Birinchi maqola: Muhammad alayhissalomning ilk payg'ambarlik davrlarida arablarning holati
Mana shu davrdan boshlab Islom shariati ikkinchi maqsad sari odimlay boshladi. Musulmonlar uchun ularning barcha ishlariga daxldor bo'lgan, har bir kishi va har bir jamiyat hayotiga taalluqli bo'lgan ahkomlarni joriy qildi. Jumladan, ibodat, muomalot, jihod, jinoyat, me'ros, vasiyat, nikoh, taloq, qasam, qozilik va fiqh ilmiga doir turli qonun va qoidalarni hayotga tatbiq qildi.
Payg'ambar alayhissalomning davrlaridagi qonunchilik tartibi keyingi asrlardagi kabi voqea hodisalarni farazan tasavvurga keltirish, biror hukm chiqarish uchun oyat yoki hadisning vorid bo'lish sababini o'rganib chiqishga asoslanmaydi, balki qonunchilik voqelik bilan birga harakatlanar edi. Musulmonlar hayotlarida birorta masalaga duch kelib qolsalar shu masalaning hukmini bilish uchun to'g'ridan-to'g'ri Payg'ambar alayhissalomga murojaat qilar edilar. O'z navbatida Payg'ambar alayhissalom ularga gohida oyat bilan, gohida hadis bilan fatvo berar edilar. Ba'zida o'zlari amallari bilan, ba'zida esa biror sahobiyning amalini iqror qilish bilan masalaning hukmini bayon qilar edilar.
Rasulullohning javoblari qaysi shaklda bo'lmasin, u Qur'on oyati bo'ladimi yoki qavliy, amaliy, taqririy sunnat bo'ladimi, barchasi ham Alloh tomonidan yuborilgan vahiy orqali sodir bo'lar edi. Alloh taolo Qur'oni karimda shunday degan:
وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى
ya'ni: “U xomxayoldan olib so'zlayotgani ham yo'q! U faqat nozil qilinayotgan bir vahiydir” (Najm surasi, 3-4-oyatlar).
وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ
ya'ni: “Agar (payg'ambar) Bizning nomimizdan (Biz aytmagan) ba'zi so'zlarni to'qib aytganda edi, albatta, Biz uning o'ng qo'lidan tutgan, so'ngra uning shohtomirini uzib tashlagan bo'lur edik (Al-Haqqa surasi, 44-46-oyatlar).
Yuqorida o'tgan so'zlardan biz uch narsani xulosa qilishimiz mumkin:
Birinchi: Ushbu davrlarda qonun chiqarish huquqi faqat payg'ambar alayhissalomgagina xos bo'lib, boshqa hech kimsaning bunga daxli yo'q edi. O'z navbatida Payg'ambar alayhissalomning qonun chiqarishda murojaat qiladigan manbalari vahiy bo'lib, u tilovat qilinadigan – Qur'on va tilovat qilinmaydigan – Sunnatdan iborat edi. Shuning uchun ham hech bir hukmda ixtilof paydo bo'lishga o'rin yo'q edi.
Ikkinchi: Islom fiqhi birdaniga yuzaga kelgani yo'q. Balki, sekin asta, bo'lak-bo'lak bo'lib, oyat va hadis orqali sobit bo'ldi.
Fuqaholar qonunchilikka daxldor bo'lgan oyatlarni hukm oyatlari, hadislarni esa hukm hadislari deb atashni joriy qildilar. Mazkur taqsimotdan keyin savol tug'iladi, qanday qilib payg'ambarlik davridagi qonunchilikning asosi faqat Qur'on va hadis bo'lishi mumkin, axir Payg'ambar alayhissalom ba'zi hukmlar ustida ijtihod qilganlarku, sahobalarning ba'zi masalalardagi ijtihodlarini tasdiqlaganlarku? Masalan, Rasululloh s.a.v. Tabuk g'azotida jihotdan bosh tortmoqchi bo'lgan ba'zi munofiqlarga g'azotda ishtirok etmaslikka izn berganlar. Shuningdek, Badr jangida qo'lga tushgan asirlardan fidya olib o'zlarini ozod qilib yuborishda Abu Bakr r.a.ning fikriga qo'shilganlar. Demak, shunga binoan islomning boshidagi ijtihodlarni Qur'on va Hadisdan tashqari qonunchilikning qo'shimcha manbai deyish mumkinku?
Bu savolga javob quyidagicha bo'ladi: Payg'ambar alayhissalom ehtiyoj tug'ilgandagina va vahiy kelishi kechikkan vaqtdagina ijtihod qilar edilar. Shundan so'ng vahiy nozil bo'lib, u zotning ijtihodlarini agar to'g'ri bo'lsa tasdiqlar, agar xato bo'lsa xatosini bayon qilib berar edi. Demak, vahiy Rasululloh s.a.v.ning ijtihodlarining manbai bo'lgan. Sahobalarning ijtihodlari ham huddi shunga o'xshash, Rasululloh s.a.v. bilan aloqa bog'lash mumkin bo'lmagan o'rinlarda yoki biror fursatni qo'ldan ketishi xavfi bo'lgan vaqtlarda sodir bo'lar edi. Rasulullohga murojaat qilganlarida esa, u kishi ijtihod qilgan hukmlarining to'g'ri yoki noto'g'riligini bayon qilib berar edilar. Demak, sahobalarning ijtihodlarining manbasi sunnat bo'lgan. Shundan kelib chiqib aytganda, ijtihod ushbu asrdagi qonunchilikning manbalaridan bo'lmagan. Ushbu mavzuda ijtihod haqida so'z yuritganimizda yanada kengroq bayon qilamiz.
O'zbekiston musulmonlari idorasi raisining
birinchi o'rinbosari Homidjon Ishmatbekov.
Alloh taologa cheksiz hamdu sanolarimiz, Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga mukammal salavotu salomlarimiz bo‘lsin.
Muhtaram yurtdoshlar!
Allohga shukrki, go‘zal diyorimizda har tongni tinchlik, xotirjamlik bilan qarshi olmoqdamiz. Ushbu ulug‘ ne’mat sababli, har sohada yutuqlar, yuksalishlar bo‘lmoqda, ne’matlar kundan-kun ziyoda bo‘lib bormoqda. Bu yurtda inson aziz, uning qadri yuksak ekani, o‘zining hayotiy ifodasini topib bormoqda. Ayniqsa, ijtimoiy himoyaga muhtojlar, nogironligi bo‘lgan insonlar, kambag‘al oilalarga doimiy g‘amxo‘rlik ko‘rsatib kelinmoqda.
Shubhasiz, oxirgi yillarda kam ta’minlangan, boquvchisini yo‘qotgan, yordamga muhtoj fuqarolar bilan manzilli ishlash bo‘yicha qonuniy asoslar va xalqparvar tizim yaratildi.
Siz aziz yurtdoshlarimizga murojaat qilar ekanmiz, shuni alohida ta’kidlashni xohlardikki, ijtimoiy himoya masalasida Prezidentimizga kamarbasta bo‘lish barchamiz intilayotgan farovon kelajak, farzandlarimiz baxtu saodatini ta’minlashning eng muhim shartidir.
Islom dinida muhtojlarga yordam berish, jismoniy imkoniyati cheklangan insonlarga mehr-muruvvat ko‘rsatish, miskin va bechoralar holidan xabar olish eng savobli amallardan hisoblanadi. Muborak dinimiz xayr-saxovatga buyurar ekan, uni o‘z o‘rniga sarflashga amr etadi. Muhtoj insonlar haqqiga xiyonat qilish esa og‘ir gunoh sanaladi.
Yurtimizda Ijtimoiy himoya milliy agentligi tashkil etilishi xalqimiz qalbidagi ezgu ish bo‘ldi. Agentlik og‘ir ijtimoiy holatga tushgan va tushish xavfi bo‘lgan aholi bilan manzilli ishlayotgani, xayru ehsonlarni o‘z egalariga yetkazayotgani xalqimizni mamnun etmoqda, qalbiga xursandchilik ulashmoqda. Albatta, mana shunday mehrga muhtoj insonlarning duosi bilan yurtimiz yanada obod bo‘ladi.
Hurmatli yurtdoshlarimiz!
Yaratganga shukr, tarbiyaning asosiy poydevori bo‘lgan maktabga, yoshlarni ilm-ma’rifatli qilishga davlatimiz tomonidan doimiy e’tibor qaratilmoqda. Yangidan yangi maktablar, bog‘chalar qurilmoqda. Yurtimizda o‘rta hisobda yiliga bir million bola tug‘ilmoqda. Bu degani, yetti yildan keyin bir necha ming maktabga ehtiyoj paydo bo‘ladi. Shunday ekan, saxovatpesha kishilarimiz maktab qurish yoki ta’mirlash ishlariga ham katta e’tibor qaratishlarini tavsiya etamiz. Zotan, ma’rifat, ziyo maskani bo‘lgan ta’lim dargohlarini qurish, obod qilish ajri ulug‘ amallardan hisoblanadi. Shuningdek, ta’lim muassasalari talaba va o‘quvchilarni moddiy tarafdan ta’minlash, ularni kontrakt-shartnomalarini to‘lab berish, o‘quv qurol va darsliklarini olib berish savobi doimiy yozilib turadigan sadaqai joriya bo‘ladi.
Aziz vatandoshlar!
Taassufki, to‘ylar, oilaviy tantanalar, marhumlar xotirasi, haj va umraga borib-keluvchilarni kutib olishga bag‘ishlangan yig‘inlar, ulardagi bir-biridan o‘tib tushadigan, kimo‘zarga, riyoga, isrofga to‘la ishlar xalqimizning jiddiy muammolaridan biri bo‘lib kelmoqda.
Shu o‘rinda, ziyolilar, yoshi keksa otaxonu onaxonlar, nuroniylarga aytar so‘zimiz, keling, birgalikda yurtimiz aholisiga, ayniqsa, yuqoridagi kabi isrofgarchilik va dabdaba qilayotganlarga tushuntirish ishlarini ko‘paytiraylik, bu kabi illatlarga birgalikda barham beraylik. Alloh taolo ato etgan mol-dunyoni isrof qilish – katta gunoh, ekanini uqtiraylik! Buning o‘rniga topganlarimizni savobli ishlarga sarflab, beva-bechora, nochor, muhtojlarga yordam beraylik, ana shunda ulkan savobga ega bo‘lamiz, inshoaalloh!
Qadrli ulamolar va imom-domlalar!
Ijtimoiy himoya bo‘yicha Yurtboshimizning tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlagan holda, biz – din peshvolari quyidagi 7 ta vazifani amalga oshirishni belgilab olmoqdamiz:
Birinchi, ulamolar va imom-xatiblar “Xayru saxovat – qalblarga quvonch ulashadi” shiori ostida targ‘ibot-tashviqot ishlarini keng ko‘lamda amalga oshirish.
Ikkinchi, har bir markaziy masjid 5 tadan ehtiyojmand oilani otaliqqa olib, ularning farzandlarini o‘quv kurslarida o‘qitishi, kasb-hunarga o‘rgatishi va doimiy daromadga ega bo‘lishiga ko‘maklashish.
Uchinchi, har bir tuman-shahar bosh imom-xatiblari hududidagi kamida 1 ta maktabni homiylarni jalb etgan holda ta’mirlash ishlariga yordam ko‘rsatish.
To‘rtinchi, “Vaqf” xayriya jamoat fondi Ijtimoiy himoya milliy agentligi bilan hamkorlikda mamlakatimiz bo‘yicha kam ta’minlangan oilalar farzandlari bo‘lgan 200 nafar yoshni kasbga o‘rgatish va ish bilan band qilish.
Beshinchi, “Vaqf” xayriya jamoat fondi “Inson” ijtimoiy xizmatlar markazi bilan hamkorlikda jismoniy imkoniyati cheklangan bolalarga 50 dona sport aravachasi va boshqa reabilitatsiya vositalari olib berib, ularning davolanishlariga ko‘maklashish.
Oltinchi, masjid imom-xatiblari homiylarni jalb etgan holda “Mehribonlik”, “Saxovat”, “Muruvvat” uylariga va mehnat faxriylariga moddiy yordamlar ko‘rsatish ishlarini tashkil etish.
Yettinchi, imom-xatiblar tomonidan to‘y-ma’raka marosimlardagi isrofgarchilik, umra ziyoratidan qaytgandan keyin har xil xo‘jako‘rsin marosimlari uyushtirishdek illatlarning oldini olish yuzasidan targ‘ibot ishlarini amalga oshirish.
Aziz yurtdoshlar!
Xayrli va savobli ishga hissa qo‘shgan, yetim-yesir, beva-bechoraning boshini silagan odamning amal daftariga qiyomatgacha sadaqai joriya savobi to‘xtamasdan yozilib turishini, bunday odam xalq ichida, el orasida doimo hurmat va e’zozda bo‘lishini unutmaylik!
Alloh taolo ezgu ishlarimizni O‘zi mukofotlasin, omin!
O‘zbekiston musulmonlari idorasi Ulamolar Kengashi raisi,
muftiy Shayx Nuriddin XOLIQNAZAR
Toshkent shahri
2024 yil 26 dekabr