O`zbekiston musulmonlari idorasi

Hidoyatga boshlovchi imom e’tirofi

20.08.2020 2213 8 min.

Barhayot ma’naviy meros

Islom dini vujudga kelgan dastlabki davrlardanoq musulmonlar orasida aqidaviy mavzularda ixtiloflar yuzaga kelgan. Ushbu ixtiloflarning negizida kalom ilmining eng nozik mavzusiga aylangan va bugun aksar destruktiv kuchlar o‘ziga dastur qilib olgan masalalar yotadi.

Prezidentimizning 2020 yil 11 avgustdagi qarori bilan tashkil etilgan Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi shunday murakkab savollarga ilmiy asoslangan javoblar berib, moturidiylik ta’limotiga asos solgan buyuk vatandoshimiz, alloma Abu Mansur Moturidiy hayoti, benazir ilmiy merosini e’tirof etish, yurtimiz hamda jahonda keng targ‘ib qilishga xizmat qilishi shubhasiz.

Moturidiylik ta’limoti islom dini doirasidagi oqimlar orasida o‘zining ratsionalistik qarashlari bilan alohida ajralib turgan mo‘taziliylikka qarshi o‘laroq vujudga kelgan bo‘lsa ham aslida islomning birlamchi manbalari — Qur’on oyatlari va hadisi shariflar mazmunini to‘g‘ri talqin qilish, insonlarga sodda va ravon tushuntirishni maqsad qilgan.

Bir so‘z bilan aytganda, moturidiylik adashgan toifalarga qarshi g‘oyaviy kurash maydonida oldingi safda turgan. Islom olamida “Imomul huda” (Hidoyatga boshlovchi imom) nomi bilan tanilgan Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud Abu Mansur Moturidiy Samarqandiy Samarqand yaqinidagi Moturid qishlog‘ida 870 yili tug‘ilib, 944 yili vafot etgan. Qabri Samarqand shahridagi Chokardiza (jangchilar qal’asi) qabristonida.

Alloma yashagan davrda islom olamida g‘oyaviy parokandalik, aqidaviy ixtiloflar avj olgani sabab to‘g‘ri yo‘ldan adashgan turli oqimlar ilgari surgan yanglish g‘oyalarga qarshi Qur’on va Hadisga muvofiq asosli raddiya bera oladigan allomalarga ehtiyoj kuchli edi.

Shunday vaziyatda Abu Mansur Moturidiy izlanishlari, mashaqqatli mehnati, aql-zakovati bilan yot g‘oyalarga qarshi tura oldi. Ishonch bilan aytish mumkinki, ahli sunna val jamoa aqidasini saqlab qolishda, rivojlantirishda Imom Moturidiyning xizmatlari beqiyosdir.

Mazkur ta’limotning eng yorqin vakili Abu Muin Nasafiy Imom Moturidiyning ilmiy mavqei va kalom ilmidagi qadr-qimmatini yuksak baholab, bunday yozgan: “Movarounnahrda birorta hanafiy olim mavjud bo‘lmaganda ham Abu Mansur Moturidiy bir o‘zi ularning o‘rnini bosa olar edi. Chunki u ilm ummonining eng chuqur qa’riga sho‘ng‘ib, undan duru gavharlarni olib chiqdi, diniy hujjatlarni o‘zining fasohati, mislsiz zakovati bilan ziynatladi”.

Imom Moturidiy zamondosh olimlari nazdida olimlarning eng ulug‘i, millatning ustuni edi. Qur’onga yozgan tafsiri esa har qanday chigallikni ochib beruvchi, inson qalbidagi shubhalarni haydovchi manba edi. Olim Hosiriy bunday yozgan: “Imom Moturidiyning ilmi tufayli to‘g‘ri yo‘ldagi odam bilan adashgan, noto‘g‘ri yo‘ldagi odam farqlanadi. Moturidiylar adashgan toifalarga raddiya bergan jamoa edi”.

Olim Muhammad ibn Abdurazzoq Zubaydiy esa “Imom Moturidiy din uchun kurashuvchi, ahli sunna val jamoa aqidasini mustahkamlovchi olim” bo‘lganini zikr qilgan. Ko‘rinib turibdiki, Abu Mansur Moturidiyning o‘z davridagi mavqei va martabasi nihoyatda yuqori bo‘lgan. Uning aqidaviy qarashlari Movarounnahrda ko‘pchilik hanafiy ulamolar tomonidan qo‘llab-quvvatlangan. G‘oyalari o‘z davrida paydo bo‘lgan aqidaviy toifalar rivojiga to‘sqinlik qilgan ta’limot sifatida e’tirof etilgan.

Imom Moturidiy uch yo‘nalish — kalom, tafsir, fiqh va usulul fiqh bo‘yicha asarlar yozgan. Abu Muin Nasafiy “Tabsiratul adilla” (Dalillar bilan sharhlash) asarida Moturidiyning 10 dan ortiq asari ro‘yxatini keltirgan. Afsuski, ulardan “Kitobut tavhid” (Allohning yagonaligi haqida kitob) va “Ta’vilot ahli sunna” (Ahli sunna val jamoa tafsiri) nomi bilan tanilgan va ulamolar nazdida barcha tafsirlardan ustun turuvchi “Ta’vilotul Qur’on” (Qur’on tafsiri) nomli asarlarigina bizgacha yetib kelgan.

Alloma asarlari butun islom aqidasini tahlil qiladi. Adashgan firqalarning aqidasini keskin rad etadi va uni inkor etib bo‘lmas dalillardan tashkil topgan yaxlit tizim sifatida tan olish lozimligini isbotlab beradi. Moturidiy hanafiy aqidasiga mos ravishda inson diniy ma’rifatga erishishning uch vositasiga – sog‘lom his a’zolari, naql, aqlga ega ekanini yozadi. Uning tahliliy fikrlari butun islom olamida sharqiy hanafiy sifatida tanilishi, shuhrat qozonishiga sabab bo‘ldi.

Imom Moturidiy “To‘g‘ri yo‘lning kaliti — ilm”, deb ta’kidlaydi hamda yoshlarga “qurolni ilmdan yasash” ta’limini beradi. Bundan ilmini to‘g‘ri yo‘lda sarflagan har bir inson yuksak martabaga erishishi mumkinligini anglash mumkin. Haqiqatan, ilm-ma’rifat qurol qilib olinsa, barcha munozaralar tinch yo‘l bilan, qonli to‘qnashuvlarsiz, talafotsiz yechim topadi.

Moturidiylik ta’limotida “dinni ilm bilan himoya qilish” targ‘ib qilinadi. Bu esa yurtimizda amal qilayotgan “Jaholatga qarshi — ma’rifat” g‘oyasi bilan hamohangdir.

Imom Moturidiy o‘gitlarida ilmga, yurt rahbariga itoatkorlikka, shuningdek, go‘zal insoniy fazilat — kamtarinlikka targ‘ib qilinadi.

Bugungi kunda yoshlarimizni botir va shijoatli qilib tarbiyalashimiz ham eng asosiy vazifalardan biridir. Chunki shijoatli yoshlargina har qachon g‘animlarga ham e’tiqod, ham jasorat bilan qarshi tura oladi, Vatanimiz sarhadlarini mardonavor himoya qilishga qodir bo‘ladi.

Chunonchi, Imom Moturidiyning “Xorlik istasang, xiyonatchi bo‘l”, “Dushmaning bilan inoqlashgan do‘stdan yiroq bo‘l”, “Birovning moliga muhtoj ekansan, bilgilki, uning qulisan” kabi o‘gitlari yoshlarimizni loqaydlikdan, beparvolikdan yuz o‘girib, shijoatli bo‘lishga targ‘ib etadi.

Moturidiylik ta’limotining bunyodkor g‘oyalari barcha zamonlarda dolzarb bo‘lib kelgan. U islom tarixida o‘ziga xos o‘rin tutgan alloma hisoblangan. Olimning ilmiy qarashlari asosida shakllangan ta’limot o‘rta asrlardan to bugungi kungacha sunniylik e’tiqodiga zid ravishda paydo bo‘layotgan yot g‘oyalarga qarshi mafkuraviy qurol vazifasini o‘tab kelmoqda.

Imomning bag‘rikenglik qarashlari, aql va tafakkurga undovchi chaqiriqlari bugungi kunda ham nihoyatda ulkan ahamiyat kasb etadi. Buning olimlar tomonidan e’tirof etilgani diqqatga sazovor. Abu Muin Nasafiy ta’biri bilan aytganda, “Abu Mansur Moturidiy imomlarning ulug‘i va millatning ustunidir” yoki Hasan ibn Abu Uzba aytganidek, unga ergashgan kishi, albatta, hidoyat topadi.

Ushbu fikrimizni zamonamizning mashhur olimi, Misr bosh imomi, Al-Azhar majmuasi rahbari Ahmad Tayyib janoblarining Samarqand shahrida o‘tkazilgan xalqaro konferensiyada bildirgan quyidagi e’tirofi bilan dalillash mumkin: “Bugungi kunda turli takfirchi, buzg‘unchi kuchlarni yengishda mafkuraviy kuch bormi?” deb so‘rasalar, men: “Ha, ming marta ha!” deb aytaman. U moturidiylik ta’limotidir!”

Shuning uchun ham Prezidentimizning yuqorida nomi tilga olingan qarori milliy qadriyat va an’analarimizni tiklash, ulug‘ alloma ajdodlarimiz xotirasini abadiylashtirish, ilmiy merosini chuqur o‘rganish, tadqiqot ishlarini rag‘batlantirish, ilm ahliga zarur shart-sharoit yaratib berish, shu jumladan, moturidiylik ta’limotini xalqaro miqyosda keng targ‘ib qilish borasidagi sa’y-harakatlarning uzviy davomi bo‘ldi, deyish mumkin.

Zero, bugungi kunda dunyodagi qariyb 2 milliard musulmon aholining 38 foizi yoki 726 millioni moturidiylik ta’limotiga amal qiladi. Ular Pokiston, Hindiston, Turkiya, Misr, Rossiya kabi 20 ga yaqin davlatda istiqomat qiladi. Shunga ko‘ra aytish mumkinki, moturidiylik buyuk ajdodlarimiz sa’y-harakatlari bilan dunyo bo‘ylab tarqalgan va katta ehtirom bilan qabul qilingan.

Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi tashkil etilgani, bir tomondan, allomaning avlodlari bo‘lmish olimlarimiz, tadqiqotchilarimiz zimmasiga alohida mas’uliyat va majburiyat yuklaydi. Ikkinchi tomondan, Imom Moturidiy va yurtimizdan chiqqan u kabi alloma ajdodlarimiz merosini ilmiy doiralarda keng targ‘ib qilishning yangi-yangi imkoniyatlarini yaratadi.

Ergash DAMINOV,

O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi tadqiqotchisi

Maqolalar

MА`LUMOTNI IJTIMOIY TАRMOQLАRDА ULАSHING

Javvaz yoki ja’zariy emasmisiz?

02.05.2025 9153 9 min.

Kibr, o‘zini boshqalardan yuqori deb hisoblash, ulardan ustun qo‘yish, o‘zini boshqalarga nisbatan yuksak ko‘rish va ularga nisbatan mag‘rurlik qilishdir. Bu, ko‘pincha odamlarning boshqa kishilarni pastga urish, ular bilan adolatli munosabatda bo‘lmaslik va o‘zini juda katta ko‘rsatish kabi xulq-atvorlarni o‘z ichiga oladi.

Saodat kaliti hushyorlik va fahmu farosatdadir. Badbaxtlik manbasi kibr va g‘aflatdadir.

Banda uchun Alloh taoloning ne’matlari ichida iymon va ma’rifatdan ulug‘i yo‘qdir. Unga erishish uchun bag‘rikenglik va qalb ko‘zi o‘tkirligidan boshqa vasila yo‘qdir.

Kufr va ma’siyatdan kattaroq balo va ofat yo‘qdir. Mazkur ikki narsaga chaqirishda qalb ko‘rligi va jaholat zulmatidan boshqa narsa yo‘qdir.

Ziyrak kishilar Alloh taolo ularni hidoyatini iroda qilgan va qalblarini Islomga keng qilib qo‘yganlardir.

Mutakabbirlar Alloh taolo ularni zalolatini iroda qilgan va qalblarini xuddi osmonga chiqayotgandagi kabi tor va tang qilib qo‘yganlardir. Mutakabbir o‘z hidoyatiga kafil bo‘lishi uchun qalb ko‘zi ochilmagan kishidir.

Alloh taolo: “Mo‘minlardan ixtiyoriy ehson qiluvchilarini va zo‘rg‘a topib-tutuvchilarini istehzo ila masxaralaydiganlarni Alloh “masxara” qiladi va ular uchun alamli azob (bor)dir” (Tavba surasi, 79-oyat), deb aytgan.

Yana: “Ey mo‘minlar! (Sizlardan) biror millat (boshqa) bir millatni masxara qilmasin! Ehtimolki, (masxara qilingan millat) ulardan yaxshiroq bo‘lsa. Yana (sizlardan) ayollar ham (boshqa) ayollarni (masxara qilmasin)! Ehtimolki, (masxara qilingan ayollar) ulardan yaxshiroq bo‘lsa. O‘zlaringizni (bir-birlaringizni) laqablar bilan atamangiz!” (Hujurot surasi, 11-oyat);

“(Kishilar ortidan) g‘iybat qiluvchi, (oldida) masxara qiluvchi har bir kimsaning holiga voy!” (Humaza surasi, 1-oyat).

Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Bir-birlaringizga hasad qilmanglar va savdoda soxtalik bilan kelishib, narxlarni oshirmanglar. Bir-birlaringizga g‘azab qilmanglar hamda orqa o‘girib, munosabatlarni buzmanglar. Ba’zilaringiz ayrimlaringiz savdosi ustiga savdo qilmasin. Allohning bandalari, birodar bo‘linglar. Musulmon musulmonning birodaridir. Unga zulm ham qilmaydi, xo‘rlamaydi ham, past ham sanamaydi. Taqvo bu yerda”, deb, uch bora qalblariga ishora qildilar. “Musulmon birodarini past sanagan kishi yomon ekaniga dalolat qiladi. Har bir musulmonning boshqa musulmonga qoni, moli va obro‘sini (suiiste’mol) qilishi haromdir”, dedilar (Imom Muslim rivoyati).

Imom Navaviy rahimahulloh: “Tadabbur qilgan kishiga bundan-da foydasi ko‘p, manfaati ulug‘ va yaxshiroq hadis bo‘lmasa kerak”, dedilar.

Ibn Mas’ud roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Qalbida zarra miqdoricha kibri bor kishi jannatga kirmaydi”, dedilar. Shunda bir kishi: "Yo Rasululloh, kishi chiroyli kiyim va chiroyli poyabzal kiyadi (bu ham kibr bo‘ladimi?)" deganida, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: “Albatta, Alloh chiroylidir. Chiroylini yaxshi ko‘radi. Kibr esa haqni buzish va kishilarga past nazar bilan qarash”, dedilar (Imom Muslim rivoyati).

Biz «yuz o‘girma» deb tarjima qilgan ma’no oyatda «tuso’’ir» deb kelgan. Bu ma’no, aslida, tuyada uchraydigan bir kasallikka nisbatan ishlatilar ekan. O‘sha kasallikka mubtalo bo‘lgan tuya doimo boshini pastdan-yuqoriga harakatlantirib, yonboshga siltab turar ekan. Mutakabbirlik bilan burnini jiyirib, yuzini odamlardan o‘giradigan kishilar ana o‘sha kasal tuyaga o‘xshatilmoqda.

«Odamlardan takabbur-la yuz o‘girma».

Ha, musulmon kishi uchun odamlarni kamsitish, ularni past sanash juda yomon illat. Hatto yurish-turishda ham kibru havodan, takabburlikdan saqlanish kerak.

«…va yer yuzida kibr-havo ila yurma».

Bu juda yomon narsa. Boshqalarga kibr og‘ir botadi. Eng muhimi: «Albatta, Alloh, xech bir mutakabbir va maqtanchoqni sevmas».

Abdulloh ibn Umar roziyallohu anhudan naql qilingan rivoyatda: «Kimning qalbida zarracha mutakabbirlik bo‘lsa, Alloh uni do‘zaxga yuztuban tashlaydi», deyilgan.

Shuningdek, ibn Abu Laylo rivoyat qilgan xadisda: «Kim kiyimini ko‘z-ko‘z qilib, maqtanchoqlik ila sudrab yursa, Alloh taolo unga nazar solmaydi», deyilgan.

Rasulullloh sollallohu alayhi vasallam aytdilar: “Ilm o‘rganing, ilm uchun sakinat va viqorni ham o‘rganing. Va sizlarga ilm o‘rgatayotganlarga tavoze’ bilan o‘zingizni past tuting!” (Imom Tabaroniy “al-Avsat”da rivoyat qilgan).

Muallimga kibr qilish, uni mensimaslik tuban xulq hamda nifoq alomatlaridan hisoblanadi. Imom Tabaroniy “Al-Kabir”da rivoyat qilgan hadisi sharifda bunday deyiladi: “Uch toifa inson borki, ularni faqat munofiqgina xorlaydi: Islomda mo‘ysafid bo‘lgan qariya, ilm sohibi va odil rahbar”.

Ustoz va muallimga o‘zni past tutib, hokisor bo‘lish najot eshigi, ilm tahsil qilishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. Dinimiz shunga buyuradi, shunga o‘rgatadi. Bu ustozlarning shogirdlari ustidagi haqlaridandir.

Imom Navaviy rahimahulloh aytadilar: “O‘quvchi muallimiga itoatkor va royish bo‘lishi, uning so‘ziga quloq solib, o‘z ishlarida u bilan maslahatlashib turishi va oqil bemor samimiy va mohir tabib so‘zini qabul qilganidek u ham o‘z muallimining so‘zini qabul qilmog‘i lozim. Shuningdek, muallimiga ehtirom ko‘zi bilan boqishi, uning o‘z ishida komil iqtidor va malaka sohibi ekanligi va boshqa ustozlardan ustunligiga ishonishi lozim. Ana shunda undan manfaat olishi oson bo‘ladi”.

Olimlarimiz aytadilarki, talaba o‘z ustozining kamoli ahliyat va iqtidor sohibi ekanligiga, o‘z ishining mohir mutaxassisi ekanligiga e’tiqod qilib, ishonishi kerak. U haqda faqat yaxshi fikrda bo‘lishi lozim. Agarchi, ustozidan diyonatga ochiq-oydin ters keladigan xatti-harakatni ko‘rib qolsa ham uni faqat yaxshilikka yo‘yib, yaxshi gumonda bo‘lishi kerak. Aks holda uning barakasidan mahrum bo‘ladi.

Ibn Sinoning ustozi Kushyorning huzuriga bir kishi osmon ilmini o‘rganish maqsadida kelibdi. 2-3 oy o‘tsa hamki, ustozi ilm berishni boshlamaganidan so‘ng aytibdi:

– Hazrat, endi menga javob bersangiz. Uch oy bo‘ldi hamki dars bermadingiz. Vaqtingiz yo‘q shekilli…

Shunda ustoz:

– Men senga bajonidil dars berardim-u, lekin sen huzurimga kelganingdagi “bu ilmdan mening uncha-muncha xabarim bor”, degan kibr-havoying hali ham ketmadi. Men bir idishga qachonki u bo‘sh bo‘lsagina suv quyaman. Afsus, sening kallang havo bilan to‘lib qolgan ekan, – deb javob qilibdi.

Imom Qurtubiy rahimahulloh dedilarki: "Agar mutakabbir kishini ko‘rsang bilginki, uning namozi kam yoki undan butunlay mahrum bo‘lgan. Chunki kibr bilan ko‘p sajda qilish birga jamlanmaydi".

Rivoyat qilishlaricha: Bir kishinikiga mehmon kelib qoldi. Uyda mehmonga qo‘yadigan hech vaqo yo‘q edi. U bir litr qatiq olib kelib, besh litr suv qo‘shib, tuz va muz solib, ayron tayyorladi. Bir litr qatiq besh litr suvni qabul qilib, totli ichimlikka aylandi. Agar o‘sha qatiqqa bir tomchi benzin tushib ketganida uni ichib bo‘lmas edi.

Xuddi shuningdek, salgina takabburlik ham amalni buzib yuboradi. Mutakabbir kimsa Allohdan to‘siladi, xaloyiq tomonidan nafratga uchraydi. Alloh taolo bu haqda «Chunki ularga yolg‘iz Allohdan boshqa iloh yo‘q deyilgan vaqtda kibr-havo qilgan edilar», degan (Soffot surasi, 35 oyat).

Horisa ibn Vahb roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: "Javvaz ham, ja’zariy ham jannatga kirmaydi", dedilar.

* «Javvaz – muomalasi qo‘pol odam».

* Ja’zariy – mutakabbir, qilmagan ishi bilan faxrlanuvchi.

Ba’zi bir kishilar ibodat miqyosidagi ma’naviy va moddiy amallarni qilib, (haj, umra va masjid yoki yo‘l qurib) kibrlanib, maqtanib boshqa kishilarni bunday ishlarni amalga oshirmaganlikda ayblab, o‘zlarini ulardan yuqori olishadi. Aslida ana shu ishlar xalqni puliga bajarilgan bo‘ladi. Bunday kimsalar aslida eng razil va pastkashlardir.

Alloh taolo aytadi: “Boshqalar esa gunohlarini e’tirof qildilar…”. (Tavba surasi 102-oyat) Alloh taolo bizdan ma’sumlikni talab qilmadi. Aksincha, gunoh sodir bo‘lganida tavba va siniqlikni istadi.

Odam alayhissalom gunoh qilganida e’tirof qilib gunohiga istig‘for aytdi. Alloh uning tavbasini qabul qildi.

Iblis esa gunoh qilganida mutakabbirlik qildi, tavba qilmadi. Alloh undan yuz o‘girdi.

Kim gunoh qilib qo‘yib so‘ngra tavba qilsa qiyomatda Odam alayhissalom bilan tavba qiluvchilar karvonida bo‘ladi.

Kim gunoh qilib so‘ngra tavba qilmasdan mutakabbirlik qilsa Iblisning karvonida bo‘ladi.

Ortidan kibrni ergashtiruvchi bittagina gunoh, ortidan siniqlik, pushaymonlik va tavbani ergashtiruvchi mingta gunohdan og‘irroqdir.

Alloh taolo gunoh qilganida pushaymon bo‘lib tavba qiluvchilarga muhabbati o‘laroq O‘zini G‘ofur deya nomladi.

Bandalarini O‘z muhabbatiga targ‘ib qilish uchun O‘zini Vadud deya nomladi.

Sizni sindirib sizdagi ujbni ketkazadigan bitta gunoh, qalbingizni mag‘rurlanish va ujbga to‘ldiradigan toatdan yaxshidir, qaysidir ma’noda!

Ja’farxon SUFIYEV,
TII talabasi,
To‘raqo‘rg‘on tuman “Is'hoqxon to‘ra” jome masjidi imom-xatibi.