Sayt test holatida ishlamoqda!
10 Yanvar, 2025   |   10 Rajab, 1446

Toshkent shahri
Tong
06:24
Quyosh
07:48
Peshin
12:36
Asr
15:32
Shom
17:16
Xufton
18:35
Bismillah
10 Yanvar, 2025, 10 Rajab, 1446

Hidoyatga boshlovchi imom e’tirofi

20.08.2020   2099   8 min.
Hidoyatga boshlovchi imom e’tirofi

Barhayot ma’naviy meros

Islom dini vujudga kelgan dastlabki davrlardanoq musulmonlar orasida aqidaviy mavzularda ixtiloflar yuzaga kelgan. Ushbu ixtiloflarning negizida kalom ilmining eng nozik mavzusiga aylangan va bugun aksar destruktiv kuchlar o‘ziga dastur qilib olgan masalalar yotadi.

 

Prezidentimizning 2020 yil 11 avgustdagi qarori bilan tashkil etilgan Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi shunday murakkab savollarga ilmiy asoslangan javoblar berib, moturidiylik ta’limotiga asos solgan buyuk vatandoshimiz, alloma Abu Mansur Moturidiy hayoti, benazir ilmiy merosini e’tirof etish, yurtimiz hamda jahonda keng targ‘ib qilishga xizmat qilishi shubhasiz.

 

Moturidiylik ta’limoti islom dini doirasidagi oqimlar orasida o‘zining ratsionalistik qarashlari bilan alohida ajralib turgan mo‘taziliylikka qarshi o‘laroq vujudga kelgan bo‘lsa ham aslida islomning birlamchi manbalari — Qur’on oyatlari va hadisi shariflar mazmunini to‘g‘ri talqin qilish, insonlarga sodda va ravon tushuntirishni maqsad qilgan.

 

Bir so‘z bilan aytganda, moturidiylik adashgan toifalarga qarshi g‘oyaviy kurash maydonida oldingi safda turgan. Islom olamida “Imomul huda” (Hidoyatga boshlovchi imom) nomi bilan tanilgan Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud Abu Mansur Moturidiy Samarqandiy Samarqand yaqinidagi Moturid qishlog‘ida 870 yili tug‘ilib, 944 yili vafot etgan. Qabri Samarqand shahridagi Chokardiza (jangchilar qal’asi) qabristonida.

 

Alloma yashagan davrda islom olamida g‘oyaviy parokandalik, aqidaviy ixtiloflar avj olgani sabab to‘g‘ri yo‘ldan adashgan turli oqimlar ilgari surgan yanglish g‘oyalarga qarshi Qur’on va Hadisga muvofiq asosli raddiya bera oladigan allomalarga ehtiyoj kuchli edi.

 

Shunday vaziyatda Abu Mansur Moturidiy izlanishlari, mashaqqatli mehnati, aql-zakovati bilan yot g‘oyalarga qarshi tura oldi. Ishonch bilan aytish mumkinki, ahli sunna val jamoa aqidasini saqlab qolishda, rivojlantirishda Imom Moturidiyning xizmatlari beqiyosdir.

 

Mazkur ta’limotning eng yorqin vakili Abu Muin Nasafiy Imom Moturidiyning ilmiy mavqei va kalom ilmidagi qadr-qimmatini yuksak baholab, bunday yozgan: “Movarounnahrda birorta hanafiy olim mavjud bo‘lmaganda ham Abu Mansur Moturidiy bir o‘zi ularning o‘rnini bosa olar edi. Chunki u ilm ummonining eng chuqur qa’riga sho‘ng‘ib, undan duru gavharlarni olib chiqdi, diniy hujjatlarni o‘zining fasohati, mislsiz zakovati bilan ziynatladi”.

 

Imom Moturidiy zamondosh olimlari nazdida olimlarning eng ulug‘i, millatning ustuni edi. Qur’onga yozgan tafsiri esa har qanday chigallikni ochib beruvchi, inson qalbidagi shubhalarni haydovchi manba edi. Olim Hosiriy bunday yozgan: “Imom Moturidiyning ilmi tufayli to‘g‘ri yo‘ldagi odam bilan adashgan, noto‘g‘ri yo‘ldagi odam farqlanadi. Moturidiylar adashgan toifalarga raddiya bergan jamoa edi”.

 

Olim Muhammad ibn Abdurazzoq Zubaydiy esa “Imom Moturidiy din uchun kurashuvchi, ahli sunna val jamoa aqidasini mustahkamlovchi olim” bo‘lganini zikr qilgan. Ko‘rinib turibdiki, Abu Mansur Moturidiyning o‘z davridagi mavqei va martabasi nihoyatda yuqori bo‘lgan. Uning aqidaviy qarashlari Movarounnahrda ko‘pchilik hanafiy ulamolar tomonidan qo‘llab-quvvatlangan. G‘oyalari o‘z davrida paydo bo‘lgan aqidaviy toifalar rivojiga to‘sqinlik qilgan ta’limot sifatida e’tirof etilgan.

 

Imom Moturidiy uch yo‘nalish — kalom, tafsir, fiqh va usulul fiqh bo‘yicha asarlar yozgan. Abu Muin Nasafiy “Tabsiratul adilla” (Dalillar bilan sharhlash) asarida Moturidiyning 10 dan ortiq asari ro‘yxatini keltirgan. Afsuski, ulardan “Kitobut tavhid” (Allohning yagonaligi haqida kitob) va “Ta’vilot ahli sunna” (Ahli sunna val jamoa tafsiri) nomi bilan tanilgan va ulamolar nazdida barcha tafsirlardan ustun turuvchi “Ta’vilotul Qur’on” (Qur’on tafsiri) nomli asarlarigina bizgacha yetib kelgan.

 

Alloma asarlari butun islom aqidasini tahlil qiladi. Adashgan firqalarning aqidasini keskin rad etadi va uni inkor etib bo‘lmas dalillardan tashkil topgan yaxlit tizim sifatida tan olish lozimligini isbotlab beradi. Moturidiy hanafiy aqidasiga mos ravishda inson diniy ma’rifatga erishishning uch vositasiga – sog‘lom his a’zolari, naql, aqlga ega ekanini yozadi. Uning tahliliy fikrlari butun islom olamida sharqiy hanafiy sifatida tanilishi, shuhrat qozonishiga sabab bo‘ldi.

 

Imom Moturidiy “To‘g‘ri yo‘lning kaliti — ilm”, deb ta’kidlaydi hamda yoshlarga “qurolni ilmdan yasash” ta’limini beradi. Bundan ilmini to‘g‘ri yo‘lda sarflagan har bir inson yuksak martabaga erishishi mumkinligini anglash mumkin. Haqiqatan, ilm-ma’rifat qurol qilib olinsa, barcha munozaralar tinch yo‘l bilan, qonli to‘qnashuvlarsiz, talafotsiz yechim topadi.

 

Moturidiylik ta’limotida “dinni ilm bilan himoya qilish” targ‘ib qilinadi. Bu esa yurtimizda amal qilayotgan “Jaholatga qarshi — ma’rifat” g‘oyasi bilan hamohangdir.

 

Imom Moturidiy o‘gitlarida ilmga, yurt rahbariga itoatkorlikka, shuningdek, go‘zal insoniy fazilat — kamtarinlikka targ‘ib qilinadi.

 

Bugungi kunda yoshlarimizni botir va shijoatli qilib tarbiyalashimiz ham eng asosiy vazifalardan biridir. Chunki shijoatli yoshlargina har qachon g‘animlarga ham e’tiqod, ham jasorat bilan qarshi tura oladi, Vatanimiz sarhadlarini mardonavor himoya qilishga qodir bo‘ladi.

 

Chunonchi, Imom Moturidiyning “Xorlik istasang, xiyonatchi bo‘l”, “Dushmaning bilan inoqlashgan do‘stdan yiroq bo‘l”, “Birovning moliga muhtoj ekansan, bilgilki, uning qulisan” kabi o‘gitlari yoshlarimizni loqaydlikdan, beparvolikdan yuz o‘girib, shijoatli bo‘lishga targ‘ib etadi.

 

Moturidiylik ta’limotining bunyodkor g‘oyalari barcha zamonlarda dolzarb bo‘lib kelgan. U islom tarixida o‘ziga xos o‘rin tutgan alloma hisoblangan. Olimning ilmiy qarashlari asosida shakllangan ta’limot o‘rta asrlardan to bugungi kungacha sunniylik e’tiqodiga zid ravishda paydo bo‘layotgan yot g‘oyalarga qarshi mafkuraviy qurol vazifasini o‘tab kelmoqda.

 

Imomning bag‘rikenglik qarashlari, aql va tafakkurga undovchi chaqiriqlari bugungi kunda ham nihoyatda ulkan ahamiyat kasb etadi. Buning olimlar tomonidan e’tirof etilgani diqqatga sazovor. Abu Muin Nasafiy ta’biri bilan aytganda, “Abu Mansur Moturidiy imomlarning ulug‘i va millatning ustunidir” yoki Hasan ibn Abu Uzba aytganidek, unga ergashgan kishi, albatta, hidoyat topadi.

 

Ushbu fikrimizni zamonamizning mashhur olimi, Misr bosh imomi, Al-Azhar majmuasi rahbari Ahmad Tayyib janoblarining Samarqand shahrida o‘tkazilgan xalqaro konferensiyada bildirgan quyidagi e’tirofi bilan dalillash mumkin: “Bugungi kunda turli takfirchi, buzg‘unchi kuchlarni yengishda mafkuraviy kuch bormi?” deb so‘rasalar, men: “Ha, ming marta ha!” deb aytaman. U moturidiylik ta’limotidir!”

 

Shuning uchun ham Prezidentimizning yuqorida nomi tilga olingan qarori milliy qadriyat va an’analarimizni tiklash, ulug‘ alloma ajdodlarimiz xotirasini abadiylashtirish, ilmiy merosini chuqur o‘rganish, tadqiqot ishlarini rag‘batlantirish, ilm ahliga zarur shart-sharoit yaratib berish, shu jumladan, moturidiylik ta’limotini xalqaro miqyosda keng targ‘ib qilish borasidagi sa’y-harakatlarning uzviy davomi bo‘ldi, deyish mumkin.

 

Zero, bugungi kunda dunyodagi qariyb 2 milliard musulmon aholining 38 foizi yoki 726 millioni moturidiylik ta’limotiga amal qiladi. Ular Pokiston, Hindiston, Turkiya, Misr, Rossiya kabi 20 ga yaqin davlatda istiqomat qiladi. Shunga ko‘ra aytish mumkinki, moturidiylik buyuk ajdodlarimiz sa’y-harakatlari bilan dunyo bo‘ylab tarqalgan va katta ehtirom bilan qabul qilingan.

 

Imom Moturidiy xalqaro ilmiy-tadqiqot markazi tashkil etilgani, bir tomondan, allomaning avlodlari bo‘lmish olimlarimiz, tadqiqotchilarimiz zimmasiga alohida mas’uliyat va majburiyat yuklaydi. Ikkinchi tomondan, Imom Moturidiy va yurtimizdan chiqqan u kabi alloma ajdodlarimiz merosini ilmiy doiralarda keng targ‘ib qilishning yangi-yangi imkoniyatlarini yaratadi.

 

Ergash DAMINOV,

O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi tadqiqotchisi

Maqolalar
Boshqa maqolalar

Rasululloh ﷺ qoldirgan 2 narsa

10.01.2025   2221   10 min.
Rasululloh ﷺ qoldirgan 2 narsa

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam zamonlarida asosiy manba Allohning Kitobi va Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlari bo‘lgan. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ummatga hamma ishlar – hukm, fatvo, iqtisodiy va siyosiy nizomlarda asosiy manba bo‘lganlar. U zotdan keyin hadislar islom shariatida asosiy tayanch bo‘lib kelmoqda.

Lekin vaqt o‘tishi bilan hadislarga bo‘lgan qarash o‘zgarib ketdi. Ayrim siyosiy oqimlar tarafidan hadislarga hujum boshlandi. Islom dinidagi shar’iy hukmlar faqatgina Qur’oni karimdan olinishi, undan boshqa hech qanday narsadan hukmlar olinmaslik da’vosi ko‘tarildi. Jumladan, hozirgi kundagi shohidiylar va qodiyoniylar kabi firqalar o‘zlarini “Qur’oniy – faqat Qur’oni karim hukmiga amal qiluvchi” sanab hadislarini inkor qildilar. Qodiyoniylar fikricha hadislar tarixiy e’tibordan o‘rganiladi, hadis shar’iy dalil bo‘lmaydi.

Ayrim firqalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qiladi. Lekin ayrim toifalar hadislarni ochiqdan-ochiq inkor qilmasa ham “Qur’oni karimga amal qilish” shiori ostida hadislarni inkor qiladi. Shu sababli hadisni inkor qiluvchilar da’volari va ularga raddiya berishdan oldin hadis va hadislarni Qur’oni karim bilan bog‘lik ekani haqida ma’lumot berib o‘tish zarurati tug‘iladi.

Hadis muhaddislar istelohida. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l, taqrir, xalqiy (tana tuzilishiga oid) yoki xulqiy (xulq-atvorga oid) sifat va siyratdan iborat nubuvvatdan oldingi va keyingi qolgan asarlar. Siyrat, xulq, shamoil, xabarlar, so‘zlar va fe’llarni naql qiladilar. Bular bilan shar’iy hukm sobit bo‘lishi yoki hukm sobit bo‘lmasligini e’tiborga olmaydilar. Muhaddislar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni hidoyatga boshlaguvchi ekanliklari e’tiboridan hadis haqida bahs yuritadilar.

Usul olimlari istelohida hadis. Nabiy sollallohu alayhi vasallamdan so‘z, fe’l va taqrirdan iborat naql qilingan so‘zlar. Usul olimlari o‘zlaridan keyingi mujtahidlarga qoidalarni joriy qilgan va hayot dasturini insonlarga bayon qilgan Rasululloh sollallohu alayhi vasallam haqlarida bahs yuritadilar. Usul olimlari Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni shar’iy qonunlarni joriy qiluvchi sifatida hadislarni o‘rganadilar.

Faqihlar istelohida hadis. Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan farz va vojib bo‘lmasdan, balki bularga muqobil bo‘lib sobit bo‘lgan hukmlar. Faqihlar Rasululloh sollallohu alayhi vasallamni fe’llari shar’iy xukmga dalolat qilishdan tashqariga chiqmasligini e’tiborga olishadi. Shuning uchun shar’iy hukmlar bandalarga nisbatan vojib, xarom va mubohligi haqida bahs yuritadilar.   

Biz usul olimlari ixtiyor qilgan isteloh haqida bahs yuritamiz. Chunki, bu qismning mavzusida hadisning hujjatligi haqida so‘z boradi.

Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam Qur’oni karimdagi ochiq-ravshan bo‘lmagan oyatlarni sharhlar, bayon qilish vojib bo‘lgan o‘rinlarni sahobalarga bayon qilar edilar. Bu esa qisqacha aytilganlarni batafsil aytish, umumiy kelganini qaydlash va maqsadlarini ravshan qilishlari bilan bo‘lar edi. Bayon qilib berish esa so‘zlari va qilgan ishlari, buyruqlari, qaytariqlari va hayotliklarida sahobalarini qilgan ishlarini tasdiq qilishlari bilan bo‘lgan.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ijtihodlari ham vahiyni o‘rnida. Chunki Alloh taolo u zotning ijtihodlarini xatoga borishdan saqlab qo‘ygan. U zotning ijtihodlari oyatdan olingan bo‘lishi ham shart emas. Masalan, namoz iymondan keyingi juda muhim bo‘lgan ibodat. Unda ruku’ va sajdani hukmi beriladi. Qiyom va qa’daning ham zikri aytiladi. Lekin bular Qur’oni karimning biror joyida to‘liq aytilmagan. Bu ishlarning tartibi qanday bo‘ladi? Namoz vaqtlarining har-xilligi, rak’atlarining soni qanday bo‘ladi? Namozni  qanday holatda o‘qiladi? Bularning hammasini Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘z so‘zlari va amallari bilan mukammal bayon qildilar va sahobai kiromlarga ularni amallarini o‘rgatdilar.

Rasullulloh sollallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin vahiy to‘xtadi. Qur’oni karim va hadisdan boshqa narsa qolmadi. Sahobalar Alloh taoloning Hashr surasining 7-oyatidagi:

وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا

Rasululloh nimani bersa uni olingiz, va nimadan qaytarsa qaytingiz”, degan buyrug‘iga bo‘ysunib, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarini mahkam ushlashga harakat qildilar.

Payg‘ambarimiz alayhissalomning hadislari Alloh taoloning kalomi Qur’oni karimdan keyingi ikkinchi mo‘tabar manba hisoblanadi. Bu haqida Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning o‘zlari ham:

تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه

“Sizga ikki narsani qoldirdim. Agar, ularni mahkam tutsangiz, hech adashmaysiz: Allohning Kitobi va Nabiyyining sunnati” (Molik rivoyati),  deganlar.

 Shu sababdan hadislarning islom jamiyatidagi o‘rni har doim ham yuqori bo‘lib kelgan. Zero, hadislarda islom dinining farz, vojib, sunnat, mustahab, halol, harom, muboh, makruh kabi hukmlar yoritilgan. Undan tashqari har qanday jamiyat uchun zarur bo‘lgan, ma’naviy komil insonlarni tarbiyalashga xizmat qiladigan, yuksak fazilatlarga chorlovchi qoidalar majmuasi ham o‘z ifodasini topgan. Shu aqidadan kelib chiqib aytadigan bo‘lsak, hozirgi paytda ham hadislarning jamiyatimiz uchun tarbiyaviy va amaliy ahamiyati beqiyos hisoblanadi. Mo‘minlar Qur’oni karimning ko‘pgina oyatlarida avvalo, Alloh taologa itoat qilishga amr qilinadi, so‘ngra O‘zining Payg‘ambariga itoat qilishga amr qilinganlar. Alloh taolo aytadi:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ

Ey iymon keltirganlar Allohga itoat etinglar va Rasuliga itoat etinglar” (Niso, 59-oyat).

Allohga itoat qilish Qur’oni karimdagi buyruq va qaytariqlarga itoat qilish bilan bo‘ladi. Rasuliga itoat esa, u zotning tirikliklarida o‘zlariga itoat etish bilan bo‘lgan bo‘lsa, vafotlaridan keyin esa sunnatlariga amal qilish bilan bo‘ladi. Allohga itoat  va Rasuliga itoat qilish alohida-alohida narsa emas, balki bir xil tushuncha ekannini anglash kerak. Chunki Payg‘ambarimiz alayhissalom doimo Alloh itoatida bo‘lganlar. Allohning itoatidan tashqari narsaga hech qachon, hech kimni buyurmaganlar.

Qur’oni karim lafz va ma’no jihatidan  Allohning kalomi. Uni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamga yuborgan vahiysi. Sunnat va hadis esa mohiyatan Payg‘ambarimiz alayhissalomning shaxsiy fikrlari emas balki, Allohdan nozil bo‘lgan vahiylarning u zotning iboralari bilan taqdim etilishi hisoblanadi.

Islomning birinchi kunidan boshlab musulmonlar har bir katta-yu kichik narsani Payg‘ambarimizidan ola boshladilar. Ular ilohiy dastur – Qur’oni karim oyatlaridan tortib hojatxonada qanday o‘tirishgacha bo‘lgan narsalarni qabul qilib olar edilar.

Muhammad sollallohu alayhi vasallamning muborak hayotlarining hech bir lahzasi sahobalarning diqqat-e’tiborlaridan chetda qolmas edi. Chunki u zotning og‘izlaridan chiqqan har bir so‘z, o‘zlaridan sodir bo‘layotgan har bir harakat shariat hukmi, o‘rnak, hikmat va nasihatdan iborat edi. Dunyo tarixida hayoti bunchalik ochiqchasiga ommaviy ravishda o‘rganilgan shaxs yakkayu yagona Muhammad sollallohu alayhi vasallam bo‘lganlar. U Zotningng hatto o‘ta nozik va xos hayotlari bugungi kun atamasi bilan aytganda shaxsiy oilaviy hayotlari ham to‘laligicha  o‘rganilib rivoyat qilingan. Chunki  islom dini mukammal din bo‘lgani sababidan inson hayotining barcha sohalarini qamrab olgan. Bularning hammasi Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning shaxsiy o‘rnaklari bo‘lgan.

Bir so‘z bilan aytganda, u zot Qur’oni karimni o‘z shaxslarida tatbiq qilib, insonlarga ko‘rsatishlari kerak edi.  Shuning uchun ham sahobai kiromlar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ortlaridan uzluksiz birga yurishar, u zotdan sodir bo‘lgan har bir narsani o‘ta aniqlik bilan yodlab olishar va rivoyat qilishar edi. Hatto o‘z ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan vaqtlarida boshqa kishilardan Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning huzurlarida e’tibor bilan turishni, u zotdan sodir bo‘lgan narsalarni yaxshilab o‘zlashtirib olishni iltimos qilar edilar. Qaytib kelganlarida esa darhol o‘zlari tayinlab ketgan odamlaridan so‘rab, o‘rganib olar edilar. Umar roziyallohu anhu o‘z qo‘shnilari bilan kelishib olib navbat ila Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam huzurlarida turishlari haqida u kishining o‘zidan rivoyat qilinganligi ma’lum va mashhur. Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan zarracha narsa ham sahobalarning e’tiboridan chetda qolgan emas. Buni dushmanlar ham tan olganlar. Hijratning oltinchi yili Hudaybiya hodisasida Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam boshchiligida bir ming to‘rt yuz sahobai kiromlar Madinai munavvaradan ehrom bog‘lab Ka’batullohni tavof qilib, umra qilmoqchi bo‘lib yo‘lga chiqadilar. Hudaybiya degan joyda turib qolganlarida mushriklardan vakil bo‘lib kelgan va Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallam  bilan muzokara olib borgan kishilardan biri o‘z qavmiga qaytib borib: “Allohga qasamki, hech kim Muhammadni sheriklari hurmat qilgandek hurmat qilmaydi. U tuflasa tufugi yerga tushmayapti, sahobalari qo‘llari ila ilib olmoqdalar”, deb aytgan edi.

Mushrikning ta’biricha tufugi yerda qolmagan zotning gap-so‘zlari, va’z-nasihatlari, hukmu vasiyatlari yerda qolarmidi?! Ularning hammasi nihoyatda katta e’tibor va aniqlik bilan o‘rganilgan. Ta’kidlash lozimki, sahobalar Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan narsalarni hoyu havas yoki bilim, madaniy saviya kabilar uchun qabul qilmaganlar. Balki Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan sodir bo‘lgan har-xil hukmlarga amal qilishni ko‘zlab qabul qilganlar. Qolaversa, ularni boshqalarga ham yetkazib, amalga chorlashni maqsad qilganlar.

Oybek Hoshimov,
Hadis ilmi maktabi o‘qituvchisi.