. Imom Ahmad ibn Hanbal.
Bugungi kunda dunyodagi musulmonlarning 92,5 foizi Ahli sunna val jamoa mazhabidadir. Ulardan hanafiylar 47 foizni, shofe'iylar – 27, molikiylar – 17, hanbaliylar – 1,5 foizni tashkil etadi.
G‘am-qayg‘usiz hayotni kutib yashayotgan qizga «Siz kutayotgan kun bu dunyoda hech qachon kelmaydi», deb aytish kerak.
Alloh taolo «Biz insonni mashaqqatda yaratdik», degan (Balad surasi, 4-oyat).
Bu hayot – g‘am-tashvishli, azob-uqubatli, mashaqqatli hayotdir. Mo‘min odam buni juda yaxshi tushunadi. Bu dunyoda qiynalsa, azob cheksa, oxiratda albatta xursand bo‘lishini biladi. Inson mukammal baxtni faqatgina oxiratda topadi. Shuning uchun ulug‘lardan biriga «Mo‘min qachon rohat topadi?» deb savol berishganda, «Ikkala oyog‘ini ham jannatga qo‘yganida», deb javob bergan ekan.
Allohning mehribonligini qarangki, oxirat haqida o‘ylab, unga tayyorgarlik ko‘rish hayotni go‘zal qiladi, qayg‘ularni kamaytirib, uning salbiy ta’sirini yengillatadi, qalbda rozilik va qanoatni ziyoda qiladi, dunyoda solih amallarni qilishga qo‘shimcha shijoat beradi, musibatga uchraganlarni bu g‘am-tashvishlar, azob-uqubatlar bir kun kelib, bu dunyoda bo‘lsin yoki oxiratda bo‘lsin, baribir yakun topishiga ishontiradi. Oxirat haqida o‘ylab, faqat solih amallar qilishga intilish insonni baxtli qiladi.
Anas ibn Molik roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bunday deganlar: «Kimning g‘ami oxirat bo‘lsa, Alloh uning qalbiga qanoat solib qo‘yadi, uni xotirjam qilib qo‘yadi, dunyoning o‘zi unga xor bo‘lib kelaveradi. Kimning g‘ami dunyo bo‘lsa, Alloh uning dardini faqirlik qilib qo‘yadi, parishon qilib qo‘yadi, vaholanki dunyodan unga faqat taqdir qilingan narsagina keladi».
Alloh taolo faqat oxirat g‘ami bilan yashaydigan (oxirat haqida ko‘p qayg‘uradigan, har bir amalini oxirati uchun qiladigan) qizning qalbini dunyoning matohlaridan behojat qilib qo‘yadi. Qarabsizki, bu qiz har qanday holatda ham o‘zini baxtli his qiladi, hayotidan rozi bo‘lib yashaydi. Xotirjamlikda, osoyishtalikda, qanoatda yashagani uchun istamasa ham qo‘liga mol-dunyo kirib kelaveradi. Zero, Alloh taolo oxirat g‘amida yashaydigan, shu bilan birga, hayotiy sabablarni ham qilish uchun harakatdan to‘xtamagan kishining rizqini kesmaydi, uni ne’matlariga ko‘mib tashlaydi.
Ammo Alloh taolo bor g‘am-tashvishi dunyo bo‘lgan qizni faqirlar qatorida qilib qo‘yadi. Bunday qiz mol-dunyoga ko‘milib yashasa ham, o‘zini faqir, bechora his qilaveradi. Natijada dardi yangilanaveradi, dardiga dard qo‘shilaveradi, fikrlari tarqoq bo‘lib, iztirobga tushadi. Afsuski, shuncha yelib-yugurgani bilan faqat dunyoning ne’matlariga erisha oladi, oxiratda nasibasi bo‘lmaydi.
Abdulloh Abdulmu’tiy, Huda Sa’id Bahlulning
“Qulog‘im senda qizim” kitobidan G‘iyosiddin Habibulloh,
Abdulhamid Umaraliyev tarjimasi.